voros

Η χρήση και η σημασία τους στην εκπαίδευση

(αναδημοσίευση από το βιβλίο του Δοκίμια για την Παιδεία, Αθήνα 1977, σελ. 194-203)

1. Η προσθήκη των σελίδων που ακολουθούν είναι διπλή υποχρέωση του συγγραφέα απέναντι στους αναγνώστες του, πρώτα γιατί με αυτές διευκρινίζεται (αυτή είναι η πρόθεσή μας) ένα όρος που συχνά χρησιμοποιήθηκε σε όλες σχεδόν τις σελίδες που προηγήθηκαν, έπειτα γιατί έτσι αποσαφηνίζεται η δική μας εκτίμηση για την εγκυρότητα που προσγράφουμε στις ίδιες τις σκέψεις που έχουμε διατυπώσει.

Για να γίνει σαφέστερος ο διπλός σκοπός του δοκιμίου αυτού, δηλώνουμε ότι, κατά τη γνώμη μας, οι αξιολογικές κρίσεις εκφράζουν πάντα απόψεις υποκειμενικές ∙ άρα και όσες απόψεις έχουμε υποστηρίξει έχουν μέσα τους το στοιχείο της υποκειμενικότητας, σε δόση βέβαια αντίστροφη προς την αποδοχή που βρίσκουν από τους άλλους, τους αναγνώστες.

Έχοντας συνείδηση της υποκειμενικότητας των αξιολογικών κρίσεων, αλλά και με καθαρή συνείδηση απέναντι στους αναγνώστες βεβαιώνουμε ότι, αν για όσα έχουμε παρουσιάσει υπάρχει κάποια δόση αποδοχής από τους άλλους, αν δηλαδή οι απόψεις μας έχουν μια δόση αντικειμενικότητας, το γνώρισμα αυτό έχει οικοδομηθεί με τούτα τα υλικά:

.α΄.) σταθερή προσπάθεια προσωπικής απαλλαγής από προκαταλήψεις, προλήψεις, συμπάθεια, αντιπάθεια,

.β΄.) σταθερό ενδιαφέρον για την εκπαίδευσή μας,

.γ΄.) προσωπική εμπειρία και μαρτυρία από την εκπαίδευσή μας,

.δ΄.) αμετακίνητη πρόθεση για εντοπισμό της πιο σωστής για τη δική μας κοινωνία εκπαιδευτικής πορείας,

.ε΄.) μόνιμη εφαρμογή της αρχής ότι ανταλλαγή σκέψεων με άλλους συναδέλφους και αρμοδιότερους για τα θέματα αυτά ανθρώπους είναι πάντα χρήσιμη, ακόμα κι όταν μας οδηγεί συχνά στο να αποχωριστούμε προσφιλείς πεποιθήσεις μας.

Η φύση της τωρινής έρευνας για τις αξιολογικές κρίσεις μάς υποχρεώνει να προσημάνουμε για μας και τον αναγνώστη, που θα έχει την υπομονή να μας ακολουθήσει, τα κύρια σημεία που πρόκειται να θιγούν (χωρίς η προσήμανση των θεμάτων να συνεπάγεται αντίστοιχη αρίθμηση παραγράφων):

.α΄) Τι είναι ακριβώς η αξιολογική κρίση (δομή και σημασία της).

.β΄) Ποιος είναι ο σκοπός της αξιολογικής κρίσης και ποιες οι συνέπειές της (δηλαδή οι δεσμεύσεις εκείνου που τις χρησιμοποιεί και οι προσδοκίες των άλλων).

.γ΄) Πόσο νόμιμη και επιτρεπτή είναι η συνειδητή χρήση τους στην εκπαιδευτική πράξη

2. Ένα παράδειγμα θα μας οδηγήσει κατευθείαν στον πυρήνα του προβλήματος. Γράφουμε τις ακόλουθες τρεις κρίσεις:

1. Κάθε σώμα ολόκληρο είναι μεγαλύτερο από ένα τμήμα του.

2. Τούτο το αντικείμενο έχει βάρος τρία κιλά.

