voros

Α΄. Προοίμιο: Προσδοκώμενες ή παιδαγωγικά αναγκαίες θεωρούμενες αρετές σχολικού βιβλίου Ιστορίας για 18/ χρόνους νέους.

Ο λόγος που γράφουμε τούτο το Προοίμιο είναι απλός: μολονότι τα κίνητρα των συγγραφέων του βιβλίου που αναφέρουμε στον τίτλο του άρθρου μας είναι κυριότατα παιδαγωγικά / εκπαιδευτικά, το εγχείρημά τους μοιραία εγκλείει ή προκαλεί κριτική για μια συγγραφική προσπάθεια άξιων επιστημόνων, που προθυμοποιήθηκαν ευγενικά, κατά τη γνώμη μου, να συμβάλουν στη μορφωτική προσπάθεια της κοινωνίας μας για τα παιδιά της. Αλλά και για το εγχείρημα της δικής μας κριτικής νομίζω χρήσιμη ή σκόπιμη την πρόταξη κάποιων κριτηρίων εκ προοιμίου αποδεκτών από τον αναγνώστη. Επιχειρώ λοιπόν πρώτα να καταγράψω τις προσδοκώμενες αρετές σχολικού βιβλίου, ώστε να είναι διδάξιμο και για τους νέους μορφωτικό, επικαλούμενος μακρόχρονη εμπειρία από την υπηρεσιακή ενασχόληση με τη συγγραφή σχολικών βιβλίων Ιστορίας (για το Γυμνάσιο και το Λύκειο)[3]. Και παρακαλώ μην αποδεχτείτε τις επισημάνσεις ατελειών, που καταγράφω, αν δε συμφωνήσετε πρώτα με την καταγραφή των αρετών / κριτηρίων που προτάσσονται:

.α΄. Επιστημονικό αλλά και παιδαγωγικό χρέος της Πολιτείας είναι το να φροντίζει, ώστε το σχολικό βιβλίο να είναι γλωσσικά άψογο έως υποδειγματικό, για δυο λόγους:

- Έτσι διευκολύνεται η μαθησιακή διαδικασία και

- Βελτιώνεται καθημερινά η γλωσσική έκφραση των παιδιών - εφήβων, στοιχείο σημαντικό για την όλη μορφωτική πορεία τους.

- Χρήση της σωστής λέξης κατά περίπτωση (ορθοέπεια),

- Σαφήνεια της πρότασης, ώστε να είναι κατανοητό το περιεχόμενό της,

- Συλλογιστική δομή του λόγου, ώστε από κάποια επιχειρήματα ή τεκμήρια να προκύπτει πειστικά η άποψή ή η θέση που υποστηρίζει ή απλά / επιστημονικά παρουσιάζει ο συγγραφέας, για να διδαχτεί στα παιδιά / εφήβους, με την αντιληπτική συλλογιστική ικανότητα της ηλικίας τους.

.β΄. Επιστημονικό και παιδαγωγικό χρέος των συγγραφέων και κριτών σχολικού βιβλίου είναι να φροντίζουν για επιστημονική ακρίβεια και αντικειμενική ερμηνεία (ίσως και πολύπλευρη) κατά την παρουσίαση γεγονότων, καταστάσεων, εξελίξεων, προσώπων, ιδεών, με ανάλυση επαρκή, ώστε να διασφαλίζεται μαθησιακή διαδικασία ομαλή, πλήρης, μορφωτική (ως γνώση, προβληματισμός, σκέψη...)[4]. Ενδεχόμενα κρίνεται αναγκαία η παράθεση και αντίθετων απόψεων και ενίσχυση των πληροφοριών με τεκμηρίωση (και σαφή διάκριση πρωτογενών πηγών και μεταγενέστερων αναλύσεων και εκτιμήσεων).

.γ΄. Επιστημονικό και παιδαγωγικό χρέος των συγγραφέων σχολικού βιβλίου είναι η διαρκής φροντίδα τους για την πληρότητα παρουσίασης των θεμάτων τους (στα πλαίσια βέβαια του σχολικού χρόνου) και η προσθήκη στοιχείων εποπτικότητας (π.χ. ιστορικών χαρτών )[5] για διευκόλυνση της μαθησιακής διαδικασίας.

