voros

Για τις αξίες της ζωής στον ιδιωτικό και κοινωνικό - πολιτικό βίο των ανθρώπων

Για τις αξίες που πρεσβεύουν ή παραβλέπουν οι άνθρωποι στην προσωπική και κοινωνική - πολιτική ζωή τους.

β. Πεδία ή είδη αξιών: στην κοινωνική ζωή, στις οικονομικές σχέσεις, στην πολιτική δράση, στην επιστημονική έρευνα, στην καλλιτεχνική προσπάθεια (αισθητική), στην τεχνολογία, στη μεταφυσική ( θρησκεία, φιλοσοφία), στην ψυχαγωγία, δηλαδή σε όλους τους τομείς πολιτισμού[1].

δ. Αξίες διαφόρων εποχών, κοινωνιών, πολιτισμών, π.χ...

ε. Αξίες ατόμων, κοινωνικών ομάδων, εθνών, υποκειμενισμός, αντικειμενικότητα, αξία της νηφαλιότητας στις ανθρώπινες σχέσεις.

στ. Καταξίωση / απαξίωση δράσεων, ιδεών, θεσμών, αξία της νηφαλιότητας στο στοχασμό περί αξιών.

ζ. Αιώνιες / διαχρονικές αξίες ή ανάγκες; Ερμηνείες.

θ.Η έννοια ή το νόημα της αξιολόγησης (πράξεων, προσώπων, θεσμών, καταστάσεων, λειτουργιών...).

ια. Ειδικές αξίες που προβάλλονται σε επιμέρους κοινωνικούς θεσμούς. Πώς κρίνονται και αξιολογούνται. Πώς με το πέρασμα του χρόνου ανανεώνονται ή τροποποιούνται.

Όσα πράγματα ( ή ιδιότητες, ή θεσμούς, ή αρχές ζωής ή λειτουργίες...) οι άνθρωποι τα θεωρούν σημαντικά για τη ζωή τους ή ζηλευτά και επιθυμούν να τα αποκτήσουν (ή να τα πρεσβεύουν και να τα εφαρμόζουν στη ζωή τους...) αυτά ονομάζουν αξίες και διακηρύσσουν ή αποδέχονται ότι αυτά «αξίζουν τον κόπο» για να αποκτηθούν και να υπηρετούν τη ζωή, για να την κάνουν πιο ευχάριστη ή σεβαστή. Αντιγράφω από ένα συμπληρωματικό λήμμα φιλοσοφικού λεξικού που γράφτηκε το 1994: «Αξία: καθετί που οι άνθρωποι αναγνωρίζουν ότι «αξίζει» να προσπαθήσουν για να το αποκτήσουν, να το ζήσουν, σε άλλους να το συστήσουν...»[2], γιατί διευκολύνει ή ομορφαίνει τη ζωή τους ή αποτελεί καύχημά τους ή υπηρετεί και την κοινωνική αλληλεγγύη και συνοχή.

β. Πεδία δράσης ανθρώπων όπου αναγνωρίζονται αξίες ποικίλες: στον τομέα της οικονομικής ζωής για την απόκτηση και διαχείριση οικονομικών αγαθών αναγνωρίζονται ως αξίες οικονομικές: η εργασία για την απόκτηση αγαθών, η περίσκεψη για καλή οικονομική διαχείριση των αγαθών, η φροντίδα για τη συντήρησή τους ως την ώρα της κατανάλωσης, η δίκαιη διανομή τους πρώτα σε κείνους που συμβάλλουν στην παραγωγή τους, χωρίς να αποκλείονται και άλλοι που έχουν ανάγκη. Πρόκειται για αξίες απλές, που όμως εγκλείουν πολύτιμο πρακτικό αποτέλεσμα πολύ επιθυμητό. Πόσο σημαντικές είναι οι αξίες οι οικονομικές γίνεται πολύ αντιληπτό, αν κάποια στιγμή λείψουν τα αναγκαία για την επιβίωση οικονομικά αγαθά. Είναι πιθανό ότι στην ιεραρχία των αξιών οι οικονομικές έχουν την πρώτη θέση, επειδή σχετίζονται άμεσα με την ανάγκη επιβίωσης (άρτος επιούσιος, συνήθως πρώτο αίτημα των προσευχομένων).

Με ανάλογο τρόπο κάνουμε λόγο για αξίες κοινωνικές, π.χ. κοινωνική αντίληψη, ευαισθησία, αλληλεγγύη) στα πλαίσια της κοινωνικής ζωής, για αξίες πολιτικές, για αξίες επιστημονικές, (π. χ. έρευνα προσεκτική για αναζήτηση της αλήθειας και προβολή της), για αξίες αισθητικές (που εκφράζουν θαυμασμό, συγκίνηση για το ωραίο), αξίες μεταφυσικές (απορίες για το άπειρο του χώρου και του χρόνου), αξίες θρησκευτικές, αξίες ψυχαγωγίας, τεχνολογίας. Αξία πρώτη για όλους η υγεία.