3. Η Γαλλική Επανάσταση (του 1789) είναι το σημαντικότερο γεγονός στην ιστορία του νεότερου κόσμου.

Η πρώτη λέγεται κρίση λογική, βεβαιώνεται από την κοινή ανθρώπινη λογική και ισχύει για τα λογικά όντα ανεξάρτητα από τόπο, χρόνο ή φυλή. Η δεύτερη λέγεται κρίση πραγματολογική, ισχύει για ένα συγκεκριμένο σώμα, βεβαιώνεται από ένα ορισμένο πρόσωπο σε ορισμένο τόπο και με ορισμένο σύστημα αναφοράς (που ορίζει π.χ. τι είναι κιλό) και μπορεί να επιβεβαιωθεί από άλλον, που θα θελήσει να κάνει την ίδια μέτρηση μέσα στις ίδιες συγκεκριμένες συνθήκες. Η Τρίτη είναι κρίση αξιολογική (τι σημαίνει αυτό θα φανεί παρακάτω)∙ έχει έναν πυρήνα πραγματολογικό, το συγκεκριμένο δηλαδή περιστατικό που η Ιστορία το ονομάζει Γαλλική Επανάσταση, ενέχει όμως και κάτι πρόσθετο, μια αξιολόγηση, που δεν ισχύει για οποιονδήποτε, αλλά αρχικά μόνο για κείνον που το διατυπώνει έτσι, που νομίζει (αυτός, υποκειμενικά, για τους λόγους του) ότι η Γαλλική Επανάσταση είναι το σημαντικότερο γεγονός στην ιστορία του νεότερου κόσμου. Αυτή η προσωπική αξιολόγηση του γνωστού γεγονότος έχει συνέπειες σημαντικές, γιατί μετατρέπει το απλό πληροφοριακό στοιχείο σε ιδεολογική διακήρυξη. Τούτο θα φανεί καθαρότερα, αν εξετάσουμε τη δομή και υπερδομή και τα νοούμενα της αξιολογικής κρίσης ∙ αυτή αποτελείται από τα εξής στοιχεία:

1.Περιγραφή ή μνεία του περιστατικού που αξιολογείται θετικά (όπως στην παραπάνω περίπτωση) ή αρνητικά.

2. Σιωπηρή αναφορά σε μια γενική αρχή που θεμελιώνει την αξιολόγηση.

3.Προσδοκία ότι οι δέκτες του αξιολογικού μηνύματος θα αποδεχτούν την κανονιστική αρχή και θα ρυθμίσουν ανάλογα την συμπεριφορά τους. [1]

Αν ρωτήσουμε τον άνθρωπο, που αξιολόγησε τη Γαλλική Επανάσταση ως το σημαντικότερο γεγονός, πού θεμελιώνει την κρίση του, θα μας αποκαλύψει τη γενική αρχή, για την οποία γίνεται λόγος παρακάτω[2]. Ο άνθρωπος αυτός πιθανότατα θα μας πει ότι αναγνωρίζει μεγάλη αξία στην ανθρώπινη ελευθερία, στην κοινωνική ισότητα, στην αδελφοσύνη των ανθρώπων (το ιδεολογικό δηλαδή τρίπτυχο: LIBERTE, EGALITE, FRATERNITE των Γάλλων επαναστατών του 1789) και με αυτό το κριτήριο αξιολογεί τη Γαλλική Επανάσταση. ΄Αρα η κρίση του είναι ταυτόχρονα και ιδεολογική διακήρυξη και κατά συνέπεια η κρίση του η αξιολογική ενέχει και άλλες συνέπειες, λογικές και ηθικές. Περιμένουμε δηλαδή οι αρχές της Γαλλικής Επανάστασης να επηρεάζουν τη γενική συμπεριφορά του ανθρώπου αυτού (αν η αξιολογική κρίση του ήταν συνειδητά δική του έκφραση). Περιμένουμε να υπερασπίζει σε κάθε περίπτωση την ανθρώπινη ελευθερία, την κοινωνική ισότητα, την αδελφοσύνη των ανθρώπων. Συνδέουμε δηλαδή την αξιολογική κρίση του ανθρώπου αυτού με τις προσδοκίες που μας γεννάει για την κατοπινή συμπεριφορά του.

