voros

Για τη λογική και ηθική αξία του «πρέπει» στη σκέψη και την έκφραση.

Προοίμιο: προσπάθεια διευκρίνισης των δυο σημασιών που έχουμε υπαινιχτεί με τη διατύπωση του τίτλου:

Όλες αυτές οι σκέψεις συνοδεύονται (ρητά ή νοητά) από ένα πρέπει ηθικής υφής, το οποίο άμεσα μπορώ να απευθύνω στον εαυτό μου με όση δύναμη μου υποδεικνύει η συνείδησή μου. Ενεχόμενα το πρέπει αυτό δυναμώνει και από ποικίλες αναμνήσεις (συμπεριφορές της κ. Χ. ευεργετικές, ανθρώπινες, προς όλο το οικογενειακό περιβάλλον ...) Αυτό το πρέπει παίρνει πρώτη θέση στη σκέψη μου σήμερα και επιμένει για συγκεκριμένη ανταπόκριση εκ μέρους μου.

Με ανάλογο σκεπτικό, ίσως πιο διακριτικά επιχειρώ αυτό το πρέπει να το διοχετεύσω και στους άλλους κάπως έτσι: «Έμαθα αυτά, σκέπτομαι ότι ... και θεώρησα καλό να σας ενημερώσω....». Προφανής η επιθυμία μου να ξυπνήσει και στων άλλων τις συνειδήσεις αντίστοιχο πρέπει ως ηθική προτροπή αυτοπροαίρετη, πηγαία.

Γενίκευση της χρήσης του πρέπει με άλλα κίνητρα, άλλες επιδιώξεις, άλλη αξία (κοινωνική, πολιτική, ιδεολογική) για αφύπνιση[1] ή προσέλκυση[2] συνειδήσεων και εκμετάλλευση;

Σε όσα παραδείγματα προσημειώσαμε φανερό είναι ότι η συνείδηση του ατόμου λειτουργεί ως δύναμη λογική (στο πρώτο δείγμα) ή ηθική (στα υπόλοιπα). Και οδηγεί σε ανάλογες αποφάσεις με ελευθερία επιλογής (αποδοχής της οδηγίας του ατόμου στον εαυτό του) και αντίστοιχη ευθύνη και προσδοκία ικανοποίησης για το αποτέλεσμα.

Όταν όμως το πρέπει χρησιμοποιείται από το Εγώ ως συμβουλή ή οδηγία ή υπόδειξη ή εντολή προς ΄Αλλους (ονομαστικά ή γενικά, άμεσα ή έμμεσα) μπορεί να θεωρηθεί έκφραση προστασίας, ενδιαφέροντος , σύνεσης, ευθύνης, σεβασμού για τους άλλους ή είναι συνήθως ένδειξη μεγάλου ελλείμματος φρόνησης[3]; Δείγματα περιστάσεων όπου συνηθίζουμε να πρεπολογούμε:

.α΄ Επειδή ο καιρός είναι βροχερός, πρέπει να πάρεις βγαίνοντας ομπρέλα και αδιάβροχο ( αιτιολογημένη υπόδειξη από ενδιαφέρον).

.β΄. Πρέπει να σέβεσαι τους κανονισμούς κυκλοφορίας και συμπεριφοράς (περίπου ό,τι παραπάνω, εφόσον ο δέκτης του πρέπει αυτονόητα γνωρίζει τους κανονισμούς ...).

.γ΄. Πρέπει να κάνεις υπόκλιση στους άρχοντες και να σέβεσαι τους ισχυρούς (συμβουλή δουλικότητας)

.δ΄. Αυτό το έντυπο (εφημερίδα, βιβλίο ...) δεν πρέπει να λείπει από κανένα σπίτι (συνήθης μορφή διαφήμισης εντύπων).

.ε΄. Από αυτή την εκδήλωση (λ.χ. διαμαρτυρίας για κάποια απόφαση κυβερνητική) δεν πρέπει να λείπει κανείς (είναι συνήθης υπόδειξη κομματική, παραταξιακή, οργανωτική ...)

.στ΄. «Όλα όσα πρέπει να γνωρίζετε» (είναι συμπλήρωση στον τίτλο μικρών βιβλίων τσέπης, που προσφέρονται από μια ημερήσια εφημερίδα)[4].