γ. Διερεύνηση της σχέσης αξιών, αρετών, αναγκών.

Αν αναρωτηθούμε ποια σχέση έχουν ή συγγένεια οι ονομαζόμενες από τους ανθρώπους αξίες (επιστημονικές, οικονομικές, θρησκευτικές, αισθητικές και άλλες) προς ό, τι οι ίδιοι άνθρωποι ονομάζουν αρετές και ανάγκες, αβίαστα νομίζω θα καταλήξουμε στο ότι:

Οι ανάγκες της ζωής οδηγούν τις συνειδήσεις στην ανάδειξη ή αναγνώριση αξιών (στόχων που η προσέγγισή τους προσφέρει ικανοποίηση, γιατί ανταποκρίνεται στις ανάγκες, θεραπεύει ανάγκες). Έπειτα ο προσανατολισμός της συνείδησης (της σκέψης, της βούλησης, της δράσης του ατόμου) προς επίτευξη των αξιών και η αντίστοιχη δραστηριότητα αναγνωρίζεται ως αρετή αντίστοιχη και επαινείται. Ένα δείγμα τέτοιων διαλογισμών στην πολιτική σκέψη: ο Περικλής, σύμφωνα με την αφήγηση του Θουκυδίδη, προβάλλει σε δημόσια ομιλία του (δημηγορία) ως αρετές του πολιτικού: «γνώναι τα δέοντα και ερμηνεύσαι ταύτα, είναι τε φιλόπολιν και χρημάτων κρείσσονα»[3]. Προφανές ότι οι ανάγκες προβάλλονται ως αξίες και η υπηρεσία των αξιών προβάλλεται ως αρετή εκείνων που τις υπηρετούν.

δ. Αξίες, αρετές διαφόρων εποχών, κοινωνιών, κοινωνικών ομάδων.

Μολονότι κάποιες ανάγκες (επιβίωσης και βίωσης) αναγνωρίζονται ως πρωταρχικές και πανανθρώπινες, ο τρόπος ικανοποίησής τους και της προαγωγής τους σε αξίες και αρετές διαμορφώνεται μέσα στις περιστάσεις κάθε κοινωνίας και εποχής. Και κάθε κοινωνία ανάλογα με τις περιστάσεις που αντιμετωπίζει προβάλλει αξίες και αρετές που την υπηρετούν, που ανταποκρίνονται πιο άμεσα στις ανάγκες της. Δείγματα γνωστά:

Στην αρχαία ελληνική κοινωνία προβάλλονταν ως πρώτες ή κύριες αρετές: σοφία, ανδρεία, σωφροσύνη ή φρόνηση, δικαιοσύνη, μολονότι διάσημοι εκφραστές του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού ως άτομα στον τομέα της δράσης τους πρόβαλλαν άλλες αξίες - αρετές. Παράδειγμα πρώτο: ο Θουκυδίδης ανέδειξε σε αξία πρώτη την αναζήτηση της αλήθειας (στον τομέα της Ιστορίας, της ιστοριογραφίας)[4]. Παράδειγμα δεύτερο: ο Ιπποκράτης υπογράμμισε ως αξία - αρετή πρώτη το επαγγελματικό ήθος του γιατρού, ο οποίος καλείται να έχει κριτήριο πρώτο σε όλες τις κινήσεις του ότι οφείλει να δρα «επ' ωφελία των καμνόντων»[5]. Ο Πρωταγόρας από τη σκοπιά του ως δάσκαλος της κοινωνικοπολιτικής ρητορικής υπογραμμίζει επιγραμματικά την ανάγκη αναγνώρισης του δικαιώματος γνώμης / διαφωνίας, όταν λέγει κατηγορηματικά: «περί παντός πράγματος δύο εισίν λόγοι αντικείμενοι αλλήλοις» και «πάντων χρημάτων μέτρον άνθρωπος»[6]. Ο Αριστοτέλης ολοκληρώνοντας τον κύκλο επιστημονικών αναζητήσεων πολλών φυσιολόγων (προδρόμων της φυσικής επιστήμης) συνοψίζει επιγραμματικά ως αξία - αρετή για τον επιστήμονα την αναζήτηση της αιτίας, γιατί: «τότε μόνον οιόμεθα γιγνώσκειν τι, όταν τα αίτια γνωρίσωμεν τα πρώτα»[7]. Και πολλές δεκαετίες νωρίτερα (περί το 430 π.Χ. ) ο Περικλής εκτιμώντας τις ανάγκες της πολιτικής δράσης είχε προβάλει ως αξίες της πολιτικής κοινωνίας, άρα ως αρετές για τον πολιτικό άνδρα, αυτές που δώσαμε πιο πάνω και στη σημ.3.[3]

