Μονότονα και υποτονικά για το  πολυτονικό

                   του Φ. Κ. Βώρου

Μέσα στο φθινόπωρο που πέρασε είχαμε μία απροσδόκητη (κατά την προσωπική μου εκτίμηση) είδηση: δυο ευπαίδευτοι κοινοβουλευτικοί άνδρες υπόγραψαν Υπόμνημα προς συνάδελφό τους Υπουργό, ζητώντας να εξεταστεί η σκοπιμότητα νομοθετικής ρύθμισης για την προαιρετική χρήση του πολυτονικού συστήματος γραφής στις δημόσιες υπηρεσίες. Από όσα δημοσιεύματα  ακολούθησαν και διάβασα σε σχέση με το θέμα αυτό σημειώνω τα παρακάτω:

          Με άρθρο μακροσκελές ένας δημοσιογράφος ευπαίδευτος διατύπωσε βασικές αντιρρήσεις και την πολύ καλά τεκμηριωμένη πληροφορία ότι οι διάφοροι τόνοι είναι μεταγενέστερη επινόηση (σε χρόνους ελληνιστικούς), δεν  υπήρχαν στους  κλασικούς  χρόνους, του Σωκράτη, του Πλάτωνα, του Θουκυδίδη...[1].

          Ακολούθησαν και άλλα δημοσιεύματα. Λογουχάρη, ένας   κύριος από τη Λακωνία, που υπογράφει ως επίτ. Αρεοπαγίτης, υποστηρίζει ότι: «Ο μαθητής που διδάσκεται το πολυτονικό εξασκείται...να ακολουθεί μια σειρά συλλογισμούς, για να καταλήγει στο συμπέρασμα γιατί μια  λέξη παίρνει περισπωμένη ή οξεία  ή δασεία ή ψιλή». ( «Κ» 3-1-2006)[2].

          Από άλλο δημοσίευμα που υπογράφει ένας κύριος από τη Θεσσαλονίκη και από ανάλογο κείμενο που έφτασε  σε μένα με ηλεκτρονικό ταχυδρομείο από έναν ευγενικό ακροατή τηλεοπτικής εκπομπής μου[3], έμαθα και μια  άλλη εκδοχή «υπεράσπισης» του πολυτονικού: υπάρχουν κάποιες περιπτώσεις αμφισημίας ως προς το νόημα μιας λέξης. Την αμφισημία αυτή μπορεί  να την αποφύγει ο καλός γνώστης/ χρήστης του πολυτονικού, αν χρησιμοποιήσει σωστά το σημείο του τόνου (οξεία ή βαρεία), για να ενημερώσει τον αναγνώστη του ποια σημασία δίνει στην αμφίσημη λέξη.

Παράδειγμα:  «Η Ελένη θύμωσε με την αυθάδεια της αδελφής της  Μαρίας». Και προσθέτει ο ευγενικός ακροατής μου στο ηλεκτρονικό   μήνυμα που μου έστειλε: «Δε θα μάθουμε  ποτέ αν η Μαρία είναι αδερφή της Ελένης». Τον παρακαλώ να περιμένει λιγάκι, για να βρει κάποια απάντηση στην απορία του παρακάτω. Ελπίζω η υπομονή του να έχει αμοιβή ικανοποιητική.

          Πριν απαντήσω ως εκπαιδευτικός, επιθυμώ να σας πληροφορήσω ότι, όταν άρχισα  τη  σταδιοδρομία μου στην Εκπαίδευση (το 1959), απόφοιτος του Πανεπιστημίου Αθηνών με πολύ καλές επιδόσεις και καμιά αμφιβολία  για την παιδεία που είχα αποκομίσει, ήμουνα έντονα καθαρευουσιάνος και φυσικά υπερασπιστής του πολυτονικού. Αλλά η επικοινωνία μου με το μαθητικό ακροατήριο (σε πολύ καλό σχολείο εκείνης της εποχής, στην ΑΚΣΣ) με προβλημάτιζε για την ορθότητα του ζήλου μου. Σήμερα, με την εμπειρία που αποκόμισα και τις μελέτες περί παιδείας που διάβασα, συνοψίζω κάποια πρώτα κριτήρια παιδαγωγικής υφής:

          .α΄. ΄Αλλο θέμα το τι έμαθα εγώ στην εποχή μου (1945-51), άλλο τι χρειάζεται σήμερα το 12χρονο παιδί. Για μένα δεν υπήρχε αίτημα ξένων γλωσσών, ούτε ηλεκτρονικού υπολογιστή, ούτε φυσικής αγωγής (είχαμε ελεύθερο άνετο παιγνίδι στα χωράφια). Σήμερα μπορείτε αυτά να τα αγνοήσετε; Πάντως, ο σχολικός χρόνος και η αντοχή του παιδιού και η μαθησιακή ικανότητα βρίσκονται θεωρητικά στο ίδιο επίπεδο, ίσως όμως και σε χαμηλότερο, λόγω συνθηκών ζωής και ποικίλων περισπασμών για τα παιδιά σήμερα.

