Καλλιέργεια  της κριτικής   ικανότητας;

                                                                                                του Φ. Κ. Βώρου*

          Η φράση είναι συνήθης ως διακήρυξη  Εκπαιδευτικής πολιτικής· αξίζει να επιχειρήσουμε να διερευνήσουμε τι σημαίνει στην πράξη και σε ποιο βαθμό γίνεται πράξη κατά την εκπαιδευτική διαδικασία.  Τι ακριβώς  εννοεί η πολιτική ηγεσία με αυτή τη φράση δε γνωρίζουμε,  γιατί διάλογος περί της ουσίας¹ της εκπαιδευτικής διαδικασίας δεν ευνοήθηκε και  γιατί στα φυλλάδια  περί Αξιολόγησης των Μαθητών² γίνεται λόγος για την «κριτική ικανότητα» των παιδιών ως επιδίωξη³, αλλά ανάλυση του  όρου αυτού σε σχέση    προς τη  μαθησιακή διαδικασία δεν επιχειρείται πουθενά, τουλάχιστον όσο γνωρίζω.  Νομίζω, λοιπόν, ότι είναι σκόπιμη η διερεύνηση που επιχειρούμε , γιατί η καλλιέργεια του  ανθρώπινου λόγου ( ως προϋπόθεση της κριτικής  ικανότητας) έχει θεωρηθεί από παλιά στόχος υπέρτατος της παιδείας · «πολλά γαρ παρά τους εθισμούς και την  φύσιν  πράττουσιν   (οι  άνθρωποι ) δια  τον λόγον, εάν πεισθώσιν άλλως έχειν βέλτιον»⁴. Τι σημαίνει λοιπόν κρίνω   ( κρίνω λογικά ) , τι σημαίνει  κρίση, τι κριτική ικανότητα;  και πώς αυτή καλλιεργείται;  πώς αξιολογείται;  Με την  ίδια σειρά :

       α. Κρίση και πρόταση  κρίσης:  πράξη νοητική με την οποία  ο νους αποφαίνεται για  κάποια «σχέση» προσώπων, ιδιοτήτων, πραγμάτων, καταστάσεων, εννοιών και διατυπώνει σχετική πρόταση κρίσης (απόφανση), που μπορεί να επαληθευτεί ή να διαψευστεί  στην πράξη⁵ (και επιδέχεται το χαρακτηρισμό  «αληθής» ή  «ψευδής»). Η απόφανση αυτή δεν είναι απλή αναμετάδοση πληροφορίας που έχει εγγραφεί στη μνήμη, είναι κάτι καινούργιο, είναι νοητική παραγωγή και έκφραση του προσώπου, το οποίο διατυπώνει την κρίση. Αυτή μπορεί να διατυπωθεί με κατηγορηματική βεβαιότητα ή ως δυνατότητα - πιθανότητα ή ως λογική αναγκαιότητα· και αντίστοιχα ονομάζεται : κρίση κατηγορική, προβληματική, αποδεικτική⁶· Ειδικότερα , η κρίση μπορεί να είναι:

   - Αφήγηση ενός περιστατικού η φαινομένου ( οι Αθηναίοι έκαμαν συμμαχία  με τους ...).

   - Περιγραφή ενός αντικειμένου (ή φαινομένου) ή της λειτουργίας ή της χρησιμότητάς του ( η κλεψύδρα είναι όργανο χρονομέτρησης...).

   - Επισήμανση ή ερμηνεία μιας κατάστασης (π.χ. εντείνεται η κοινωνική δυσφορία λόγω της κρατικής ολιγωρίας ή αρρυθμίας ).

   -  Κατάταξη ή ταξινόμηση ενός αντικειμένου ή μιας έννοιας (π.χ. το τρίγωνο είναι σχήμα ευθύγραμμο).

   -  Αιτιακή σύνδεση  φαινομένων , καταστάσεων (π.χ. η πτώση της θερμοκρασίας επιφέρει συστολή των σωμάτων, η οικονομική κρίση προκαλεί αναταραχή, η εκπαιδευτική μυωπία οδηγεί σε μαθητική μετανάστευση...).

   - Λογική σχέση  εννοιών (το ισόπλευρο τρίγωνο είναι και ισογώνιο, γιατί ...   ).