Ανάλογες προσδοκίες θα έχουμε από κάποιον που διατυπώνει την αξιολογική κρίση ότι η συνέπεια (πράξεων - λόγων) αποτελεί τη μεγαλύτερη αρετή του ανθρώπου στην κοινωνική συμπεριφορά του. Προκύπτει αυτονόητα ότι η διακήρυξή του δεσμεύει τον ίδιο να είναι συνεπής και περιμένουμε ότι θα είναι συνεπής απέναντι σε μας και στους άλλους.

3. Στις παραπάνω δυο αξιολογικές κρίσεις διαπιστώνουμε ότι ενυπάρχουν τα ακόλουθα στοιχεία:

.α΄) Το αντικειμενικά παραδεκτό στοιχείο, το γεγονός (η Γαλλική Επανάσταση) ή η ιδιότητα ( συνέπεια).

.β΄) Φανεροί ή λανθάνοντες λόγοι, που δικαιολογούν την αξιολόγηση του πρώτου στοιχείου.

Και, ενώ όλοι συμφωνούν για την ύπαρξη του πρώτου στοιχείου, π.χ. μιας επανάστασης, είναι πιθανό να διαφωνούν και να κονταροχτυπιούνται για τους λόγους που διαφαίνονται ή λανθάνουν κι εννοούνται ως αιτιολογία της αξιολογικής κρίσης τους για την επανάσταση αυτή. Είναι πιθανό π.χ. ένας συνομιλητής αντί για τη Γαλλική Επανάσταση να θεωρεί τη Ρωσική (1917) ως το σημαντικότερο γεγονός στη νεότερη Ιστορία του κόσμου, γιατί (κατά τη δική του άποψη ή αξιολόγηση) αυτή υπόσχεται κοινωνική δικαιοσύνη και την επιβάλλει έστω και με παροδική δικτατορία (του προλεταριάτου), δηλαδή με καταπίεση προσωρινή της ελευθερίας για χάρη της ισότητας. Υπάρχει και στην κρίση αυτού του συνομιλητή λανθάνουσα αξιολογική αρχή ότι η κοινωνική δικαιοσύνη είναι αγαθό υπέρτατο και προκειμένου να επιτευχθεί αυτή αξίζει να χρησιμοποιηθούν και μέτρα πιεστικά (αφού στο κάτω-κάτω οι έτσι πιεζόμενοι είναι οι άδικα σκεπτόμενοι). Με τη διαφωνία του προς τον πρώτο συνομιλητή διατυπώνει κι ο δεύτερος έμμεσα τη δική του ιδεολογία κι έχουμε εμείς (αν συνειδητά και ειλικρινά εκφράζεται εκείνος) το δικαίωμα να περιμένουμε ανάλογη κι από αυτόν συμπεριφορά.

Συνοψίζουμε τις μέχρι τώρα διαπιστώσεις μας:

1. Η αξιολογική κρίση ξεκινάει από πυρήνα πραγματολογικό, αλλά δεν έχει την υποχρεωτικότητα της λογικής ή πραγματολογικής κρίσης. Αντίθετα, έχει έκδηλο το στοιχείο της υποκειμενικότητας.

2. Εκφράζει έμμεσα την ιδεολογία του ατόμου, όχι τη γνώση του, αλλά τη γνώμη του.

3. Γεννάει προσδοκίες για την κατοπινή συμπεριφορά εκείνου που συνειδητά τη διατυπώνει ή την αποδέχεται.

4. Η διατύπωση αξιολογικής κρίσης αποκαλύπτει ότι σκοπός και πρόθεση εκείνου που τη διατυπώνει είναι να κερδίσει ομοϊδεάτες, οπαδούς, ώστε από κοινού να εργαστούν για την επικράτηση της ιδεολογίας τους, δηλ. των ιδεών που γι' αυτούς αποτελούν αξίες της ζωής.