          .β΄. Τα κριτήρια: τι είναι αναγκαίο, χρήσιμο, καλό (ωραίο, ευχάριστο, τερπνό)[4] μορφωτικό αγαθό σήμερα  εγείρονται και προβάλλονται πολύ πιο πειστικά και πιεστικά  και για τους  πιο ευαίσθητους νοσταλγούς κάποιου παρελθόντος (προσωπικού, εκπαιδευτικού, πολιτισμικού), γιατί πιέζει η ζωή.

          .γ΄. Ό,τι πάντως κρίνεται  εκπαιδευτικά αναγκαίο ή χρήσιμο ή καλό χρειάζεται και παιδαγωγική επίνευση  με άλλα κριτήρια για να είναι δημιουργικό:

 Κατά πόσο το προτεινόμενο κινεί το ενδιαφέρον και σχετίζεται  ουσιαστικά με τη νόηση / σκέψη του παιδιού ή είναι ιδέα αδρανής[5].

          Σε  ποια ηλικία μπορεί να είναι μαθησιακά αφομοιώσιμο ή άσκοπα  κουραστικό και απωθητικό;

        Μετά από αυτά τα προοιμιακά  φτάσαμε στο κύριο θέμα του σημειώματος τούτου:

·        Τι είναι το πολυτονικό; Τι εξυπηρετεί;

·        Είναι στοιχείο παιδαγωγικά χρήσιμο ή αναγκαίο;

·        Ποιος είναι πρόθυμος να μιλήσει σχετικά, σε παιδιά ποιας ηλικίας; Για ποιο λόγο;

          Με την ίδια σειρά:

.α΄. Ο τόνος στον προφορικό λόγο σημαίνει ισχυρότερη φωνητική έκφραση, εντονότερη εκφώνηση κάποιας συλλαβής κάθε λέξης που έχει δύο συλλαβές και πάνω  (δείγματα  10 λέξεις  που προηγήθηκαν  ή οι επόμενες δύο: ματαιοπονία, άτονος). Ο τόνος αυτός μας προστατεύει κάποτε από παρανοήσεις στο γραπτό λόγο, λογουχάρη: άλλο χαλιά και άλλο χάλια. Οι μονοσύλλαβες λέξεις δε χρειάζονται τόνο, αλλά κάποτε  νιώθουμε ακουστικά τον τόνο τους - δηλαδή εντονότερη εκφώνησή τους - να μεταφέρεται στην προηγούμενη λέξη ακουστικά, και τότε στο γραπτό λόγο  σημειώνεται εκεί  ο τόνος π.χ. «άκουσέ με».  

.β΄. Στο γραπτό  λόγο:, για  να εξυπηρετούνται  οι ανάγκες επικοινωνίας με τον αναγνώστη αρκεί ως τόνος,  ένα απλό και ενιαίο (ως προς τη μορφή του) σημάδι πάνω στη συλλαβή με το εντονότερο άκουσμα. Αυτό ισχύει για όλα όσα έχω γράψει. Για τις μονοσύλλαβες  λέξεις ισχύει  το ότι δεν τονίζονται,  εκτός από το διαζευκτικό «ή» , τα ερωτηματικά «πώς» και «πού»  και τους αδύναμους τύπους των προσωπικών αντωνυμιών (μου, σου ...), που τονίζονται, αν στην ανάγνωση  υπάρχει περίπτωση να θεωρηθούν εγκλιτικοί τύποι, π.χ. ο πατέρας μας είπε ή ο πατέρας μάς είπε:...

.γ΄. Υπάρχουν βέβαια και οι νοσταλγοί του πολυτονικού, απόλυτα σεβαστοί για τη νοσταλγία τους. Αλλά η παιδαγωγική πλευρά του πολυτονικού φοβάμαι ότι δεν τους έχει απασχολήσει παιδαγωγικά, με παιδαγωγική εμπειρία.  Ας τη δούμε μαζί, με ευαισθησία για τα παιδιά που θα επωμιστούν και αυτή την επιβάρυνση, άσκοπη, κατά την εκτίμησή μου ή και βλαπτική.