   -  Απόδοση ή επισήμανση ιδιοτήτων  σε κάποιο πρόσωπο ή πράγμα ή σε μια κατάσταση      ( π.χ. όλοι οι άνθρωποι γεννιούνται και είναι από τη φύση τους ελεύθεροι και ίσοι διακήρυξαν οι αρχαίοι Σοφιστές, υποστήριξαν οι νεότεροι στοχαστές, αναγνώρισαν οι σύγχρονοι συντάκτες της  Οικουμενικής Διακήρυξης   των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, 1948 ).

    -  Εκτίμηση των  ιδιοτήτων προσώπου , πράγματος, θεσμού, με κριτήριο την αξία που αποδίδει στις ιδιότητες αυτές εκείνος που διατυπώνει την κρίση, κρίση αξιολογική (π.χ. ο δάσκαλος προσφέρει υπηρεσία μοναδική στην κοινωνία, ιδιαίτερα όταν η κοινωνία ενδιαφέρεται  γι'  αυτόν ).

   - Επιλογή μιας άποψης ή στάσης έναντι κάποιας άλλης, με κριτήριο λογικό ή αξιολογικό ή άλλο παραπλήσιο, π.χ. «προτίμησα το δρόμο της ελευθερίας με όλους τους κινδύνους που εγκλείει» ή «καλύτερα  μιας ώρας ελεύθερή ζωή παρά σαράντα χρόνους σκλαβιά και φυλακή» ... 

      β. Για το ιδιαίτερο νόημα που  έχει το ρήμα κρίνω στα πλαίσια αυτής εδώ της ανάλυσης νομίζω   ότι καλύτερα είναι να παραθέσουμε κάποια παραδείγματα:

    - Αρχαίος ρήτορας, αφού ανέλυσε στο αθηναϊκό δικαστήριο το θέμα του πελάτη του, έκλεισε την αγόρευση του με τούτα τα λόγια: «Ακηκόατε , έχετε, κρίνετε, δικάζετε»! Ώρα  πια   να  κινήσετε  -με αίσθημα ευθύνης - εσείς την κρίση σας, από τα δεδομένα της ακροαματικής διαδικασίας να προχωρήσετε σε συμπέρασμα, απόφαση, να διατυπώσετε  κρίση, με δική σας κριτική ικανότητα και - βέβαια - ευθύνη.

    -Ένα από τα σωζόμενα αποσπάσματα συγγραφής του  Αναξαγόρα  είναι τούτο: «υπό αφαυρότητος των αισθήσεων ου δυνατοί εσμέν κρίνειν το αληθές»⁷, λόγω της ανεπάρκειας των αισθήσεων δεν μπορούμε με την κριτική μας δύναμη να φτάσουμε στην αλήθεια, να κρίνουμε πού βρίσκεται η αλήθεια. Με το κρίνω δηλώνουμε τη δραστηριότητα του νου  προς αναζήτηση της αλήθειας.

        γ. Η κριτική ικανότητα δεν είναι δεδομένη για κανένα άτομο, ποικίλλει ανάλογα με τη φυσική προδιάθεση (κληρονομικότητα) και την άσκηση. Η διαδικασία της εκπαίδευσης - υποτίθεται ότι- αποτελεί συνειδητή και συστηματική άσκηση για προαγωγή της κριτικής  ικανότητας  των εκπαιδευομένων,  σε ποικίλα πεδία, με ποικίλες μαθήσεις   και ασκήσεις και συναφείς ερωτήσεις.  Αυτές  «φυσιολογικά» απορρέουν από τη διδασκαλία και πιστεύεται ότι προωθούν την καλλιέργεια της κριτικής ικανότητας. Και μπορούν να διακριθούν σε:

         Ερωτήσεις διαπιστωτικές ότι  αποκτήθηκε η γνώση που πρόσφερε η διδασκαλία.

         Ερωτήσεις  ενθαρρυντικές για διατύπωση κρίσης, γνώμης.

         Ερωτήσεις προτρεπτικές για επιτέλεση κάποιας  δημιουργικής πράξης, με αφετηρία βέβαια  και αξιοποίηση της καινούργιας γνώσης που πρόσφερε η συναφής διδασκαλία⁸.