Σε όλες τις παραπάνω περιπτώσεις (α΄- στ΄) η έκφραση πρέπει ή δεν πρέπει διατυπώνεται από κάποιο Εγώ προς όλος τους πιθανούς ακροατές ή αναγνώστες ως Οδηγία ( ή συμβουλή ή απειλή ή οδηγητική γραμμή...) για να συμμορφωθούν με μια σκέψη προτροπής ή αποτροπής (πρέπει, δεν πρέπει) την οποία έκανε άλλος γι' αυτούς. Στην πρώτη από αυτές προτάσσεται το σκεπτικό ή αιτιολογικό εκείνου που διατύπωσε την υπόδειξη («επειδή ο καιρός είναι βροχερός ...») και είναι το σκεπτικό εύληπτο, κατανοητό και πιθανότατα αποδεκτό από εκείνον που το ακούει. Για όλες τις άλλες περιπτώσεις τι μπορούμε να σημειώσουμε;

1.'Ολες εκφράζουν αυθαίρετη πρωτοβουλία εκείνου που ανέλαβε να «συμβουλεύσει» προτρεπτικά (ή αποτρεπτικά) τους αποδέκτες.

2. Όλες εκφράζουν τη νοοτροπία, τον τρόπο σκέψης, ίσως και τις ιδιοτελείς προθέσεις του ίδιου (χωρίς να αποκλείεται και καλή πρόθεση: αποπνιχτική «προστασία» για τον αποδέκτη).

3. Όλες παραμερίζουν το δικαίωμα του ακροατή να σκεφτεί, να εκτιμήσει να αποφασίσει ελεύθερα για το πρακτέο, που αυτόν αφορά (και τον ωφελεί ή τον βλάπτει, τον ικανοποιεί ή τον ταπεινώνει, τον φωτίζει ή τον τυφλώνει)...

4. Όλες έχουν διατυπωθεί χωρίς κάποιο σκεπτικό, αιτιολογικό, που να καλεί τον αποδέκτη να σκεφτεί, να εκτιμήσει, να αναλάβει ως επιλογή δική του ό,τι θα αποφασίσει μέσα στις δοσμένες περιστάσεις.

5. Όλες αποκλείουν - για τον άνθρωπο που διατύπωσε τις Οδηγίες- Συμβουλές- τη διατύπωση σκέψεων, διαλογισμών, που οδήγησαν τον ίδιο στη διατύπωσή τους. Ίσως και να υποδηλώνουν ότι ο ίδιος που εμφανίζεται Οδηγητής - Σύμβουλος υπήρξε δουλικός αποδέκτης και υπηρετεί δουλικά άλλους.

Ποια η πνευματική (ηθική και λογική) ζημία από τη χρήση του «πρέπει» προκειμένου να διατυπώσουμε με αυτό τον τρόπο οδηγίες - υποχρεώσεις- δεσμεύσεις για τους άλλους:

.α΄. Με κάθε «πρέπει» ο πρεπολόγος ανακηρύσσει τον εαυτό του σε αλάθητο στοχαστή για να επιβάλλει τη γνώμη του στους άλλους και χάνει την ευκαιρία να συλλογιστεί όλα εκείνα τα επιχειρήματα -αν υπάρχουν- με τα οποία θα μπορούσε να πείσει για την ορθότητα της άποψής του, ώστε και ο ακροατής να σκεφτεί και να αποφασίσει για τον εαυτό του ως πορεία σωστή αυτό ακριβώς που του είπε «απερίσκεπτα» ή άπρεπα ως εντολή ο πρεπολόγος.

.β΄. Αν δεν υπάρχουν τέτοια επιχειρήματα πειστικά, τότε ο πρεπολόγος κινδυνεύει να αναδειχτεί κάθε φορά ιδιοτελής, αναιδής κενολόγος, που κλείνει το δρόμο για δημιουργικό διάλογο και υπεύθυνη απόφαση ή συναπόφαση.