Ανάλογα στοιχεία αρετολογίας κατά την εμφάνιση και πορεία του Χριστιανισμού συνοψίστηκαν σε τρεις αναγκαίες για τον Χριστιανό αξίες / αρετές: «πίστις, ελπίς, αγάπη». Πολλούς αιώνες αργότερα οι πρωτεργάτες της Γαλλικής Επανάστασης (1789) διατύπωσαν ως πρόγραμμα επαναστατικό για ανατροπή της φεουδαρχίας και απελευθέρωση τoυ ταπεινωμένου ανθρώπου τρεις αρετές / αξίες για όλους: Ελευθερία, Iσότητα, Αδελφοσύνη (Liberté, Egalité, Fraternité). Οι κοινωνίες φιλελεύθερης οικονομίας που επικράτησαν μετά προβάλλουν ως αξία πρώτη την ανταγωνιστικότητα και θεωρούν αρετή πρώτη την ικανότητα επικράτησης μέσα στον κόσμο του ανταγωνισμού. Αλλά στις κοινωνίες οι πολλοί που δεν επικρατούν με τον ανταγωνισμό και ενδεχόμενα υποφέρουν ως θύματα εκμετάλλευσης, αρχίζουν να αμφισβητούν την αξία της ανταγωνιστικότητας στην «ελεύθερη» οικονομία. Βλέπουν αρνητική την αξία αυτής της αξίας, τη χαρακτηρίζουν αντικοινωνική. Σε αυτό το κλίμα μέσα η πρώτη βιομηχανική χώρα της εποχής (19^ου αι.), η Βρετανία, αποδέχεται μια παροιμία: «ελευθερία για το καμάκι ( τον ελεύθερο επιχειρηματία) σημαίνει θάνατο για το σκορπιό». Και φυσικά ένα καμάκι μπορεί να θανατώσει εκατοντάδες ή χιλιάδες σκορπιούς ή απλά να τους εκμεταλλευτεί. Κέρδος ή ζημιά για την κοινωνία η ελεύθερη οικονομία; Καταξιώνεται η ελεύθερη ανταγωνιστική οικονομία από τη σκοπιά εκείνου που πέτυχε και εκμεταλλεύεται συνανθρώπους, απαξιώνεται από πολύ περισσότερους που απέτυχαν και γίνονται θύματα. Με τα παραδείγματα αυτά επισημαίνουμε απλά ότι ενδέχεται κάποια αξία να αξιολογείται διαφορετικά από μια άλλη κοινωνική ομάδα, που ενδέχεται να διαμαρτυρηθεί και να αγωνιστεί για να αντιστρέψει την πορεία ανάδειξης αξιών και αντίστοιχων αρετών. Πρόκειται για σύγκρουση ιδεών, ιδεολογιών ως προς την καταξίωση ή απαξίωση μιας αξίας.

Στις αρχές του 20ού αι. μια άλλη κοινωνία, πληγωμένη από την επικράτηση της αξίας της ανταγωνιστικής οικονομίας, αγωνίστηκε για την ανατροπή της ( με τη Ρωσική Επανάσταση του Οκτώβρη 1917). Και μόλις επικράτησε προώθησε μια άλλη αξία οικονομικής ζωής, που εκφράζεται με τον πρώτο σχετικό νόμο της: « Η γη ανήκει σε εκείνους που την καλλιεργούν». Αξία πρώτη η εργασία. Οι ως τότε ακτήμονες πανηγύριζαν, οι ως τότε μεγαλογαιοκτήμονες γυμνώθηκαν και οργάνωσαν Αντεπανάσταση και δέχτηκαν Επέμβαση ξένων στην πατρίδα τους!Οι αξίες αξίζουν τόσο όσο δέχονται εκείνοι που τις αξιολογούν από τη σκοπιά που τις βλέπουν.

ε. Αξίες ατόμων, κοινωνικών ομάδων, θεσμών, εθνών, ομάδων εθνών, της ανθρωπότητας όλης. Ερμηνεία αυτών και έπαινοι των αντίστοιχων αρετών.

Από την ιστορία των κοινωνιών γνωρίζουμε ότι κατά καιρούς:

Κάποιες σημαντικές για την ύπαρξή τους αξίες τις αποδέχονταν σχεδόν καθολικά, τις θαύμαζαν, τις επαινούσαν ως αρετές (βλέπε § δ), και θεωρούσαν άτομα μειωμένης αξίας όσους αδυνατούσαν να τιμήσουν αυτές τις αξίες στο βαθμό που ίσως θα μπορούσαν. Λογουχάρη, στην αρχαία ελληνική πόλη η ανδρεία ήταν όρος επιβίωσης του ατόμου και του συνόλου, ειδικά στις περιόδους του πολέμου (ειδική επιβεβαίωση από τα ομηρικά έπη). Παράλληλα τιμούσαν τη σοφία (δείγμα ο Νέστορας) έως και την πανουργία για λόγους επιβίωσης (και διάσωσης των συντρόφων), δείγμα ο Οδυσσέας.