         Ερωτήσεις διεισδυτικές στο βάθος το θέματος

            Επίλογος και απορίες

   Αυτές οι θεμελιώδεις και  παιδαγωγικά  αποδεκτές  σκέψεις - αρχές     για τη σχέση διδασκαλίας  -ερώτησης- αξιολόγησης  και τους στόχους αξιολόγησης διαβάζουμε και στα ενημερωτικά φυλλάδια, με τα οποία η πολιτική ηγεσία εφοδίασε τους εκπαιδευτικούς  πρόσφατα, για να προωθήσει  μια εκπαιδευτική «μεταρρύθμιση». Από το επίσημο φυλλάδιο  Η Αξιολόγηση των Μαθητών στο Λύκειο (Υπουργείο Εθνικής Παιδείας : Κέντρο Εκπαιδευτικής Έρευνας, 1998) αντιγράφω:

    - «μετάθεση   της έμφασης  από την αποστήθιση πληροφοριών στην ανάπτυξη της κριτικής σκέψης και δημιουργικής ικανότητας(σελ.7),

    - «κριτική σκέψη» (είναι μια από τις αξιολογούμενες, άρα επιδιωκόμενες «δεξιότητες», σελ 10 ),

    - το «σύστημα αξιολόγησης»... «να στηρίζεται στις γνώσεις και τις δεξιότητες που μεταδίδει και αναπτύσσει το σχολείο...»(σελ.14-15 ).

    - για την αξιολόγηση του  μαθητή «λαμβάνεται υπόψη ...και η «κριτική αντιμετώπιση των προσώπων, γεγονότων, πραγμάτων, καταστάσεων» (σελ.17).

     Αν συμφωνείτε με τις παραπάνω αρχές και επιδιώξεις, μπορείτε να κρίνετε τώρα μερικά δείγματα ερωτήσεων, που προτείνονται από την ίδια πηγή ( το Κ.Ε.Ε. για λογαριασμό του Υπουργείου Παιδείας) για ενημέρωση των διδασκόντων περί του  πώς να  οργανώνουν τις ποικίλες εξετάσεις:⁹

     1. Από το φυλλάδιο Αξιολόγηση των Μαθητών στην Α΄ Λυκείου στην Ιστορία, τεύχος Α΄ σελ. 17:

       «Ερωτήσεις πολλαπλής επιλογής :

             Με ποια  μάχη καταλύεται το περσικό κράτος; (βάλτε σε κύκλο τη σωστή απάντηση ).

             Με τη μάχη : στο Γρανικό, στην Ισσό, στα Γαυγάμηλα, στα Εκβάτανα, σε καμία από τις παραπάνω».

          Απορίες:

    - Πώς οι συντάκτες κάνουν λόγο  για ερώτηση πολλαπλής επιλογής, αφού ζητούν από το μαθητή την επιλογή  μιας  ( της θεωρούμενης ορθής) από πέντε απαντήσεις;

     - Πώς αλλάζουν τη σύνταξη στο κείμενό τους  από την πρόθεση με στην πρόθεση σε;

     - Πώς αισθάνονται υφολογικά τον ενεστώτα καταλύεται , όταν η ερώτησή τους ανάγεται σε κάποια χρονική στιγμή πριν από 2300 χρόνια;

     - Πραγματικά νομίζουν  ότι εκείνο το κράτος καταλύθηκε  επειδή ο Δαρείος νικήθηκε σε μια μάχη; Ή είχε οδηγηθεί σε αυτοκατάρρευση για λόγους άλλους;

     -  Πιστεύουν ότι έτσι προάγουν την «κριτική σκέψη»; 

   2.  Από το Β΄ Τεύχος   Αξιολόγηση ...στην Ιστορία,  σελ.14:

    «Ποια είναι η συμβολή της Αρχαίας Ελληνικής Φιλοσοφίας στην εξέλιξη του  παγκόσμιου πολιτισμού;»

       Απορίες:

   - Οι  συντάκτες αντιλαμβάνονται ότι για να απαντήσει κάποιος είναι ανάγκη πρώτα να έχει διδαχτεί την Αρχαία Ελληνική Φιλοσοφία και τον Παγκόσμιο Πολιτισμό και το νόημα της εξέλιξης;