          Πρώτα, οφείλουν τα παιδιά  να μάθουν τη διάκριση διφθόγγων και φωνηέντων σε μακρόχρονα (ω,η), βραχύχρονα (ε,ο), δίχρονα (α,ι,υ). Ειδικά τα δίχρονα: πότε είναι  μακρά; πότε βραχέα;

          Έπειτα, τη διάκριση τόνων σε οξεία, βαρεία, περισπωμένη.

          Τέλος, ένα πλήθος κανόνων για το είδος τόνου που θα επιλέξουν ανάλογα με το αν η τονιζόμενη συλλαβή είναι μακρά ή βραχεία και αν είναι λήγουσα (τελευταία), παραλήγουσα (προτελευταία), προπαραλήγουσα (τρίτη από το τέλος) και πώς επηρεάζεται ο τόνος της παραλήγουσας από το αν είναι μακρά ή βραχεία η λήγουσα. Ποιος κανόνας ισχύει για το ρίγος ή το ψύχος ή το άσμα ή το δράμα;

          Απορίες δικές μου, με την παράκληση να δοκιμάσετε μία απάντηση (νοερά, τηλεφωνικά, ηλεκτρονικά):

·         Τι σημαίνουν : μακρά συλλαβή, βραχεία, δίχρονη σύμφωνα με τη σημερινή βίωση της γλώσσας;

·        Μπορείτε αυτά να τα αναλύσετε σε δωδεκάχρονα παιδιά; Για ποιο λόγο; Μήπως είναι προτιμότερο  αυτόν το χρόνο να τον διαθέσετε για κάτι άλλο πολυτιμότερο, γοητευτικό, διδακτικό και γλωσσικά εμπλουτισμένο για το παιδιά,  λογουχάρη  ένα τετράστιχο του Δροσίνη  ή κάτι παιδικό, διασκεδαστικό;  Όπως:

Πάν' τα νιάτα, πάν', τα κάλλη

μας τα πήραν οι δασκάλοι...

Να 'ταν   τα νιάτα δυο φορές

διπλές να ήταν οι χαρές...

·        Τι διαφέρουν ακουστικά , βιωματικά, μουσικά οι όροι: οξεία, βαρεία, περισπωμένη;        

·        Μήπως  γνωρίζετε πόσους  κανόνες τονισμού έχουμε;

·        Με βάση ποιους κανόνες να τονίσουμε τις λέξεις πράγμα, μάζα, γύρος, ξίφος, ρίγος, γρίφος; Και εκατοντάδες άλλες παρόμοιες που εμπίπτουν στις γραπτές ασκήσεις καθημερινά;

·        Μήπως με τέτοια φορτία καθημερινά δυσκολεύουμε τα παιδιά να μάθουν κάτι πιο σημαντικό: να μάθουν λέξεις  πιο πολλές, εκφράσεις πιο πλούσιες, ετυμολογίες λέξεων, ότι λ.χ. η ύδρευση, η υδροδότηση, το υδροφόρο όχημα, το υδραγωγείο, το ενυδρείο όλα έχουν πρώτο ή δεύτερο συνθετικό μια λέξη που δε χρησιμοποιούμε σήμερα, την είχαν όμως στην αρχαιότητα  (ύδωρ= νερό);

·        Μήπως αυτές οι  δυο επιδιώξεις, ως μαθησιακές επιδιώξεις, (λεξιλόγιο, ετυμολογίες) κάνουν τη γλωσσική διδασκαλία πιο φιλική και ενδιαφέρουσα, ενώ οι προηγούμενες (τόνοι, συλλαβές, κανόνες τονισμού) προκαλούν σύγχυση και αποστροφή ως ιδέες αδρανείς;

·        Μήπως οι αμέτρητοι κανόνες του πολυτονικού μειώνουν καθημερινά την αυτοπεποίθηση του παιδιού  και το εθίζουν συνεχώς να είναι εξαρτημένο και να καταλήγει σε δεύτερο σχολείο,  που διπλασιάζει την κόπωση για να «εμπεδώσει» ιδέες αδρανείς;

·        Μήπως ο χρόνος που απαιτεί το πολυτονικό  αξιοποιείται  καλύτερα, αν τον διαθέτουμε για να μεταδώσουμε στα παιδιά κάτι από το περιεχόμενο σημαντικών έργων,  ίσως και κάτι αποφθεγματικό που απομνημονεύεται εύκολα και αποτελεί κεφάλαιο Φιλοσοφίας  της Ζωής (λ.χ. πάντα ρει=  όλα αλλάζουν, όλα μεταβάλλονται στη φύση, στην κοινωνία, στη σκέψη μας). Όποιος  έχει λίγο χρόνο να στοχαστεί αυτό το νόμο τη αέναης  αλλαγής είναι πιθανό να επηρεαστεί συναισθηματικά, ιδεολογικά. Αρχίζει να νιώθει φιλοσοφικά τη ζωή με τις χαρές και τις λύπες της, τις επιτυχίες και απογοητεύσεις ή ατυχίες, τις προσδοκίες και προοπτικές της.