.δ΄. Επιστημονικό και παιδαγωγικό χρέος εκφράζεται ιδιαίτερα με την παράθεση τεκμηρίων, με τα οποία:

- Επιβεβαιώνεται ίσως ή απλά ενισχύεται η αφήγηση / εκδοχή των συγγραφέων ή

- Διατυπώνεται μια διαφορετική ερμηνεία από άλλες πηγές και εκτιμήσεις των ίδιων εξελίξεων (π.χ. ήταν η Συμφωνία του Μονάχου, (1938), μια κίνηση για διαφύλαξη της ειρήνης στην Ευρώπη ή μία έμμεση ενθάρρυνση για την επιθετική δραστηριότητα του Χίτλερ να στραφεί ενάντια σε επικίνδυνο τότε ιδεολογικό αντίπαλο προς την Ανατολή (Σοβιετική Ένωση));

Τέτοια αντιμετώπιση θεμάτων (κάποιων λίγων θεμάτων, όσων επιτρέπει ο σχολικός χρόνος),

- Προετοιμάζει τον έφηβο να ερευνά όσο γίνεται ολόπλευρα την ανθρώπινη δραστηριότητα και να αναζητεί τα κίνητρα της ανθρώπινης δράσης.

Η παρουσίαση του σχολικού βιβλίου Ιστορίας: Νεότερος και Σύγχρονος Κόσμος (της Γ΄Λυκείου) θα μας προσφέρει συγκεκριμένα ερευνήσιμα περιστατικά...

Αυτονόητο είναι ότι τα κριτήρια που αναζητούμε και προτείνουμε με το Προοίμιο θα τα εφαρμόζουμε τόσο για την αφήγηση των συγγραφέων όσο και για τις «πηγές» ή άλλες απόψεις που παραθέτουν. Και εφαρμόζουμε τα κριτήρια με περισσή προσοχή, όταν πρόκειται να κρίνουμε βιβλία σχολικά:

- Τα οποία έχουν γραφεί κατ' ανάθεση (για οποιονδήποτε λόγο) και

- Από τα οποία κρίνεται ίσως και η μελλοντική πορεία των μαθητών (π.χ. η γνώση Ιστορίας για την Γ΄ Λυκείου, για τις Γενικές ή Πανελλήνιες Εξετάσεις, μπορεί να γίνει «κριτήριο» επιτυχίας για τον υποψήφιο Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης...).

Β΄. Κύριο μέρος της Κριτικής μας: Επισήμανση δυσερμήνευτων ατελειών της συγγραφής: Ιστορία του Νεότερου και Σύγχρονου Κόσμου (Γ΄ Λυκείου).

Ενδεικτικά μόνο επιχειρούμε την επισήμανση αβλεπτημάτων στις σελίδες του βιβλίου που προορίζονται για ενημέρωση 18/χρονων νέων την παραμονή της πολιτικής ενηλικίωσής τους, της ένταξής τους στο εκλογικό σώμα, της εκκίνησής τους για σταδιοδρομία στην κοινωνία μας:

1. Στη σελίδα 5 (αρχή του Προλόγου) διαβάζουμε: «Το εγχειρίδιο αυτό επιδιώκει να προσεγγίσει τα διεθνή γεγονότα της Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας με τρόπο συστηματικό και αντικειμενικό...».

- Το εγχειρίδιο επιδιώκει να...ή οι συγγραφείς;

- Τα διεθνή γεγονότα, που είναι άπειρα, ή κάποια από τα γεγονότα της διεθνούς Ιστορίας, που κρίνονται ότι αποτελούν ή συνθέτουν αναγκαία εικόνα της...;

Και υπογραμμίσαμε τα δύο επίθετα (συστηματικό και αντικειμενικό), για να παρακολουθήσουμε στην πορεία της συγγραφής / ανάγνωσης την εφαρμογή / τήρηση της υπόσχεσης.