- Έχουν αυτοί διδάξει ποτέ τους τέτοια θέματα στην α΄ τάξη Λυκείου; Πώς τα ζητούν από τα παιδιά ;

    - Αναρωτήθηκαν τι θα έγραφαν οι ίδιοι ως εξεταζόμενοι, για να εικάσουν  περίπου τι ζητούν;

     Από την ίδια σελίδα του  τεύχους Β΄

      «Να αποδώσετε περιληπτικά τη σημασία με την οποία  χρησιμοποιούμε σήμερα  τους παρακάτω όρους :

  Έθνος, Εθνότητα, Εθνικότητα, Εθνική Συνείδηση, Εθνική μειονότητα».¹⁰

      Απορίες:

Τρεις  ανάλογες  προς αυτές που προηγούνται με το προηγούμενο παράδειγμα. Και ακόμη:

     - Αφού τα παιδιά διδάσκονται στην α΄ Λυκείου αρχαία ιστορία, πώς να απαντήσουν για το σήμερα;

     - Πώς να απαντήσουν περιληπτικά; Αντιλαμβάνονται οι συντάκτες  το νόημα της λέξης αυτής;

     - Τέτοια ερωτήματα στα παιδιά  προάγουν την κριτική  σκέψη ή υπονομεύουν την αυτοπεποίθησή τους και την εμπιστοσύνη τους για την παιδαγωγική ορθοφροσύνη των δασκάλων τους;

          Επιμύθιο και τελική απορία:

          Τα παραδείγματα που παραθέσαμε (μικρό δείγμα από πολλαπλάσια ) ¹¹:

    - Πείθουν την πολιτική ηγεσία  ότι οι συντάκτες («σύμβουλοί» της) έχουν  σχέση με τη σχολική πράξη;

    - Πείθουν ότι έτσι προωθούν «μεταρρύθμιση» προς βελτίωση της εκπαίδευσης ή αναπροσανατολισμό της σκέψης των παιδιών;

    -Δεν ανησυχούν την πολιτική ηγεσία ότι οικοδομεί λαβύρινθο  δαιδαλώδη σε βάρος  της νεολαίας και ότι όσοι νέοι μπορούν θα καταφύγουν σε ξένα λύκεια;¹²

    - Δεν πείθουν  την πολιτική ηγεσία ότι με τέτοια μέσα προάγει σε ακρισία αντί να προάγει την κριτική ικανότητα και ότι επιτέλους είναι χρήσιμο να προχωρήσει σε  πραγματικό ανοιχτό δημόσιο διάλογο, που είναι πάντα τεκμήριο σύνεσης και κριτήριο ειλικρίνειας; Ή δεν την απασχολούν τέτοια χαμηλά ιδανικά; (Θυμίζω το άρθρο στην «Καθημερινή» της 8-1-1999 «Αναζήτηση Αρχών και Ουσίας Διαλόγου για την Εκπαίδευση».

                                                                  Φ.Κ.Βώρος, Ph.D.,

                                           επίτιμος σύμβουλος του Παιδαγωγικού  Ινστιτούτου

     Σημειώσεις:

1. Στην «Καθημερινή»  (της 8-1-99) δημοσιεύτηκε άρθρο με τον τίτλο : « Αναζήτηση αρχών και ουσίας διαλόγου περί  παιδείας». Όσο γνωρίζω διαξιφισμοί για τις διαδικασίες έχουν ακουστεί πολλοί αλλά συζήτηση δημόσια  για την εκπαιδευτική διαδικασία δεν έχει ευνοηθεί.  Κατ' ανάγκη λοιπόν γράφουμε μονολόγους για τα ζητήματα ουσίας, αφού ο διάλογος φαίνεται ανεπιθύμητος. Τουλάχιστον οι μονόλογοι βρίσκουν ίσως αποδέκτες πρόθυμους να ενημερωθούν και να κρίνουν.

2. Είναι επίσημα ενημερωτικά φυλλάδια  που «εκπέμπονται» από την πολιτική ηγεσία, για  να ενημερωθούν οι εκπαιδευτικοί πώς να εξετάζουν και να αξιολογούν τις επιδόσεις των μαθητών τους.