Αλλά στην οργάνωση των κοινωνιών και τον τρόπο επίλυσης των πολιτικών προβλημάτων διαμόρφωσαν δυο τουλάχιστον ομάδες αξιών και οι υπερασπιστές τους (Ολιγαρχικοί - Δημοκρατικοί) αντιπάλευαν την προβολή των αντίστοιχων ιδεών - αξιών[8]. Ανάλογες εκφάνσεις προβολής και τριβής μπορεί να εμφανίζουν και οι αξίες ευρύτερων ομάδων (εθνών, πολιτισμών), που έφτασαν να προβάλλουν τις δικές τους αξίες ως σημαία του κόσμου και σύμβολο περιφρόνησης για τους άλλους ή και αντιδικίας προς τους άλλους. (Ενδεικτικά θυμίζω τις «αξίες» του Ναζισμού[9], των Αρίων ή τις «Αξίες της Δύσης έναντι της Ανατολής», την ιερή και ανιστόρητη αντιδιαστολή βάρβαρης Ανατολής έναντι της πολιτισμένης Δύσης κ.λπ., κ.λπ.)[10].

Όλα αυτά τα συμπτώματα βέβαια είναι δείγματα παρανόησης των αξιών, ιδιαίτερα όταν απουσιάζει η νηφαλιότητα και η φρόνηση[11]ή πλεονάζει το συμφέρον, η ιδιοτέλεια.

στ. Καταξίωση, απαξίωση, μεταξίωση αξιών, ιδεών, δράσεων, θεσμών που βασίζονται σε κάποιες αξίες.

Όπως προσημειώσαμε (§ γ΄), οι αξίες αναγνωρίζονται και προβάλλονται ανάλογα με τις ανάγκες της ζωής γενικά, ανάλογα με τις ανάγκες και σχέσεις της κοινωνικής ζωής ειδικά. Ο σεβασμός για τη ζωή διαπιστώνουμε ότι είναι καθολικός, επίσης ο σεβασμός για την ελευθερία και την αξιοπρέπεια του ατόμου. Όμως οι συνθήκες ζωής μέσα στην κοινωνία δημιουργούν συχνά αυξομειώσεις ή διακυμάνσεις για την αξία των αξιών ή για τα όριά τους, κάποτε για την ίδια την αξία τους. Αλλοτε προκαλούν γενικότερη κρίση αξιών ή και συγκρούσεις αξιών. Και μένει το άτομο ( ή ομάδες ... ατόμων) μόνος κριτής υπεύθυνος να αποφασίζει αποδοχή, απόρριψη, αξιολόγηση αξιών ή απαξίωση και μεταξίωση (μετακίνηση αξιών σε άλλους τομείς δράσης).

Μερικά περιστατικά από την κοινωνική, θρησκευτική, πολιτική ζωή μπορούμε να τα επικαλεστούμε για τον ειδικό λόγο ότι έχουν καταγραφεί στη συνείδηση της κοινωνίας ως έκφραση κοινωνικών, θρησκευτικών, πολιτικών αξιών και στις μεταβαλλόμενες ιστορικές περιστάσεις[12].

Και στα δυο αυτά περιστατικά διακρίνουμε αξίες που αποδέχεται η μια πλευρά και τις επικρίνει ή τις αρνείται η άλλη (ίσως περιστασιακά).

Ανάλογες μεταβολές μπορούμε να επισημάνουμε σε όλους τους τομείς της ζωής και των αντίστοιχων αξιών, όπου παρατηρούμε εναλλασσόμενες φάσεις καταξίωσης, απαξίωσης, μεταξίωσης.

Συχνά οι υπερασπιστές ποικίλων ευγενών αξιών χρησιμοποιούν τον αξιολογικό όρο αιώνιες, για να τιμήσουν αυτές τις αξίες που υπερασπίζουν. Ο ζήλος τους είναι ζηλευτός, αλλά και κάποια μονομέρεια στο λόγο τους ορατή, γιατί προχωρούν σε απόλυτες κρίσεις / γενικεύσεις παραβλέποντας πολλές τραγικές εκτροπές ιστορικά πολύ γνωστές. Παραβλέπουν λ.χ. ή παρασιωπούν :

Περιστάσεις ιστορικές όπου καταδιώχτηκαν οι υπερασπιστές της αλήθειας από ομάδες κοινωνικές που δεν την ήθελαν, όπου καταστράφηκαν έργα τέχνης (θρησκευτικής) από οπαδούς άλλων θρησκειών, όπου θυσιάστηκαν ιδεολόγοι μιας πολιτικής από τους εκφραστές μιας άλλης, ίσως και αδελφούς.

