voros

Γνώμη στα πλαίσια της κοινωνικής παρουσίας και της

(Δικαίωμα; Δυνατότητα; Αίσθηση χρέους; Ευθύνη; Ελευθερία;)

Η διαμόρφωση και διατύπωση γνώμης αποτελεί ίσως την καλύτερη έκφραση της ικανότητας τους ατόμου να σκέπτεται και να συνεργάζεται δημιουργικά στα πλαίσιο της κοινωνίας όπου ζει. Και νομίζω ότι η καλλιέργεια αυτής της ικανότητας μπορεί να αποτελεί τον κυριότερο σκοπό ή στόχο παιδείας, γιατί η έκφραση γνώμης είναι πέρα από τις γνώσεις που προσφέρει το σχολείο, πέρα από τη μνήμη, είναι δημιουργικό ξεπέρασμα των κεκτημένων, για τους λόγους που θα δούμε παρακάτω αναλύοντας την έννοια της γνώμης[1] στις εξής παραγράφους:

Με αντίστοιχη σειρά επιχειρούμε απάντηση στα ερωτήματα αυτά, αφού πρώτα καταγράψουμε μερικές συνήθεις φράσεις, που δείχνουν ή υποδηλώνουν τη λειτουργική αξία της γνώμης στην καθημερινή ζωή, όταν και όπου δύο ή τρία ή περισσότερα άτομα συνομιλούν για κάποιο ζήτημα κοινό γι' αυτά ή και άλλα πολλά μέλη της κοινωνίας:

Ας δούμε γενικά τα ερωτήματα που προμνημονεύσαμε:

Ας υποθέσουμε ότι μια ομάδα 5, 10, 20 ατόμων - ως Σύλλογος Διδασκόντων σε Γυμνάσιο ή Δημοτικό Σχολείο ή ως Επιτροπή Κρίσης κάποιου σχολικού βιβλίου - αντιμετωπίζει ερωτήματα όπως:

Είναι, λοιπόν, απρόβλεπτη η ποικιλία απόψεων - γνωμών που μπορεί να διατυπωθούν σε φαινομενικά όμοια ζητήματα. Και η ποικιλία αυτή δεν είναι ανεπιθύμητη, γιατί κάθε ειδική λεπτομέρεια γνώμης μπορεί να φωτίσει κάποια πτυχή του ζητήματος αθέατη από άλλους συνομιλητές. Λογουχάρη:

Για το πρώτο ζήτημα (Κατά πόσο είναι παιδαγωγικά αποδοτική και λειτουργικά εφικτή η προσθήκη έβδομης διδακτικής ώρας στο ημερήσιο Πρόγραμμα) μπορεί κάποιος συνομιλητής, εκπαιδευτικός, να προσθέσει: «μήπως είναι σωστό, κύριοι συνομιλητές, να δοκιμάσουμε όλοι κάποια έβδομη ώρα να διδάξουμε Ιστορία ή Φυσική ή Φιλοσοφία ή Βιολογία, να δοκιμάσουμε την κόπωση των παιδιών, την υπνηλία, το μαθησιακό αποτέλεσμα...και να ξαναρθούμε πιο έμπειροι να αποφανθούμε αν είναι λύση σωστή η έβδομη διδακτική ώρα ή αν είναι φρονιμότερο να προτείνουμε κάποια άλλη λύση; (Αναγκαία προϋπόθεση: διδασκαλία στην αίθουσα του σχολείου...).

Για το τρίτο ζήτημα (Με ποια μέσα μπορούμε να προωθήσουμε σχέδιο ύδρευσης του συνοικισμού μας) ένας συνομιλητής που κατάγεται από την περιοχή της πηγής του νερού θέτει τούτη την προϋπόθεση / υποχρέωση: «να ζητήσουμε και τη γνώμη των χωρικών που ποτίζουν από εκείνη την πηγή τους κάμπους τους στην άλλη πλευρά του λόφου...και ζουν από αυτή την πηγή» (θυμηθείτε στον καιρό μας, δεκαετία 1975-85, τη «εκτροπή» του Αχελώου!).