Υπάρχουν βέβαια οι ενδοιασμοί και οι διαφορετικές εκτιμήσεις και απορίες των ανθρώπων που είδαμε στην αρχή. Και περιμένουν απάντηση.

          Ναι, κ. Αρεοπαγίτη: υπάρχει κάποια μικροσυλλογιστική στην επιλογή του τόνου για τη λέξη κήπος (μακρά η πρώτη συλλαβή, βραχεία η δεύτερη, και εφαρμόζουμε τον κανόνα «μακρό προ βραχέος...»), αλλά τι αντίκρισμα ζωής υπάρχει, αφού καμιά από τις έννοιες αυτές - που συνδέονται με το πολυτονικό - δεν έχει αντίκρισμα σήμερα στη σκέψη μας;

Δεν είναι ασύγκριτα πλουσιότεροι οι λογισμοί, συλλογισμοί, οι διαλογισμοί σε σχέση προς τον καθολικότατο νόμο της αέναης μεταβλητότητας των πάντων στον κόσμο μας; Αφήνω που μας πιάνει ρίγος όταν σκεφτούμε πόσο πονοκέφαλο προκαλούμε στις παιδικές ψυχές με τις Αδρανείς Ιδέες και την αβεβαιότητα που σπέρνουμε στις παιδικές ψυχές με την πολυτονική σύγχυση για το ρίγος ή το ψύχος, που δεν ξέουμε τι τόνο να τους δώσουμε (και πώς να τον δικαιολογήσουμε,  με ποια  συλλογιστική)!

          Μάλιστα, αγαπητέ Κύριε με το ηλεκτρονικό μήνυμα: «Δε θα μάθουμε ποτέ αν η Μαρία είναι αδελφή της Ελένης» για τον απλό λόγο ότι είναι προβληματική  η πρόταση, με την οποία ξεκίνησε ο προβληματισμός σας: «Η Ελένη θύμωσε με την αυθάδεια της  αδελφής της Μαρίας». Το νόημα της πρότασης είναι ελλειμματικό, ασαφές  πιθανό από το συντάκτη του. Κυριότατα όμως γιατί η φράση  απομονώθηκε από το ευρύτερο γλωσσικό περιβάλλον της, από τα συμφραζόμενά της.  

Και πάντως, έτσι απομονωμένη η πρόταση δε θεραπεύεται με «οξυβαρεία», (ή αναβίβαση τόνου  ή απώλεια ή διατήρηση του τόνου του  της) , αλλά με σαφέστερη διατύπωση :  « Η Ελένη θύμωσε για την αυθάδεια που έδειξε η Μαρία, η αδελφή της»  ή «για την αυθάδεια που έδειξε  η αδερφή της  Μαρίας, της φίλης  της.»  (Αυτή δεν είναι λύση πολύ πιο απλή, λογική και συνετή, από το να ρίχνουμε τα παιδιά στη θάλασσα του πολυτονικού, με τόσο πολλούς κανόνες και χωρίς κανένα βιωματικό αντίκρισμα σημερινό;). Παρακαλώ  με ευκαιρία σας στείλτε και σε  μένα ένα μήνυμα, αν βρείτε κάπου πόσοι είναι οι κανόνες τονισμού με το πολυτονικό και αν με αυτούς ως βάση μπορείτε να έχετε βεβαιότητα για τον τονισμό λέξεων όπως λίπος, γρίφος, κράμα, μύθος, θρύλος και εκατοντάδες ή χιλιάδες άλλες του ενεργητικού ελληνικού λεξιλογίου του κοινού χρήστη της γλώσσας μας. Δεν είναι κρίμα παιδαγωγικό να ταλανίζουμε τα παιδιά με ιδέες αδρανείς; Ευχαριστώ.

                                                Εύχομαι υγεία και ευφροσύνη.

                                                Φανούριος  Κ. Βώρος, Ph. D. , επίτ.

                                      Σύμβουλος του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου

Πικέρμι. 5-2-2006

Copyright © 2005 F. K. Voros

url: www.voros.gr     e-mail:  vorou@otenet.gr

Τεχνική/Διαφημιστική Υποστήριξη: www.fora.gr