2. Στη σελ. 7, όπου ο πίνακας περιεχομένων, διαβάζουμε και: «Κεφάλαιο Δ΄. Η Ευρώπη και ο Κόσμος κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου» (υποθέτω: από 1920 έως 1939).

Απορίες αναγνώστη με κάποια παιδεία και με την προσδοκία της συστηματικότητας:

- Η Ευρώπη και ο Κόσμος ...; Ή και ο υπόλοιπος κόσμος (του πλανήτη μας), του οποίου μέρος είναι η Ευρώπη;

- Προκειμένου για την Ελλάδα γίνεται λόγος (στα υποκεφάλαια) για όλη την περίοδο του Μεσοπολέμου (καλώς). Για τον υπόλοιπο κόσμο εγγράφεται ευδιάκριτα μόνο η δεκαετία 1920-1930.

3. Από τη σελ. 9 αντιγράφω: «Ο φιλελευθερισμός και ο εθνικισμός (υπογράμμιση από τους συγγραφείς) υπήρξαν οι κυρίαρχες ιδεολογίες του 19ου αιώνα και ο κύριος άξονας γύρω από τον οποίο κινήθηκαν οι λαοί...».

Απορίες αναγνώστη με κάποια παιδεία, ειδικά στην Ιστορία και τη Φιλοσοφία:

Εθνικισμός ή εθνισμός (εθνική συνείδηση) ήταν η ιδεολογία - κίνητρο των Ελλήνων επαναστατών κατά το 1821; Η ιδεολογία του Κοραή, του Ρήγα, των Φιλικών που προετοίμασαν ή συνόδευσαν τους Έλληνες του 1821;

Μήπως όφειλαν στο σημείο αυτό οι συγγραφείς να επιχειρήσουν - έστω με μια υποσημείωση- να κάνουν διάκριση ανάμεσα στον εθνισμό (ως ιδεολογία ομαλή) και τον εθνικισμό (ως εκτροπή, υπερβολή);[6]

4. Από την ίδια σελ. 9 αντιγράφω: «Η Βιομηχανική Επανάσταση στη Βόρεια Ευρώπη...Μια νέα τάξη, η εργατική, έρχεται στο προσκήνιο, τα συμφέροντα της οποίας θα συγκρουστούν με αυτά της αστικής τάξης». (Οι υπογραμμίσεις υπάρχουν στο σχολικό βιβλίο, καλώς, νομίζω).

Απορίες κοινού αναγνώστη με κάποια ειδική παιδεία στους τομείς Ιστορία - Κοινωνιολογία:

- Βόρειας ή μάλλον Κεντρικής Ευρώπης; (Γαλλίας, Γερμανίας, Αυστροουγγαρίας), που προηγήθηκαν στη βιομηχανία;

- Νέα τάξη η εργατική; Ή μάλλον παλαιότατη, που όμως απόκτησε τότε μαζικότητα και μαχητικότητα γύρω από βιομηχανικά κέντρα;

- Συγκρούονται τα συμφέροντά της ή διεκδικεί τα δικαιώματά της, δηλαδή μέσα σε συνθήκες αξιοπρέπειας μια σεβαστή μερίδα από τα αγαθά που παράγει;

5. Από την ίδια σελ. 9 αντιγράφω: «Παράλληλα κάνουν την εμφάνισή τους ο συνδικαλισμός και το γυναικείο κίνημα».

Απορίες αναγνώστη που έχει αδυναμία στη γλωσσική ακριβολογία:

«Παράλληλα κάνουν την εμφάνισή τους» ή είναι συμπτώματα συμφυή με τη μαζικότητα της εργατικής τάξης: ο συνδικαλισμός ως έκφραση δυναμική για τις διεκδικήσεις της εργατικής τάξης και το γυναικείο κίνημα ως δυναμική προβολή /υπεράσπιση των δικαιωμάτων των εργαζόμενων γυναικών;

6. Από την ίδια σελ. 9 μια κραυγαλέα αβλεψία γλωσσική: «Οι Η.Π.Α. και οι άλλες ευρωπαϊκές δυνάμεις».