Για το τέταρτο θέμα (Κατά πόσο μπορούμε να δώσουμε κρίση θετική για το κρινόμενο βιβλίο) ένας από τους κριτές διατυπώνει με ευλάβεια περισσή κάποια κριτήρια και επισημαίνει στην κρινόμενη συγγραφή (Ιστορία Νέων Χρόνων) αδυναμίες συγκεκριμένες (ενδεικτικές):

Τι σημαίνει, τελικά, γνώμη (κατά τη γνώμη μου);

Να διατυπώσει κάποιος κρίση για κάτι, με κάποια κριτήρια: κοινωνικά, ηθικά, επιστημονικά ή άλλα ειδικά (π.χ. παιδαγωγικά), με πλήρη (κατά το δυνατό) γνώση του θέματος, για το οποίο διατυπώνει γνώμη, και με συνειδητότητα του βαθμού αντικειμενικότητας, που μπορεί να επικαλείται πειστικά και νόμιμα. Συντρέχουν όλες αυτές οι προϋποθέσεις; Θα το δούμε.

.β΄. Ποιες ανάγκες ή περιστάσεις οδηγούν στη διατύπωση γνώμης;

Η υπηρεσιακή ιδιότητα κάποιου (που μπορεί να υπηρετεί σε ένα Σχολείο) , η ιδιότητα του να είναι μέλος του Δημοτικού Συμβουλίου ή η συμπτωματική εγκατάστασή του σε μια γειτονιά ή ο διορισμός του σε μια Επιτροπή Κρίσης βιβλίου, επειδή θεωρείται ειδικός γι' αυτό το πεδίο γνώσης και άπειρες άλλες περιστάσεις καθημερινότητας είναι πιθανό να καλούν ένα άτομο στην υποχρέωση να διατυπώνει επώνυμα τη γνώμη του, από την οποία κάποιοι συνάνθρωποί του επηρεάζονται θετικά ή αρνητικά, ευχάριστα ή δυσάρεστα. Στη διατύπωση γνώμης υποτίθεται ότι ενυπάρχει και η συναίσθηση ή η πρόβλεψη πιθανών συνεπειών.

Από τη γνώμη του είναι πιθανό να επηρεαστεί ο Σύλλογος που θα συντάξει Υπόμνημα ή Απάντηση προς το Υπουργείο Παιδείας για 7^η διδακτική ώρα, που προστίθεται στο Πρόγραμμα διδασκαλίας, που θα απασχολεί διδάσκοντες και διδασκόμενους στα επόμενα χρόνια, που θα προωθεί μαθησιακή διαδικασία ή κόπωση και υπνηλία...

Ή από τη γνώμη του θα εξαρτηθεί η προώθηση κάποιου έργου ύδρευσης, ίσως και η επιλογή εργολάβου (γνωστού και φίλου ή αντιπάλου) .

Ίσως από τη γνώμη του θα επηρεαστεί η Επιτροπή στην έγκριση ή απόρριψη του κρινόμενου βιβλίου, με τα οποίο θα φωτιστούν ή θα βασανιστούν χιλιάδες μαθήτριες / μαθητές τα επόμενα χρόνια, θα μάθουν Σύγχρονη Ιστορία ή θα την απωθήσουν από τα διαφέροντά τους, θα ευαισθητοποιηθούν για σπουδαία ζητήματα της κοινωνικής και πολιτικής και πολιτισμικής ζωής, θα επηρεαστούν ίσως στον τρόπο αντίληψης, κατανόησης, ερμηνείας, αξιολόγησης γεγονότων της ιστορίας και περιστάσεων της σημερινής κοινωνικής / πολιτικής ζωής...