Γενικά, άλλες εποχές και περιστάσεις προβάλλουν άλλες αξίες, ανάλογα με τις ανάγκες και επιδιώξεις τους. Ίσως μπορούμε να αποδεχτούμε μια γενίκευση σχετική :

Όλες οι κοινωνίες προβάλλουν κάποιες αξίες ανάλογα με τις ανάγκες τους και υποτιμούν άλλες, αλλά οι βασικές αξίες (π.χ. ο σεβασμός για τη ζωή, τα αγαθά ζωής, αναζήτηση πίστης, μια μεταφυσική σωτηρία, προβολή της επιστημονικής αλήθειας, θαυμασμός για το ωραίο κ.α.) ολοένα, διαχρονικά δηλαδή, αναδύονται στην επιφάνεια της φουρτουνιασμένης θάλασσας, έστω και ύστερα από φουρτούνες και ναυάγια.

η. Αξιολογία: ένα κεφάλαιο της Φιλοσοφίας.

Οι φιλόσοφοι προβάλλουν συνήθως κάποιο σύστημα αξιών και επιχειρούν κάποια ταξινόμηση. Συστηματική διερεύνηση του προβλήματος επιχείρησαν στοχαστές της Νεότερης και Σύγχρονης Εποχής. Ενδεικτικά μνημονεύουμε κάποια ταξινόμηση των θεμάτων Αξιολογίας και κάποια σχετική βιβλιογραφία: από το βιβλίο του Χαράλαμπου Θεοδωρίδη, Εισαγωγή στη Φιλοσοφία, β΄ έκδοση (1954), σελ. 87, αντιγράφω:

Με αυτό το νόημα της Αξιολογίας σε αυτήν αναφέρονται πολλά συγγράμματα, που αναλύουν ποικίλες αξίες, λογουχάρη:

Ε. Π. Παπανούτσου, Αισθητική, Ηθική, Γνωσιολογία

θ. Η έννοια της Αξιολόγησης και τα όριά της

Σχεδόν αυθόρμητα η ανθρώπινη σκέψη κινείται προς επιδοκιμασία ή αποδοκιμασία πράξεων, προσώπων, θεσμών, καταστάσεων, εξελίξεων, που η παρουσία ή λειτουργία τους συγκινεί ή επηρεάζει τον κρίνοντα. Αυτός διατυπώνει κρίση - με κάποιο στοιχείο αιτιολογικό - καταξίωσης ή απαξίωσης για την πράξη ή το πρόσωπο, που προκάλεσε την επιδοκιμασία ή αποδοκιμασία του. Αυτό το στοιχείο είναι συνήθως ένα επίθετο, με το οποίο κρίνεται η πράξη ή το πρόσωπο θετικά ή αρνητικά. Παραδείγματα:

Η υπογεννητικότητα στην κοινωνία μας είναι ανησυχητική.

Η αξιολογική κρίση μπορεί να είναι δίκαιη ή άδικη, συνήθως είναι πηγαία και κρίνεται ως υποκειμενική. Στον επιστημονικό λόγο, όπου η αντικειμενικότητα κρίνεται αναγκαία, η παρεμβολή αξιολογικών κρίσεων, π.χ. στην ιστορική αφήγηση, θεωρείται μειονέκτημα· (εκεί προέχει η ακρίβεια για το γεγονός, με απάντηση στα βασικά ερωτήματα: Τι έγινε; Από ποιον/ ποιους; Πότε; Πού; Πώς; Γιατί;).

Η έννοια της Αξιολόγησης προσλαμβάνει ειδικό περιεχόμενο στα πλαίσια ποικίλων θεσμών (π.χ. της Εκπαίδευσης)[15], όπου ζητείται και αξιολόγηση των ατόμων (π.χ. των Εκπαιδευτικών) για το έργο που προσφέρουν. Εκεί δημιουργείται συχνά ένα δίλημμα:

Ο αξιολογούμενος κρίνεται για τις αξίες που πρεσβεύει σε σχέση με την αποστολή του (λ.χ. αξίες παιδαγωγικές) ή τις αξίες που έχουν καθιερωθεί στο θεσμό, τον οποίο υπηρετεί (αξίες θεσμικά καθιερωμένες); Μια λύση στο δίλημμα μπορεί να είναι ο νόμος[16], στο βαθμό που συνοψίζει και συναιρεί - με κάποια διαδικασία συναινετική - τις αξιολογικές απόψεις της κοινωνίας, η οποία δημιουργεί το θεσμό για τις ανάγκες της.