5. Ο άνθρωπος που αξιολογεί και μπαίνει έτσι στο στίβο αγώνων έχει με ελεύθερη απόφαση και ανεξάρτητη σκέψη αποδεχτεί τις αξίες που λανθάνουν κάτω από τις αξιολογήσεις του.

6. Έχει μελετήσει τις συνέπειες που προκύπτουν από τη διακήρυξη ιδεών του και την επικράτηση των ιδεών αυτών και είναι και ο ίδιος αποφασισμένος να θυσιάσει την ησυχία του για τις ιδέες αυτές που τις αναγνωρίζει ως αξίες[3].

4. Αν είναι τέτοια η δομή και η φύση των αξιολογικών κρίσεων, αν αποτελούν προσκλητήριο ιδεολογικό και εγκλείουν υποκειμενικότητα, προκύπτει για τον παιδαγωγό το ερώτημα κατά πόσο μπορεί να τις χρησιμοποιεί στην εκπαίδευση νέων ανθρώπων, που επιθυμεί να τους καλλιεργήσει ελεύθερη κρίση, πριν αυτοί διαμορφώσουν με το πέρασμα του χρόνου τη δική τους ιεραρχία αξιών και ιδεολογία. Το διλημματικό περιεχόμενο του ερωτήματος γίνεται πιο έκδηλο, αν παρακολουθήσουμε τις συνέπειες μιας διδασκαλίας αξιολογικά φορτισμένης. Είναι πιθανό οι μικροί μαθητές να αποδεχτούν από σεβασμό στην αυθεντία του δασκάλου τους τις δικές του αξιολογικές κρίσεις και να ρυθμίσουν αργότερα με βάση αυτή την αποδοχή τη δική τους ζωή και συμπεριφορά. Ενεδρεύει εδώ κίνδυνος διπλός: αποδέχονται αρχές που δεν έχουν το στοιχείο της αντικειμενικότητας και βαθμιαία αλλοτριώνονται από την ικανότητα να σκέπτονται ανεξάρτητα και να αξιολογούν τις συνθήκες της ζωής τους ελεύθερα και να σχηματίζουν ελεύθερα προσωπική γνώμη. Είναι επίσης βέβαιο ότι ο έφηβος θα ανακαλύψει κάποτε ότι του προσφέρθηκαν από το δάσκαλό του κρίσεις μονομερείς ως καθολικά έγκυρες και εύκολα θα θεωρήσει όχι ότι αυτός πλανήθηκε, αλλά ότι από το δάσκαλό του απατήθηκε. Τότε η ψυχή του νέου - σε στιγμή κρισιμότατη γι' αυτόν και την κοινωνία - πλημμυρίζει από δυσπιστία απέναντι σε όλη την ώριμη γενιά και έντονη διάθεση ανατροπής της. (Για τις διακλαδώσεις του φαινομένου βλέπε το δοκίμιο «Ελευθερία και Παιδεία»).

Υπάρχει τρόπος να ξεφύγει ο παιδαγωγός με καθαρή συνείδηση από τέτοια διλήμματα; Θα επιχειρήσουμε να βρούμε το δρόμο, αφού πρώτα υπογραμμίσουμε πόσο κακό μπορεί να φέρει σε μια κοινωνία (κι έχει φέρει κιόλας σε μας) η αλόγιστη αξιολογική φόρτιση της παιδείας μας, (ξαναθυμίζουμε ότι με τον όρο «παιδεία» εννοούμε γενικά την επίδραση της ώριμης κάθε στιγμή γενιάς στη νεότερη), με την οποία (αξιολογική φόρτιση) δηλητηριάστηκε τα τελευταία 40 - 50 χρόνια η ενότητα της ελληνικής κοινωνίας κι έδωσε τόσες ευκαιρίες σε εχθρούς και «προστάτες» μας να καρπωθούν ατιμώρητοι εύκολη λεία σε βάρος της εθνικής περιουσίας μας και της εθνικής περηφάνιας μας.