Είναι λοιπόν κάτι σημαντικό σε επιπτώσεις η διατύπωση γνώμης. Και αυτός που διατυπώνει γνώμη διαβλέπει ή διαισθάνεται τις συνέπειες και συνειδητοποιεί το μέγεθος της ευθύνης του την ώρα που καλείται να διατυπώσει τη γνώμη του. Σκέπτεται εκείνους που ενδέχεται να ευεργετήσει και χαίρεται ή να τους βλάψει και θλίβεται. Ολοένα πιο υπεύθυνα και σοβαρά σκέπτεται τις συνέπειες που μπορεί να έχει η γνώμη του. Συνειδητοποιεί πιο βαθιά την ευθύνη του.

.γ΄. Πώς διαμορφώνεται, λοιπόν, η γνώμη του ατόμου;

Η συνειδητοποίηση των συνεπειών γνώμης οδηγεί όλο και περισσότερο τον υπεύθυνο άνθρωπο στη σκέψη:

- Όσο μπορεί καλύτερα να μελετήσει το θέμα: τις ποικίλες πτυχές του, τις ορατές ή πιθανές συνέπειές του για γνωστούς και άγνωστους αποδέκτες.

- Να είναι όσο μπορεί πιο αντικειμενικός και δίκαιος.

- Να ακούσει και άλλες γνώμες, ώστε να μην του διαφύγουν πτυχές αθέατες.

.δ΄. Ποιοι παράγοντες επηρεάζουν τη διαμόρφωση γνώμης υπεύθυνου ατόμου;

Ευνόητο είναι ότι το ενδιαφέρον του ατόμου για όσα συμβαίνουν στην κοινωνία του αποτελεί συνήθως ένα κύριο παράγοντα, που κινεί προς διαμόρφωση γνώμης και την επηρεάζει.

Το ιδιαίτερο ενδιαφέρον του ατόμου για διάφορα επιμέρους ζητήματα πιθανό να αποτελεί παράγοντα πιο ισχυρό για διαμόρφωση γνώμης (λ.χ. το ειδικό ενδιαφέρον για το θέμα της ύδρευσης, για τη βελτίωση του Σχολείου, για την ποιότητα του βιβλίου, για την πορεία της κοινωνίας του σε ζητήματα κοινωνικής αλληλεγγύης και κοινωνικής δικαιοσύνης...).

'Αλλος παράγοντας πιο δεσμευτικός μπορεί να είναι η ανάθεση έργου συγκεκριμένου στο άτομο, όπως λ.χ. ο διορισμός του στην Επιτροπή Κρίσης ενός βιβλίου. Σε τέτοιες περιπτώσεις το γενικό ή ειδικό ενδιαφέρον για τα κοινά παίρνει τη μορφή δεσμευτικού καθήκοντος του προσώπου και γίνεται παράγοντας πιο πιεστικός.

Και άλλοι ανάλογοι παράγοντες επηρεάζουν τη διατύπωση γνώμης. Συγκεκριμένα, το άτομο που σχημάτισε γνώμη αναρωτιέται πριν τη διατυπώσει και στοχάζεται:

Περιέχει λοιπόν η γνώμη πρώτα γνώση, έρευνα, περίσκεψη, ευθύνη, αλλά και στοιχεία για συνειδησιακή γαλήνη.

.ε΄.Ποιες αρχές ή ικανότητες και ποιοι θεσμοί διευκολύνουν το άτομο και το ενθαρρύνουν να έχει γνώμη;