Απορίες αγεωγράφητου αναγνώστη: είναι οι Η.Π.Α. δύναμη Ευρωπαϊκή ή οι συγγραφείς πλανήθηκαν από το ότι οι Ευρωπαίοι τότε ήταν οι κύριοι άποικοι δημιουργοί των Η.Π.Α.;

7. Επειδή κάναμε λόγο για αβλεψίες γλωσσικές, που δε συμβάλλουν στη σαφήνεια λόγου σχολικού βιβλίου, παραθέτουμε κάποια ακόμη δείγματα, που συμπωματικά επισημάνθηκαν σε άλλες σελίδες: 115,119, 134-135.

Στη σελ. 134 λογουχάρη διαβάζουμε: «Κατά το δεύτερο δεκαήμερο του Οκτωβρίου 1944 ο Τσόρτσιλ και ο Στάλιν, ερήμην του Ρούζβελτ, είχαν κατανείμει την επιρροή τους στη νότια Βαλκανική Χερσόνησο, Ελλάδα, Βουλγαρία και Γιουγκοσλαβία...».

Το «είχαν κατανείμει την επιρροή τους» δηλώνει κυνισμό (όπως ο ίδιος ο Τσόρτσιλ αυτοχαρακτηρίστηκε) και τυραννία και εκμετάλλευση ή διάθεση για ευεργετική παρέμβαση υπέρ των χωρών αυτών; Νομίζω ότι η δεύτερη εκδοχή ως πρόθεση βγαίνει από τον τρόπο διατύπωσης: «είχαν κατανείμει την επιρροή τους».

Οι ιστορικοί όμως κάνουν λόγο για «ζώνες επιρροής» με την έννοια του ελέγχου, της επικυριαρχίας στις περιοχές ή ζώνες επιρροής. Ο ίδιος ο Τσόρτσιλ στα Απομνημονεύματά του κάνει λόγο για «κυνική» συμφωνία. Αναλυτική αφήγηση για τη διπλωματία ευεργετών προσφέρει ο Β. Π. Παπαδάκης στο βιβλίο του Διπλωματική Ιστορία του Ελληνικού Πολέμου 1940-1945[7], με ειδικό κεφάλαιο για τη Διάσκεψη της Μόσχας από τις 9 έως τις 18 Οκτωβρίου 1944 (σελ. 452 κ.π.). Γράφει ειδικότερα στη σελ. 455, υποσημ.665: «Μας ανέπτυξεν ο σερ Ουΐνστον πώς με μίαν μονοκονδυλιάν εμοίρασαν οι δυο «μεγάλοι» τα Βαλκάνια εις σφαίρας επιρροής».

Και, όπως είναι γνωστό ο σερ Ουΐνστον έχοντας συναίνεση και σιωπή του «σύντροφου» Στάλιν ήρθε στη χώρα μας ως ελευθερωτής το φθινόπωρο - χειμώνα του 1944 και μας οδήγησε σε Εμφύλιο Πόλεμο[8] χώρα συμμαχική, για να διατηρήσει αποικιακή εποπτεία κατά τη μεταπολεμική εποχή!

Κρίνοντας και τους δυο «γενναίους» πρωταγωνιστές ο Heinz Richter έχει γράψει: «Ο πρώτος που με το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου επέβαλε με τη βία, σε μια από τις απελευθερωμένες χώρες της Ευρώπης, ένα πολιτικό σύστημα της αρεσκείας του, ήταν ο Τσόρτσιλ. Ο Στάλιν απλώς τον μιμήθηκε στη δική του «σφαίρα επιρροής» (π.χ. Βουλγαρία / Πολωνία) και - ως προς την επιλογή των μέσων καταναγκασμού - υπήρξε συχνά λιγότερο κτηνώδης από το πρότυπό του»[9].Ο Στάλιν λιγότερο βίαιος από τον Τσόρτσιλ, κατά την εκτίμηση του Heinz Richter.