.γ΄. Με τα «πρέπει» ως υπόδειξη - εντολή ο πρεπολόγος στερεί τον αποδέκτη της πρεπολογίας από το δικαίωμα να σκεφτεί την ορθότητα της υπόδειξης που του γίνεται ως εντολή για συμμόρφωση. Αυτό τον στερεί από τους λόγους, που γίνονται κίνητρα και ενισχύουν τον άνθρωπο στην προσπάθειά του να πραγματοποιήσει οποιοδήποτε έργο, λογικά σκόπιμο και γι' αυτόν αποδεκτό. Θυμίζω ότι ο άνθρωπος με τη λογική του μπορεί να πράξει και αντίθετα προς τους εθισμούς του και τις φυσικές ορμές του, αν πειστεί ότι κάποια άλλη επιλογή - πορεία είναι πιο σωστή.[5]

.δ΄. Ιδιαίτερα ολισθηρή είναι η χρήση του αναιτιολόγητου «πρέπει». όταν αυτό χρησιμοποιείται από εκπαιδευτικό προς το ακροατήριό του, γιατί:

Ειδικές αποχρώσεις χρήσης του «πρέπει» ( για να μετριάζεται ο ετσιθελισμός, ίσως και η αλαζονεία και το έλλειμμα μετριοφροσύνης).

Νομίζω ότι από αίσθηση αρνητικών εντυπώσεων, που προκαλεί η χρήση του «πρέπει» ως εντολή προς τους άλλους, πολλοί το μετριάζουν με ποικίλους εκφραστικούς τρόπους, λογουχάρη:

.α΄. Για να μη θίξω ένα γιατρό, έναν πολιτικό, έναν εκπαιδευτικό λέγοντάς του τι πρέπει να κάνει μπορώ να αρχίζω τη διατύπωση της γνώμης μου έτσι:

Νομίζω ότι η πολιτική, η παιδαγωγική, η ιατρική πρέπει να ακολουθεί κάποιες αρχές, έτσι που τις θυμάμαι από τον ιπποκρατικό Όρκο, από τα λόγια του Περικλή στην τελευταία του δημηγορία, από ένα βιβλίο παιδαγωγικής που διάβαζα πρόσφατα. (Το «πρέπει» πηγάζει από την πηγή που μνημονεύω, εγώ απλά το θυμίζω).

.β΄. Σε τέτοιες περιπτώσεις θυμάμαι τον ... την ...(πατέρα, μάνα...) που συνήθιζαν να μου λένε: «παιδί μου, πρέπει να ...δεν πρέπει να...». (Δεν είμαι εγώ που σου λέω «πρέπει», θυμάμαι τους γονείς μου, που το έλεγαν σε μένα...).

Συνειρμικά η μνήμη ανακαλεί ένα τρόπο έκφρασης του Αριστοτέλη, όπου διαφαίνεται, νομίζω, η πρόθεσή του να αμβλύνει την αρνητική εντύπωση κάποιου πρέπει (του αρχαίου δει). Το διατυπώνει έτσι ώστε το δει να χρεώνεται σε άλλους, στην κοινή γνώμη, που θεωρεί ότι «πρέπει» να γίνει κάτι (δει ποιείν τι). Αντιγράφω από τα Πολιτικά (1333 α 34): «τον μέλλοντα καλώς άρχειν αρχθήναι φασίν δειν πρώτον...» (=για κείνον που θα μπορέσει στο μέλλον να γίνει κυβερνήτης - άρχοντας - καλός λένε ότι πρέπει πρώτα να κυβερνηθεί ο ίδιος από άλλον, να έχει ζήσει ως αρχόμενος, κυβερνώμενος από τους άλλους).

Έκτακτος - χρήσιμος ελπίζω- Επίλογος για ένα «πρέπει» διπλωματικό:

Στις 5-12- 2006, μέσα στον πυρετό των ευρωτουρκικών διπλωματικών επαφών, οι δηλώσεις που ακούσαμε από την ελληνική ηγεσία της διπλωματίας περιέχει δυο πρεπει:

Και στις δύο περιπτώσεις το διπλωματικό πρέπει βασίζεται σε δεσμεύσεις που προϋπάρχουν (συμβατικές στην πρώτη περίπτωση, ηθικές στη δεύτερη). Νομίζω ότι και στις δυο περιπτώσεις το διπλωματικό πρέπει, χρήσιμο γι' αυτόν που το επικαλείται, μπορεί να γίνεται πιο διπλωματικό, αν έχει ως προοίμιο κάποια συγκεκριμένη αναφορά (π.χ. «σύμφωνα με το Πρωτόκολλο της «΄Αγκυρας», άρθρο χ) ή αιτιολογική πρόταση (π.χ. «γιατί έτσι γίνεται πιο σεβαστή η άποψη όλων εκείνων που αποτελούν την ως τώρα Ευρωπαϊκή Ένωση, η οποία θεμελιώνεται σε κάποιες αρχές, απαράβατες ή πάντως αναγκαίες και από όλους σεβαστές ...).