Καταρχήν η συμμετοχή του ατόμου σε ομαδικές δραστηριότητες (παιχνίδι , εργασία κ.λπ.), όπου ο ρόλος του είναι επιθυμητός για οργάνωση και δράση, αποτελεί την αφετηρία για την απόκτηση εμπειρίας και για διατύπωση γνώμης. Παράλληλα εκεί αναπτύσσεται η αντιληπτική και κριτική ικανότητα[3] για καλύτερη διείσδυση και κατανόηση καταστάσεων, όπου είναι χρήσιμη και προσδόκιμη η διατύπωση γνώμης. Στη δική μας όμως εκπαιδευτική διαδικασία εκτοπίζεται ή παραμελείται στην πράξη η καλλιέργεια κριτικής ικανότητας, γιατί - ανεξάρτητα από την παιδαγωγική επιδίωξη των εκπαιδευτικών - λειτουργούν ανασχετικά διάφοροι «λειτουργοί» - υπηρεσιακοί παράγοντες- διαμορφωτές της εκπαιδευτικής πολιτικής, οι οποίοι:

Πάντως, για τον άνθρωπο που αισθάνεται την ανάγκη και την έφεση να λέει τη γνώμη του (ως δικαίωμα για τα θέματα που άμεσα τον ενδιαφέρουν ή ως υποχρέωση απέναντι στην κοινωνία για τα θέματα που αυτός αισθάνεται ότι πιο πολύ γνωρίζει) συναναπτύσσονται παράλληλα στη συνείδησή του δυο θεμελιώδεις αρχές:

Να ακούει με σεβασμό και προσοχή τις γνώμες των άλλων, για να αισθάνεται πιο ενημερωμένος ο ίδιος, και

Να σέβεται των άλλων τη γνώμη και, ανάλογα με το σκεπτικό τους, να συμφωνεί ή να διαφωνεί και να απαντά με τεκμήρια και επιχειρήματα και πάντα με σαφήνεια και ευπρέπεια λόγου[8].

Αυτονόητη ολοκλήρωση η ανεξιγνωμία, τεκμήριο μάλλον υποκειμενικής ωριμότητας και γαλήνης και προϋπόθεση ειρηνικής συνύπαρξης και συνεργασίας και προόδου ιδεών, που εκφράζουν οι άνθρωποι αναζητώντας ή προβάλλοντας ό,τι ονομάζουν αλήθεια. Και, επίσης αυτονόητη η ανάπτυξη κριτικής ικανότητας και συλλογιστικής οργάνωσης του λόγου, γιατί η έκφραση γνώμης νοείται πάντα ως ένα βήμα κρίσης[9] πέρα από τα απλά δεδομένα του όποιου ζητήματος και βήμα συλλογισμού από τα δεδομένα του συζητούμενου θέματος προς την πρόταση που εμπεριέχεται στη γνώμη.

.στ΄. Ποιος θεσμός και ποιες αρχές και διαδικασίες εθίζουν και ενισχύουν το άτομο να αισθάνεται:

Ύστερα από ό,τι προσημειώσαμε για το ρόλο της παιδείας και του εκπαιδευτικού στην πρώτη παράγραφο και στη σημ. 6, αυτονόητη είναι η απάντηση ότι ο εθισμός που ζητούμε υπηρετείται με το θεσμό της Εκπαίδευσης, με τον οποίο επιδιώκεται συστηματικά η αγωγή του ανθρώπου προς την κατεύθυνση της συνεργασίας με γνώμη, που αναμένεται να υπηρετεί δυο βασικές επιδιώξεις:

Σχετικά με αυτές τις επιδιώξεις (ως περιεχόμενο της γνώμης) θυμίζουμε απλά δυο προτάσεις αποφθεγματικές, που φαίνεται να οδηγούν και σε υπέρβαση του εγωισμού, ώστε η γνώμη να αναδύεται κατά το δυνατόν ανόθευτη:

Λέγεται ότι ο Αριστοτέλης, για να υπερασπίσει κάποια θέση τους (γνώμη) διαφορετική από εκείνη του σεβαστού δασκάλου του, είπε: «φίλος Πλάτων, φιλτάτη δε η αλήθεια».