Εάν η αντιπροσωπευτική βιβλιογραφία (με συχνές μάλιστα αναφορές στα Απομνημονεύματα του ενός από τους δυο φιλάνθρωπους ηγέτες -συνομιλητές) μάς προσφέρει αυτή την εικόνα, μπορούμε να δεχτούμε ότι αποτυπώνει την ιστορική αλήθεια η χριστιανικά καλοπροαίρετη διατύπωση των συγγραφέων ότι Τσόρτσιλ - Στάλιν κατά τη συνάντησή τους «είχαν κατανείμει την επιρροή τους» σε καλότυχους αποδέκτες; Αν δεν αποτυπώνει την ιστορική αλήθεια, προσφέρει αφυπνιστική παιδεία; Διαμορφώνει ιστορική συνείδηση με δυνατότητες ευθυκρισίας; Προσωπικά νομίζω όχι. Και δεν είμαι οπαδός της μνησικακίας αλλά της ιστορικής μνήμης για ό,τι κρίνεται αληθινό, ώστε να μπορεί κανείς να το θεωρεί χρήσιμη εμπειρία από το παρελθόν για καλύτερη ερμηνεία - εκτίμηση - απόφαση μέσα στα πλαίσια των παρόντων προβλημάτων ζωής. (Το παρελθόν προσφέρει πρότυπα αποδεκτά για μίμηση, πρότυπα αποκρουστικά για αποφυγή).[10]

8. Μια επισήμανση διασκεδαστική και ίσως συμβολική άλλων ακούσιων αμαρτημάτων: στη σελ. 17 διαβάζουμε για την εισβολή των Χιτλερικών στη Σοβιετική Ένωση (22 Ιουνίου 1941): «Αρχικά η προέλαση των εισβολέων ήταν ραγδαία: σε διάστημα ολίγων εβδομάδων κατέλαβαν έδαφος ενός εκατομμυρίου τετραγωνικών μέτρων». Δηλ. ένα τετραγωνικό χιλιόμετρο! που δεν αρκούσε ούτε για τα μαγειρεία των 150 μεραρχιών! Τόσοι συγγραφείς, κριτές, λοιποί υπηρεσιακοί παράγοντες δεν αντιλήφθηκαν τη γκάφα; Θα επανέλθουμε για τη Συμφωνία του Μονάχου, για τις θέσεις - προθέσεις ΕΑΜ και αντιπάλων του το 1943-1944 κ.α.

επίτιμος Σύμβουλος του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου

[1] Με τον όρο αυτό δεν υποδηλώνουμε επιλογή κάποιων ιδιαίτερα σπουδαίων, αλλά ενδεικτική καταγραφή λίγων αβλεπτημάτων ή ατοπημάτων από κάποιο ευρύτερο πλήθος...(για νούσιμους αναγνώστες).

[2] «Δυσερμήνευτες» ατέλειες για τον γράφοντα, με το νόημα ότι ο ίδιος δυσκολεύεται να ερμηνεύσει πώς διέφυγαν τέτοιες ατέλειες την προσοχή συγγραφέων ικανών, όπως προκύπτει από άλλες αξιόλογες συγγραφές τους (κατά τον γράφοντα).

[3] Από το 1976-ως το 1997 Σύμβουλος στο Π.Ι. με κύριο τομέα ενασχόλησης / ευθύνης τα Προγράμματα - Βιβλία Ιστορίας για Γυμνάσιο - Λύκειο.

[4] Ευνόητο ότι η ιστορική αφήγηση σχεδιάζεται από το συγγραφέα σχολικού βιβλίου έτσι, ώστε να προσφέρει με ακρίβεια τη γνώση αλλά και να οδηγεί τον έφηβο αναγνώστη σε προβληματισμό για τα κίνητρα της ανθρώπινης δράσης και παραπέρα στοχασμό για τα ανθρώπινα πράγματα (προβλήματα, συμπεριφορές, σύνεση, ασυναρτησίες...).