Η κοινωνική συνοχή απαιτεί το δεύτερο κριτήριο (αξίες κοινωνικά αποδεκτές, π.χ. σεβασμό της προσωπικότητας για όλους) και οδηγεί στη διαμόρφωση αντίστοιχων κριτηρίων αξιολόγησης του κρινόμενου: σε ποιο βαθμό πραγματοποιεί το παιδαγωγικό του έργο, που ο νόμος (δηλ. η νομοθετούσα κοινωνία) απαιτεί. Κάποτε όμως η απαίτηση του νόμου δημιουργεί συνειδησιακό πρόβλημα για τον κρινόμενο. Ευτύχημα είναι για τον κρινόμενο και τον κρίνοντα το να διαμορφώνονται τα κριτήρια αξιολόγησης ως το όριο εκείνο, όπου ο αξιολογούμενος κρίνεται για ερωτήματα, που δεν καταργούν την ελευθερία της συνείδησής του, όπως:

ι. Συνέπεια λόγων και πράξεων σε σχέση προς τις διακηρύξεις και προσδοκίες ή αξιώσεις.

Συνηθισμένο το φαινόμενο της ασυνέπειας (για τα άτομα, τις κοινωνικές ομάδες, τις κοινωνίες): άλλα διακηρύττουν ως αξίες, άλλα πράττουν, άλλοτε συστηματικά και συνειδητά, άλλοτε συμπτωματικά και ίσως χωρίς να το έχουν συνειδητοποιήσει. Μπορεί να μιλάμε για σύγχυση ή πλάνη ή υποκρισία και δολιότητα. Στην επιστήμη, ειδικά στην ιστορική αφήγηση, η αναζήτηση της αλήθειας και η διακρίβωση συμφωνίας ή διάστασης λόγων - πράξεων είναι χρέος επιστημονικό, όπως από τα χρόνια τα παλιά επισήμανε ο Θουκυδίδης. Δεν μπορεί κανείς να αξιολογεί την Αθηναϊκή Δημοκρατία μόνο από όσα έλεγε ο κύριος οικοδόμος της ή εκφραστής της, ο Περικλής, στον Επιτάφιο, λόγο επικήδειο για τους πρώτους νεκρούς του Πολέμου. Οφείλει να παραθέτει και όσα την ίδια εκείνη περίοδο έπραξε εις βάρος άλλων πόλεων - κρατών (αυθαίρετη μεταφορά του Συμμαχικού Ταμείου από, τη Δήλο στην Αθήνα, επιβολή του αθηναϊκού νομίσματος στους Συμμάχους, χρησιμοποίηση του στόλου της Συμμαχίας εις βάρος των Συμμάχων, όταν εκείνοι διαμαρτύρονταν, Ψήφισμα του Διοπείθη[18], Ψήφισμα κατά των Μεγαρέων.

Φρονώ ότι η αξιολόγηση για πρόσωπα και θεσμούς είναι αίτημα κοινωνικό και χρέος επιστημονικό, με κάποιες αρχές και κριτήρια, ώστε να διασφαλίζεται η αντικειμενικότητα και δικαιοκρισία. Όταν και όπου η αξιολόγηση αμελείται, παραποιείται ή καταργείται, εκεί μοιραία επακολουθεί μείωση προσπάθειας, έλλειμμα βελτίωσης, χαλάρωση και μαρασμός. Τελικά έρχεται και αναξιοπιστία και μείωση υπόληψης[19]για πρόσωπα και θεσμούς. Τότε γίνεται λόγος για Κρίση Αξιών. Φρονώ ότι πρόκειται για ακρισία συνειδήσεων, που έχουν αποδεχτεί πορεία μη αξιολόγησης (μη εγρήγορσης των ατόμων για βελτίωση) του έργου τους.

ια΄. Ειδικές αξίες που προβάλλονται σε επιμέρους κοινωνικούς θεσμούς. Πώς κρίνονται και αξιολογούνται. Γιατί και πώς με το πέρασμα του χρόνου ανανεώνονται ή τροποποιούνται.

Είναι αυτονόητο ότι σε διάφορους τομείς αναγκών και δραστηριοτήτων (οικονομικής ζωής, πολιτικής δραστηριότητας, κοινωνικής συμβίωσης, επιστημονικής έρευνας, θρησκευτικής ζωής, καλλιτεχνικής δημιουργίας, Εκπαίδευσης) διαφορετικές αξίες και αντίστοιχες αρετές προβάλλονται και επαινούνται, όπως σημειώσαμε από την αρχή. Εύλογο οι εκπαιδευτικοί να αναρωτιούνται και να διερευνούν ποιες αξίες προβλήθηκαν κατά καιρούς στην Εκπαίδευση ως θεσμό, στην Παιδαγωγική ως λειτούργημα. Ενδεικτικά θυμίζω:

Εμείς σήμερα ποιες μπορούμε να θεωρήσουμε αξίες πρώτες της Εκπαίδευσης (ως θεσμού) και της Παιδαγωγικής (ως λειτουργίας επικοινωνιακής) σχέσης ανάμεσα στο δάσκαλο και το μαθητή; Λογουχάρη, μια ενδεικτική καταγραφή εκπαιδευτικών - παιδαγωγικών αξιών / επιδιώξεων / ευχών:

1. Ειδικά λήμματα: αξία, αξιολογία, αξιολογική κρίση σε λεξικά, κυρίως Φιλοσοφικά, λ.χ. στο Φιλοσοφικό και Κοινωνιολογικό Λεξικό από τις εκδόσεις «Καπόπουλος», 1994.