Και ο Πρωταγόρας σε ερώτηση του Σωκράτη για το είδος διδασκαλίας που επρόκειτο να προσφέρει σε νεοπροσήλυτο μαθητή (που τον σύσταινε ο Σωκράτης) διευκρίνισε: «το μάθημα εστίν ευβουλία περί τα ίδιων και τα κοινών»[10] (= το μάθημα που υπόσχομαι είναι να σκέπτεται - και να διατυπώνει γνώμη- ό, τι είναι καλό, δίκαιο, για τον εαυτό του και για την κοινωνία ως σύνολο, ό,τι είναι δικαιότερο).

Εξήντα, εβδομήντα χρόνια νωρίτερα τέτοια γνώμη (ως πολιτική πρακτική στην υπηρεσία της κοινωνίας) είχε διατυπώσει ο Περικλής με τη μορφή αρχών ήθους: του πολιτικού χρέος είναι :«Γνώναι τα δέοντα και ερμηνεύσαι ταύτα, είναι τε φιλόπολιν και χρημάτων κρείσσονα» (=Χρέος του πολιτικού είναι να διατυπώνει γνώμη για ό,τι κρίνει αναγκαίο για την κοινωνία, να αναλύει τη γνώμη του, ώστε να είναι κατανοητή, να είναι ο ίδιος καλός πατριώτης και να είναι ανώτερος χρημάτων, να μη θαμπώνεται από τη λάμψη του χρυσού στο δημόσιο ταμείο)[11].

Επειδή προσγράφουμε τόσα στο θεσμό της Εκπαίδευσης, εύλογο είναι το ερώτημα : Πώς;

Παρακάμπτοντας τις δυσλειτουργίες που έχουμε καταγράψει[12] και τις απροθυμίες για τον εθνικό διάλογο που δεν προωθήθηκε[13] ως τώρα, περιοριζόμαστε μόνο σε μια διδακτική πρακτική που μπορεί κάθε εκπαιδευτικός να αξιοποιεί προς την κατεύθυνση που εδώ μας απασχολεί, την προετοιμασία του νέου να εμπιστεύεται τον εαυτό του ως δημιουργό γνώμης, πρόθυμο να πει και να ακούσει γνώμη, να υπερασπίζει ή να ανασκευάζει γνώμη.

Συγκεκριμένα: ο εκπαιδευτικός μπορεί κάθε πληροφορία που προσφέρει για επεξεργασία και μάθηση να τη συνοδεύει με μια, δυο, τρεις διερευνητικές ερωτήσεις:

Πώς και γιατί συμβαίνει αυτό το φαινόμενο στη φύσης;

Με ποιο σκοπό, με ποια κίνητρα έπραξαν αυτό το γεγονός οι άνθρωποι; Πώς το σχεδίασαν; Τι αποτέλεσμα έφεραν; Πώς το έκριναν οι σύγχρονοί τους;

Σεις πώς αντιλαμβάνεστε αυτά; Τι γνώμη έχετε[14].

.ζ΄. Kρίση των άλλων για την προσωπικότητα εκείνου που διατύπωσε γνώμη:

Νομίζω ότι τρία - τέσσερα είναι βασικά κριτήρια για την αξιολόγηση μιας γνώμης από εκείνους που την ακούνε και για την εγγραφή πίστωσης ή χρέωσης, επιδοκιμασίας ή αποδοκιμασίας για εκείνον που τη διατύπωσε:

Κριτήριο πρώτο (γλωσσικό, συλλογιστικό): η σαφήνεια, η πληρότητα, η επιχειρηματολογία, η ευπρέπεια, η πειστικότητα του λόγου εκείνου που διατύπωσε γνώμη.

Κριτήριο δεύτερο: η συμβολή της γνώμης για το αποτέλεσμα (επιτυχία ή αποτυχία), που ικανοποιεί ή δυσαρεστεί τους ενδιαφερόμενους και λένε, αντίστοιχα: ευτυχώς που ακούσαμε έγκαιρα μια φρόνιμη γνώμη, ή δυστυχώς ακολουθήσαμε μια γνώμη λαθεμένη, ή πρόκειται για γνώμη - πρόταση ανεφάρμοστη.