Πόσο μεγάλη σημασία έχει για την παιδεία του ανθρώπου και την κατοπινή συμπεριφορά του η ανύποπτη αποδοχή (σε ανώριμη ηλικία) μιας αξιολογικής κρίσης που του προσφέρεται έτοιμη γίνεται φανερό, αν π.χ. αναλογιστούμε τις συνέπειες που έχει η κατάφαση μιας συγκεκριμένης αξιολογικής θέσης που διατυπώνει ένας υποθετικός δάσκαλος λέγοντας: «το μεγαλύτερο αγαθό για τον άνθρωπο είναι η ελευθερία» ή «για την κοινωνία το μεγαλύτερο αγαθό είναι η τάξη». Τι σημαίνουν αυτά για κείνον που τα διδάσκει ή τα αποδέχεται; Αναγνωρίζω την αλήθεια της παραπάνω αρχής, την αποδέχομαι, παίρνω θέση προσωπική, αναλαβαίνω υποχρέωση να κάνω πράξη αυτές τις θεωρητικές απόψεις, αυτοδεσμεύομαι να τις χρησιμοποιώ ως κριτήρια στη δική μου ζωή έπειτα[4]. Σε κάθε περίπτωση που θα πρόκειται για την ελευθερία του ανθρώπου ή την κοινωνική τάξη η αξιολογούσα συνείδησή μου θα οδηγείται σε ανάλογες αποφάσεις. Αλλά όποιος υιοθετήσει απόλυτα το πρώτο σκέλος (για την ελευθερία) μπορεί να θυσιάζει το δεύτερο (την κοινωνική τάξη) κι αντίστροφα. Και έχουμε γνωρίσει ποιες συνέπειες μπορεί να έχει η άκριτη εφαρμογή αυτών των δυο κρίσεων χωριστά (και είναι άκριτη συνήθως ή απερίσκεπτη η εφαρμογή, όταν είναι άκριτη και η αποδοχή). Έχει λοιπόν παιδαγωγική δικαίωση ο δάσκαλος που θα μεταδώσει στους μαθητές του πίστη απόλυτη για τη μια ή την άλλη αρχή; Μήπως, αντίθετα, έχει υποχρέωση να παρουσιάσει και τις δυο αναλύοντας όσο μπορεί αμερόληπτα τις συνέπειες που έχει η τυφλή εφαρμογή της μιας ή της άλλης; Οπότε εύλογα θα οδηγηθεί (χωρίς αυτό αναγκαία να είναι θέση προσωπική) στη σύνθεση της ελευθερίας, που αυτοπειθαρχείται όταν συναντάει τα σύνορα της ελευθερίας του άλλου και άρα σέβεται την τάξη, και της τάξης, που δεν αποτελεί αυταξία αλλά μέσο και δεν μπορεί να θίγει την ελευθερία παρά μόνο για να την προστατέψει. Η σύνθεση αυτή μπορεί να είναι μια παιδαγωγική θέση, μόνο αν προηγηθεί ανυστερόβουλη ανάλυση των συνεπειών και της απόλυτης ελευθερίας και της σιωπής των τάφων (απόλυτης τάξης).

5. Νομίζω μπορούμε να χαράξουμε δρόμο διαφυγής από τα διλήμματα της προηγούμενης παραγράφου, αν υιοθετήσουμε κάποιες αρχές παιδείας:

.α΄ Έχουμε πρόθεση να καλλιεργήσουμε την κρίση των νέων και την ανεξαρτησία της σκέψης τους, να τους οδηγήσουμε μακριά από αυθεντίες, δογματισμούς, προκαταλήψεις, ώστε αυτοί να έχουν την ικανότητα να αξιολογούν ανεπηρέαστοι τα θέματά τους.