2. Χαράλ. Θεοδωρίδη, Εισαγωγή στη Φιλοσοφία (1954). Κεφ. «Αξιολογία».

3. Θεόφ. Βορέα, Εισαγωγή εις την Φιλοσοφίαν (εκδ. ΟΕΔΒ, 1948).

4. Ε.Π. Παπανούτσου, «Γεγονός και αξία» (στο βιβλίο του ίδιου, Προβλήματα Φιλοσοφίας)

5. Mario Vigetti, Ιστορία της Αρχαίας Φιλοσοφίας, μετ. Γιάννη Χ. Δημητρακόπουλου, κεφ. «Φύση, Νόμοι και Αξίες» , σελ. 132-139.

6. David Fontana, Ψυχολογία για Εκπαιδευτικούς, μετ. Μαρίνας Λώμη, εκδόσεις «Σαββάλας», κεφ. 9: «Οι αξίες και η ανάπτυξη της Προσωπικότητας», σελ. 285-298.

7. Μαρκ Φερρό - Φιλίπ Ζαμμέ, Ποιες γνώσεις και ποιες αξίες να μεταδώσουμε στα παιδιά μας; (μετ. Πελαγίας Μαρκέτου, εκδ. «Μεταίχμιο». Αντιμετώπιση ή μάλλον προβληματισμός για την αξία των αξιών από παιδαγωγική σκοπιά.

8. Συλλογικό έργο (Πρακτικά Συμποσίου) Οι Αξίες: Παράδοση και Δημιουργία (εκδ. Ελλ. Εταιρείας Φιλοσ. Μελετών, σειρά «Μαρτυρίες», αριθμ. 1, 1991), ειδικά οι συνεργασίες των:

Δ. Γεώργα, Μια κοινωνική, ψυχολ. ανάλυση των αξιών (σελ. 74).

Κ. Νιάρχου, Η κρίση της ελληνικής παιδείας και η κρίση των αξιών (σελ.113).

Δημ. Κούτρα, Οι αξίες στην ηθική του Αριστοτέλους.

Θ. Σταυρόπουλου, Η κρίση των αξιών στη βιομηχανική κοινωνία.

[1] Θυμίζουμε απλά ότι Πολιτισμός είναι όλα τα έργα των ανθρώπων στα πλαίσια της ζωής τους, αφότου άρχισαν να συνοικούν, να συνεργάζονται από την εποχή των σπηλαίων ως σήμερα (έργα που αξιολογούνται θετικά ή αρνητικά...).

[2] Φιλοσοφικό και Κοινωνιολογικό Λεξικό (από τις εκδόσεις «Καπόπουλος»), 1^ος τόμος.

[3] Ξυγγραφή, 2,60...(=να διαβλέπει τι είναι αναγκαίο για την πολιτική κοινωνία την οποία αυτός κυβερνά, να το αναλύει στους πολίτες, ώστε να εγκρίνουν τις ενέργειές του, να είναι ο ίδιος υποδειγματικός πολίτης, καλός πατριώτης, και να έχει χέρια καθαρά στη διαχείριση του δημόσιου πλούτου, η συνείδησή του να μην υποχωρεί μπροστά στη λάμψη του χρήματος).

[4] Θουκυδίδου Ξυγγραφή , Α΄20-22 (...χαλεπόν ευρείν την αλήθειαν...)

[5] Η φράση προβάλλεται πολύ εμφαντικά στο πολύ γνωστό και συντομότατο κείμενο του Ιπποκρατικού όρκου και σημαίνει: «ο γιατρός να δρα με κίνητρο και κριτήριο πρώτο τη θεραπεία των ασθενών». .

[6] H. Diels - W. Krantz, Die Fragmente der Vorsokratiker, 80Α 14 , Β 6^α.

[7] Αριστοτέλης, Φυσικά , 184 α 12-13(=τότε μόνο θεωρούμε ότι γνωρίζουμε κάποιο φαινόμενο καλά, όταν γνωρίσουμε την αιτία του την πρώτη).

[8] Mario Vigetti, Ιστορία της Αρχαίας Φιλοσοφίας (μετ. Γιάννη Χ. Δημητρακόπουλου, εκδ. «Τραυλός»), σ. 132-139, όπου § : «Η φύση, οι νόμοι και οι αξίες» (με αναφορά στη Σοφιστική).

[9].Mark Mazower, Dark Continent, Europes' Twentieth Century, κεφ. 3 και 5: Δέκα εντολές για την επιλογή συζύγου (στη χιτλερική Γερμανία).