[5] Με τον όρο χάρτης ιστορικός για διευκόλυνση της διδασκαλίας εννοούμε και το γενικό χάρτη, όπου αποτυπώνεται η γενική πολιτική κατάσταση μιας εποχής (π.χ. Χάρτης των Αρχαίων Ελληνικών Πόλεων - Κρατών κατά τον Ε΄ αι. π.Χ. ή Η Ευρώπη στις παραμονές του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, το 1939), και την ειδική / λεπτομερέστερη εικόνα κάποιου περιορισμένου γεωγραφικού - ιστορικού χώρου, που μας ενδιαφέρει για να γίνει κατανοητή κάποια συγκεκριμένη ιστορική αφήγηση (π.χ. η Σικελική Εκστρατεία των Αθηναίων το 415-413 π.Χ. ή Η Συμφωνία του Μονάχου και ο διαμελισμός της Τσεχοσλοβακίας κατά το 1938- 39 μ.Χ.). Το β΄ είδος ιστορικού χάρτη μπορεί να είναι και αναλυτικό τοπογραφικό διάγραμμα, με εμφανή τη μορφολογία του εδάφους, για να κατανοηθεί κάποιο ειδικό ζήτημα (π.χ. χαρτογράφηση των κινήσεων του ιταλικού και ελληνικού στρατού περί τα ελληνοαλβανικά σύνορα από 28 Οκτωβρίου 1940 έως τέλη του Μάρτη 1941).

[6] Προσωπικά ενθυμούμαι ότι συμπτώματα σύγχυσης του καιρού μας γύρω από τις έννοιες αυτές μας οδήγησαν πριν 10-12 χρόνια στη συγγραφή ειδικής μελέτης με τον τίτλο: Συμβολή στην ιστορία της έννοιας του Έθνους (ειδική έκδοση για το περιοδικό «Εκπαιδευτικά» , τ. 44, (1997). Έχουμε σοβαρό πρόδρομο αυτής της ανάλυσης, τον Αλέξανδρο Δελμούζο, από το 1942: (Μελέτες και Πάρεργα, τ. 1,. σελ. 33). Και έχουμε σοβαρούς λόγους, ιδιαίτερα στις μέρες μας, να προσφέρουμε έγκαιρα αυτή τη διάκριση ή διευκρίνιση.

[7] Και εκεί παραπέμπει άνθρωπος αξιόπιστος που έζησε τα τοτινά, ο ΄Αγγελος Αγγελόπουλος, «Από την Αντίσταση στον Εμφύλιο», εκδ. «Παρουσία», 1944, σελ. 142.

[8] Heinz Richter, Η Επέμβαση των ΄Αγγλων στην Ελλάδα, σελ. 11.

[9] Δεν είναι δική μου η κρίση αυτή, αλλά όλων, νομίζω, των ερευνητών που μελέτησαν τα γεγονότα συστηματικά. Σημειώνω ενδεικτικά:

Αγγ. Θ. Αγγελόπουλου, Από την Κατοχή στον Εμφύλιο: Η Μεγάλη Ευθύνη των Συμμάχων (συνέντευξη στο Σοφοκλή Δημητρακόπουλο), εκδ. «Παρουσία», 1944.

Β. Π. Παπαδάκη, Διπλωματική Ιστορία του Ελληνικού Πολέμου 1940-1945, Αθήναι 1956. (Παραθέσαμε μια διατύπωση της κρίσης του).

Βάσου Μαθιόπουλου, Ο Δεκέμβρης του 1944, «Νέα Σύνορα», 1994.

Μάριον Σαράφη (επιμ. )Από την Αντίσταση στον Εμφύλιο, «Νέα Σύνορα», 1982

Γ.Α. Λεονταρίτη, Ποιοι ήθελαν τα Δεκεμβριανά, «Φιλιππότης» 1986.

Φοίβου Οικονομίδη, Οι Προστάτες: η αληθινή Ιστορία της Αντίστασης, 1985 (β΄ έκδοση).

[10] Πιο αναλυτικά για το θέμα αυτό ένα σχόλιο στο τεύχος 85-86 του περιοδικού «Εκπαιδευτικά».