Έτσι το διπλωματικό πρέπει εκφράζει την επιθυμία εκείνου που το λέει αλλά και θυμίζει δεσμεύσεις εκείνου που το ακούει.

Είναι, βέβαια, επιτρεπτό να αξιοποιούμε το διπλωματικό πρέπει και στις ιδιωτικές σχέσεις, εφόσον όμως προτάσσουμε κάποιο αιτιολογικό πειστικό που να το νομιμοποιεί λογικά και ηθικά (και παιδαγωγικά, προσθέτουμε οι δάσκαλοι).

Ελπίζω ότι δώσαμε μα ιδέα για το πόση περίσκεψη χρειαζόμαστε, όταν χρησιμοποιούμε το «πρέπει» μιλώντας στους άλλους: για λόγους πολλούς είναι καλό να το χρησιμοποιούμε με φειδώ (οικονομία) και να προτάσσομε το αιτιολογικό από όπου πηγάζει η ανάγκη για ένα πρέπει που προσγράφει υποχρεώσεις στους άλλους. Αλλιώς δε γίνεται ο λόγος μας αποδεκτός και ευχάριστος. Εμείς γινόμαστε βαρετοί.

[1] Δείγμα: τρεις διαλέξεις του Γληνού προς συγκρατουμένους του στην Ακροναυπλία: Πώς πρέπει να διαβάζουμε, Πώς πρέπει να ερμηνεύουμε, Πώς πρέπει να σκεπτόμαστε.

[2] Συνήθης διαφήμιση για κάτι «που δεν πρέπει να λείπει από κανένα σπίτι». ΄Αρα ;...

[3] «Έστι δε φρόνησις τα τρία ταύτα: βουλεύεσθαι καλώς λέγειν αναμαρτήτως και πράττειν α δει (=η φρόνηση αναλύεται ή εκδηλώνεται σε τρεις φάσεις ή επίπεδα δράσης: (1) όταν σκεπτόμαστε και αποφασίζουμε το καλό, (2) όταν αναλύουμε την απόφασή με σαφήνεια και ευπρέπεια, (3) όταν τελικά πράττουμε όσα πρέπει....

[4] Πρόκειται, βέβαια, για μια στερεότυπη διαφημιστική πρόταση, που συνοδεύει το όνομα σοφού ή επιστήμονα ειδικού, για τον οποίο γίνεται λόγος στο βιβλίο. Έτσι διαβάζουμε:

Φρόυντ: όλα όσα πρέπει να γνωρίζετε (από το έργο του).

Ντεκάρτ: όλα όσα πρέπει να γνωρίζετε (από το έργο του).

Σωκράτης: όλα όσα πρέπει να γνωρίζετε (από το έργο του).

Έγκελς : όλα όσα πρέπει να γνωρίζετε (από το έργο του).

Για όλα αυτά που είναι μεταφρασμένα από αντίστοιχη αγγλική έκδοση, στο πρωτότυπό τους, διαβάζουμε ύστερα από κάθε όνομα - τίτλο (Φρόυντ, Ντεκάρτ, Σωκράτη, Έγκελς): A (very) short Introduction (= μια σύντομη ή πολύ σύντομη Εισαγωγή στο έργο του). Ο τίτλος του πρωτοτύπου είναι απλά δηλωτικός, πληροφοριακός, αποδεκτός.

[5] Αριστοτέλης, Πολιτικά, 1332b 7-8: «Πολλά παρά την φύσν και τους εθισμούς πράττουσιν οι άνθρωποι δια τον λόγον, εάν πεισθώσιν άλλως έχειν βέλτιον»