3. Στο φυλλάδιο  Αξιολόγηση των Μαθητών στο Λύκειο,σελ.10, η κριτική σκέψη κατατάσσεται στις βασικές δεξιότητες που αξιολογούνται. Και  στο φυλλάδιο: Αξιολόγηση των Μαθητών της Α΄ Λυκείου στην Ιστορία, Τεύχος πρώτο, σελ. 9, διαβάζουμε ότι : «ο εκπαιδευτικός... οφείλει να ελέγχει...την ικανότητα διατύπωσης κρίσεων...». Αλλά τι εννοούμε με ον όρο κρίση; Πουθενά διευκρίνιση.

4. Αριστοτέλης, Πολιτικά,1332 b  6-8:οι άνθρωποι πολλά πράττουν  διαφορετικά από ό,τι έχουν μάθει με τον εθισμό ή ό,τι η φύση τους  ωθεί να πράξουν,  γιατί παρεμβαίνει το λογικό τους, όταν οι άνθρωποι κρίνουν ότι μια άλλη επιλογή είναι καλύτερη.

5. Η σύγχρονη επιστημολογία (π.χ. ο Karl Popper) διατυπώνει το αίτημα της επαληθευσιμότητας ή διαψευσιμότητας των επιστημονικών προτάσεων·αλλά το αίτημα είναι πολύ παλαιό: ο Αριστοτέλης έγραφε (Περί Ερμηνείας 17 α :» έστι Δε λόγος άπας μεν σημαντικός...αποφαντικός Δε ου πας, αλλ' εν ω το αληθεύειν  ή ψεύδεσθαι υπάρχει...».

6. Σε όλα τα βιβλία Λογικής βρίσκουμε τρία βασικά κεφάλαια : Έννοια, Κρίση, Συλλογισμός  (π.χ. στις  συγγραφές  Θ.Βορέα Ν.Β,Τατάκη,  Ε.Π.Παπανούτσου).

7. Diels-W.Kranz, Die Fragmente der Vorsokratiker,59 (Anaxagoras)    B21.

8. Γιατί είναι αδιανόητο παιδαγωγικά να ζητούμε από τα παιδιά να απαντήσουν σε θέματα που δε διδάξαμε .( Δείτε στον Επίλογο αποδοχή αυτής της αρχής και παραβίασή της στα πλαίσια της εκπαιδευτικής πολιτικής).

9. Τις οποίες ονομάζουν : διαγνωστικές , ενδιάμεσες και τελικές,, χωρίς να έχουν προσέξει ότι από την πρώτη κατηγορία προς τις άλλες δυο έχει αλλάξει η βάση ή το κριτήριο ταξινόμησης ή διαίρεσης! (Αξιολόγηση  των Μαθητών στο Λύκειο, σελ. 17 ).

10. Ακόμη σήμερα δεν έχουν οι ειδικοί ερευνητές συμφωνήσει για την ιστορία και το περιεχόμενο των όρων αυτών. Για ό,τι μας αφορά -ως αφετηρία του όρου  έθνος- θυμίζω τη μαρτυρία του  Ηρόδοτου (Ιστοριών Α 56 ) που κάνει λόγο για  «έθνος ελληνικόν, πολυπλάνητον κάρτα, το οίκεε εν Πίνδω, Μακεδνόν καλούμενον».

11. Ενδεικτικά πάλι σημειώνω:  απερίγραπτο το πλήθος των  ατοπημάτων (  γλωσσικών, επιστημονικών, παιδαγωγικών )στα τεύχη περί Αξιολόγησης.

12. Έτσι θα αποκτήσουμε και μαθητική μετανάστευση, με όσες συνέπειες εγκυμονεί αυτό το ενδεχόμενο στο πεδίο της οικονομίας, της δημογραφίας, της εκπαιδευτικής δικαιοσύνης, της εγκατάλειψης νησιωτικών λυκείων.

 

    

 

Copyright © 2006 F. K. Voros

url: www.voros.gr     e-mail:  vorou@otenet.gr  

Τεχνική/Διαφημιστική Υποστήριξη: www.fora.gr