.β΄ Συμφωνούμε ότι κάποιες αξίες καθολικά αναγνωρισμένες και καθιερωμένες είναι θεμιτό να διοχετευτούν διαμέσου της διδασκαλίας μας, για να προσφέρουν ορισμένη αξιολογική υποδομή στους μαθητές. Είναι π.χ. καθολικά σεβαστή η ανθρώπινη αξιοπρέπεια, η προσωπική ελευθερία, η επιδίωξη της προσωπικής ευδαιμονίας, η εντιμότητα, η φιλαλληλία. Αναγνωρίζουμε ότι το συμφέρον της κοινωνίας έχει προτεραιότητα απέναντι στα προσωπικά συμφέροντα (της ίδιας κατηγορίας και ποιότητας), απέχουμε αμοιβαία από ιδεολογική καταπίεση και βάναυση μεταχείριση των αντιπάλων.

.γ΄ Τα επίμαχα θέματα της ιστορίας και των άλλων κοινωνικών επιστημών τα προσφέρουμε χωρίς αξιολογική φόρτιση. Τα εκθέτουμε όσο γίνεται αμερόληπτα, χωρίς καμιά προσπάθεια παραχάραξης ή μονομέρειας. Αμάρτημα του δασκάλου θεωρούμε τη συνειδητή απόκλιση από την αντικειμενική πληροφόρηση και την ιδεολογική ουδετερότητα[5].

6. Υπολείπεται, για να κλείσουμε το διευκρινιστικό αυτό κείμενο, να εξετάσουμε τι είναι αξίες, όρος που πολύ χρησιμοποιήθηκε στα προηγούμενα, με την άδεια που μας δίδει η δημοτικότητά του, αλλά και με συνείδηση ότι η κυκλοφορία του εγκλείει πολλή αοριστία και ρευστότητα.

Υποκειμενικά, αξία είναι εκείνη η ιδιότητα πράγματος ή προσώπου η οποία του ανήκει, εφόσον ορισμένος άνθρωπος ή ομάδα ανθρώπων εκτιμούν αυτή την ιδιότητα, την επιθυμούν, τη θέλουν και αναγνωρίζουν ότι αυτή η ιδιότητα μπορεί να γίνει σκοπός για τη βούληση ενός ανθρώπου ή άλλου.

Αντικειμενικά, αξία θεωρείται εκείνη η ιδιότητα ενός προσώπου ή πράγματος που παρέχει βάση για δικαιολογημένη εκτίμηση και κάνει επιτρεπτό αυτή η ιδιότητα να γίνει δικαιολογημένος σκοπός της βούλησης του ανθρώπου. Η παραδοσιακή φιλοσοφία ονόμαζε αυτή την επιθυμητότητα του όντος (δηλαδή την ιδιότητα που δικαιολογημένα το κάνει επιθυμητό) αγαθότητα του όντος (Bonitatem ) και το ον, που έχει την ιδιότητα αυτή , αγαθό (Bonum ).

7. Συχνά γίνεται αντιδιαστολή σε αξίες εσωτερικές, καθαυτές, αυταξίες και σε αξίες που χρησιμεύουν ως μέσα. Η ελευθερία π.χ. είναι αυταξία για τους ανθρώπους και η κοινωνική τάξη μέσο, ώστε ο πολίτης να χαίρεται την ελευθερία του. Ως προς το περιεχόμενο των αξιών έχουν προταθεί διάφορες ταξινομήσεις, π.χ. λογικές, ηθικές, αισθητικές, οικονομικές αξίες (με αντίστοιχα επίθετα: αληθινό, καλό, ωραίο, χρήσιμο και αναγκαίο). Μια αναλυτικότερη ταξινόμηση διακρίνει τις ακόλουθες αξιολογικές περιοχές (με τα αντίστοιχα ζεύγη επιθέτων που εκφράζουν τη θετική και αρνητική ιδιότητα, την αξία ή απαξία):

Στην παραπάνω ταξινόμηση εύκολα μπορεί κανείς να διακρίνει τις ίδιες κατηγορίες αξιών που συνήθως αναφέρονται ως τομείς πολιτισμού. Το πράγμα είναι ευεξήγητο, αφού ορίζουμε συνήθως τον πολιτισμό ως το σύνολο των καθιερωμένων και πρεσβευομένων αξιών, ή κατ' άλλη εκδοχή το σύνολο των ανθρώπινων δημιουργημάτων και δραστηριοτήτων (δες και το σχετικό άρθρο με τον τίτλο: «Για την πολύπαθη έννοια του Πολιτισμού»).