[10] Ανιστόρητη ρητορική δικού μας ιεράρχη λίγο πριν από την «πολιτισμένη» επέμβαση των Δυτικών στο Κόσσοβο.

[11] Ένας ωραίος ορισμός της από το κείμενο του αποσπ. 2 του Δημόκριτου (H. Diels - W. Krantz, Die Fragmente der Vorsokratiker, 68 Β 2): «Έστι δε φρόνησις τα τρία ταύτα: βουλεύεσθαι καλώς, λέγειν αναμαρτήτως, πράττειν α δει».

[12] Θ. Γ. Σταυρόπουλου, «Η κρίση των αξιών στη βιομηχανική κοινωνία», στο συλλογικό τόμο: Οι Αξίες: Παράδοση και Δημιουργία (έκδοση της Ελληνικής Εταιρείας Φιλοσοφικών Μελετών, σειρά «Μαρτυρίες», αριθ.1, 1991).

[13] Φ. Κ. Βώρου, «Γιατί καταδίκασαν οι Αθηναίοι το Σωκράτη» (στο βιβλίο: Διδασκαλία της Αρχαίας Γραμματείας από μετάφραση, Αθήνα, 1981).

Κώστα Μπέη, Η Δίκη του Σωκράτη, Αθήνα, 2001.

Ποικίλες εισηγήσεις για το θέμα αυτό περιλαμβάνονται στο συλλογικό τόμο Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου: Ο Σωκράτης Σήμερα, Αθήνα 2003 (έκδοση της ΕΚΔΕΦ).

[14] Β. Σκουλάτου- Ν. Δημακόπουλου - Σωτ. Κόνδη, Νεότερη και Σύγχρονη Ιστορία (για την γ΄ τάξη Λυκείου), έκδ. ΟΕΔΒ (από το 1983 ως 2004), τ. 3^ος σελ. 29 (απόσπασμα από το βιβλίο του Γ. Λεονταρίτη), 206-208, (απόσπασμα από τα Πρακτικά της Βουλής για το Ιδιώνυμο).

[15] Για τις ποικίλες πτυχές τη έννοιας της αξιολόγησης στην Εκπαίδευση (ως θεσμό κοινωνικό και διαδικασία παιδαγωγική) ειδικό κεφάλαιο υπάρχει στο βιβλίο του Ηλία Γ. Ματσαγκούρα, Θεωρία της Διδασκαλίας,τ. 1^ο (1996), ειδικά στις σελ. 283-296.

[16] Ο νόμος συνθήκη και , καθάπερ έφη Λυκόφρων ο σοφιστής, εγγυητής αλλήλοις των δικαίων. (Αριστοτέλης, Πολιτικά, βιβλίο 3^ο).

[17] Ειδική για την αξιολόγηση του εκπαιδευτικού βιβλιογραφία (ενδεικτική): Αποστόλης Ανδρέου, Γ. Τσιάκαλος κ.α, Αξιολόγηση του εκπαιδευτικού έργου (και του εκπαιδευτικού για το έργο του), Εκδοτικός Όμιλος συγγραφέων - καθηγητών, Αθήνα , 1992.

Χρ. Κάτσικας, Γ. Καββαδίας κ.ά. Η αξιολόγηση στην Εκπαίδευση: Ποιος; Ποιον; Γιατί; Εκδ. Σαββάλας, 2002.

[18] Το προαναφέραμε στην § στ΄.

[19] Πριν από χρόνια δημοσιεύτηκε άρθρο με τον τίτλο: «Αναξιολόγητοι και Αναξιόπιστοι;» (στη μηνιαία εφημερίδα «Εκπαιδευτικά Θέματα», τεύχος Ιανουαρίου 1999).

[20] (H. Diels - W. Krantz, Die Fragmente der Vorsokratiker, 68 Β 33).

[21] Πλάτων, Πρωταγόρας, § 318

[22] Τέτοιες «Ιδέες Αδρανείς» αφθονούν νομίζω σήμερα στο μορφωτικό Πρόγραμμα Γυμνασίου - Λυκείου. Και η ζημιά είναι διπλή, γιατί μετατρέπουμε σε Ιδέες Αδρανείς πολύ σεβαστά στοιχεία πολιτισμικής κληρονομιάς μας, τα οποία εμείς τα υποβαθμίζουμε σε Ιδέες Αδρανείς με τον παιδαγωγικά απρόσφορο τρόπο που τα «αξιοποιούμε», δηλαδή τρόπο αρνητικό. Λεπτομέρειες της απαξιωτικής αυτής παιδαγωγικής πλάνης στο www.voros.gr , όπου τρία άρθρα με τίτλο «Ιδέες Αδρανείς, στο σχολείο αδρανοποιούν τη σκέψη των παιδιών, ίσως και των διδασκάλων τους», μέρη α΄,β΄,γ΄.