8. Υπολείπονται δυο ερωτήματα: πώς γεννιούνται οι αξίες και ποια είναι η ιεραρχία τους. Έχουν προταθεί διάφορες κατά καιρούς και κοινωνίες κλίμακες αξιών. Παραθέτουμε δειγματοληπτικά δυο (σε κλίμακα ανιούσα).

.α΄. αξίες βιολογικές, αισθητικές, ηθικές , θρησκευτικές ή

.β΄. αξίες αισθησιακές (ευάρεστο -δυσάρεστο),

πνευματικές (ωραίο - άσχημα, δίκαιο -άδικο, αληθινό -μη αληθινό),

Στην ίδια κλίμακα οι ανθρώπινοι τύποι (σε κατιούσα τάξη) που ενσαρκώνουν τις αξίες είναι : ο άγιος, ο μεγαλοφυής, ο ήρωας, ο καλλιτέχνης, ο ηγέτης, οι άνθρωποι που χαίρονται τη ζωή και υπηρετούν τη φύση.

Είναι σωστό να σημειώσουμε ότι κάθε εποχή και κάθε κοινωνία διαφοροποιούν την αξιολογική κλίμακα, όπως διαπιστώνουμε μελετώντας την Ιστορία. Π.χ. η αγιότητα κατείχε την κορυφή στην αξιολογική κλίμακα το Μεσαίωνα, η ομορφιά κατείχε τέτοια θέση στην Αρχαιότητα και την Αναγέννηση. ΄Ισως κάθε εποχή και κοινωνία τονίζει ιδιαίτερα εκείνες τις αξίες που αισθάνεται ότι ιδιαίτερα χρειάζονται για την ανθρώπινη ευδαιμονία ή που διαπιστώνει ότι της λείπουν. Ίσως μπορεί να ειπωθεί ότι οι ίδιες οι ανθρώπινες ανάγκες συντελούν, ώστε οι ίδιες αξίες να ισχύουν για όλες τις εποχές και κοινωνίες, αλλά να προβάλλονται κάθε φορά οι περισσότερο αναγκαίες, που η απουσία τους είναι περισσότερο αισθητή.

9. Ακόμη πιο σωστή φαίνεται η παραδοχή ότι όλες οι αξίες έχουν αξία, γιατί ανταποκρίνονται στις ανάγκες του ανθρώπου. Έτσι αγγίζουμε το πρόβλημα για την προέλευσή τους, τη γένεση και την ουσία των αξιών. Σύμφωνα με μια άποψη οι αξίες είναι αιώνιες, έχουν κύρος καθολικό και ισχύουν πάντα, είναι ανεξάρτητες από κάθε ατομική συνείδηση, ισχύουν έξω από τόπο και χρόνο, αποτελούν, δίπλα στα φυσικά και ψυχικά φαινόμενα, ένα τρίτο βασίλειο (drittes Reich)[7]. Άλλη άποψη δέχεται ότι δίπλα στην ορμή για μάθηση έχουμε και την ορμή για αξιολόγηση. Έχουμε ένα βαρόμετρο που σημειώνει αξίες. Βαθμολογούμε πράγματα γνώσεις, βουλήσεις, πράξεις ανάλογα με τη σημασία που έχουν για την ανθρώπινη ζωή[8].

10. Η θεωρία των αξιών πήρε ιδιαίτερη έκταση από την εποχή του Νίτσε, καλλιεργήθηκε ιδιαίτερα από τον Scheler [9] και άλλους και χωρίζεται σε τόσους κλάδους όσες και οι αξιολογικές περιοχές που μνημονεύσαμε παραπάνω. Και αναφέρεται η γενική θεωρία των αξιών [10] τόσο στην ιδιότητα της αξίας όσο και στην πνευματική στάση του ανθρώπου που αναγνωρίζει μια αξία. Ως προς το πρώτο σκέλος θέτει διάφορα ερωτήματα: Ποια είναι η φύση της αξίας; Είναι ιδιότητα ή σχέση; Είναι υποκειμενική ή αντικειμενική; Η παρουσία της σε ένα αντικείμενο μήπως εξαρτάται από τη στάση ενός προσώπου απέναντι σ' αυτό; Ως προς το δεύτερο σκέλος: Είναι η αξιολογική στάση αίσθημα ή επιθυμία; Εγκλείει αναγνώριση ή προσωπική κρίση; Και, αν είναι έτσι, πρόκειται για αξία που υπάρχει εκεί ανεξάρτητα από την πράξη αναγνώρισης ή αξιολόγησης; Η πιο ανθρώπινη θέση είναι ότι οι αξίες γεννιούνται και υπάρχουν από τον άνθρωπο για τον άνθρωπο. Και οι αξιολογικές κρίσεις εκφράζουν την ανθρώπινη διάσταση. Και είναι το γνώρισμα ένας λόγος σημαντικός για να είμαστε πολύ προσεκτικοί στη χρήση τους, αναγνωρίζοντας ότι το καλύτερο κριτήριο αντικειμενικότητας είναι ο βαθμός ελεύθερης αποδοχής και κατάφασης από τους άλλους, που έχουν το ίδιο δικαίωμα και να σκέπτονται και να ερευνούν για την αλήθεια και έχουν γνώμη που οδηγεί σε κρίση αξιολογική.

[1] Π.Α. Γέμπτος, Η προβληματική των αξιολογικών κρίσεων στις κοινωνικές επιστήμες, ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ, 4 (1974), σελ. 121-136. Στις υποσημειώσεις του Γέμτου υπάρχει πλούσια για το θέμα αυτό βιβλιογραφία.

[2] Ε. Π. Παπανούτσου, Ο Άνθρωπος και ο Λόγος, Αθήνα, 1974, σελ. 274 κ.ε.

[3] D. J. O' Connor, An Introduction to the Philosophy of Education, London, 1971⁹. p.p. 46 ff (The Justification of Value Judgments).

L.A.Reid, Philosophy and Education, London, 1962 p.p.54ff. ) (The Justification of Judgments of Value).

R. S.Peters (edited by), Τhe Philosophy of Education, Oxford 1975² p.p.217 ff (The Justification of Education).

[4] J. F. Doyle, (edited by), Educational Judgments, 1975², p.p59 ff (On avoiding moral education) και p.p. 74 ff. (Indoctrination and Justification).

B. Russell, Education and the Social Order, London 1969, p.p.1970⁸. p.p.126ff.(Propaganda in Education).

G. Leff, History and Social Theory, London, 1969, p.p. 103-129 (Evaluation, Objectivity).

[5] Ε. Π.Παπανούτσου, Ηθική (εκδ. δεύτερη, Αθήνα 1956), σελ.317 κ.ε.

[6] Θ. Βορέα, Εισαγωγή εις την Φιλοσοφίαν, σελ. 110-111.

[7] Χ. Θεοδωρίδη, Εισαγωγή στη Φιλοσοφία, σελ. 86.

[8] J. Mantoy, lés 50 mots-cles de la Philosophie Contemporaine, Paris 1971, p.p.112-17 (Valeur). Τις σελίδες αυτές μετέφρασαν για με οι φίλοι Γ. Γρατσέας και Κ. Κατσιμάνης, τους οποίους ευχαριστώ για την πρόθυμη βοήθεια.

[9] E. Brehier, Ιστορία της Φιλοσοφίας (μετ. Κ. Τριανταφυλλίδη) τομ. Β΄, Αθήνα 1958, σελ. 504-508 (Νίτσε) και 577-79 (Μ.Scheler).

[10] H. J. Störig, Klein Weltgeschichte der Philosophie, Stuttgart /Berlin, 1970, s.425-426.

A, Stern, Geschichtsphilosofphie und Wertproblem, München /Basel 1967, Kap. 5-6 (Geschichtliche Erkenntris und Werte- Historismus, Naturrecht und Werte).