Κριτήριο τρίτο (σχετικό με το ήθος αυτού που διατυπώνει γνώμη): μια γνώμη που ενδεχόμενα εγκλείει (συνειδητά) έπαινο ή ψόγο για πρόσωπα -έπαινο που δεν τον αξίζει ο επαινούμενος, ψόγο που δε δικαιολογείται (άρα ο κρινόμενος αδικείται) - μια τέτοια γνώμη επικρίνεται από τους ακούοντες, που αποδοκιμάζουν τον λέγοντα για το ήθος του[15].

Κριτήριο τέταρτο , που αμεσοτέρα αναφέρεται στο σθένος, εκείνου που διατυπώνει γνώμη ακόμη και με προσωπικό κίνδυνο (ενώ λογουχάρη. τον απειλούν) ή αντίθετα προς τα συμφέροντά του, γιατί προτάσσει το κοινό συμφέρον ή γιατί θεωρεί ότι έτσι υπηρετεί το δίκαιο, τέτοια γνώμη επαινείται. Μερικοί μάλιστα μιλούν τότε για Ήθος υψηλό, για ηθικό ανάστημα εκείνου που διατύπωσε έτσι τη γνώμη του.

να έχετε γνώμη δική σας, γιατί είναι σύντροφος ζωής του προσώπου

που συνειδητά και υπεύθυναδιατυπώνει γνώμη,

[1] Η ανάλυση της έννοιας της γνώμης που επιχειρούμε εδώ αναφέρεται σε όλες τις περιπτώσεις όπου ο κοινός άνθρωπος καλείται ή ο ίδιος αυτοπροαίρετα αποφασίζει να εκθέσει την άποψή του για ζητήματα κοινά, ποικίλα απρόβλεπτα, ζητήματα της καθημερινότητας ή μόνιμα, ζητήματα προσωπικά, ομαδικά κοινωνικά, όχι όμως ζητήματα που η γνώμη γι' αυτά προϋποθέτει ειδικές γνώσεις και δεξιότητες, ειδικές σπουδές και ενδεχόμενα η διατύπωση γνώμης γι' αυτά είναι θέμα επαγγελματικό και συνεπάγεται αμοιβή ειδική ή εγγραφή επαγγελματική.

[2] Πρόσφατα διάβαζα στην προμετωπίδα βιβλίου του Θεμιστ. Ξανθόπουλου ότι συναίσθηση ευθύνης βαρύνει όχι μόνο για ό,τι κάνει κάποιος αλλά και για ό,τι παρασιωπά, ενώ όφειλε να μιλήσει (ενοχή σιωπής).

[3] Για την κριτική ικανότητα συχνά γίνεται λόγος από την ηγεσία του Υπουργείου Παιδείας, αλλά η συγκεκριμένη εκπαιδευτική πραγματικότητα (Προγράμματα, βιβλία, Οδηγίες) δε διευκολύνει τον εκπαιδευτικό. Για το νόημα του όρου αυτού και τον τρόπο καλλιέργειας της κριτικής ικανότητας ειδικό κεφάλαιο περιέχεται στο βιβλίο : Φ. Κ. Βώρου, Φιλοσοφία της Εκπαίδευσης.

[4] Χρησιμοποιώ τον όρο από τον τίτλο ενός βιβλίου γραμμένου από έμπειρη εκπαιδευτικό, την κ. Πασχαλιά Γιαννακάκη, και διευκρινίζω ότι ο εκπαιδευτικός- ανεξάρτητα από το επίπεδο σπουδών και παιδαγωγικής ευαισθησίας του - στην πράξη λειτουργεί ως διαμεσολαβητής με δεσμεύσεις που προέρχονται από: τους νομοθετημένους σκοπούς, τα Προγράμματα, τα βιβλία, τις υπηρεσιακές Οδηγίες, τη λειτουργία του Σχολείου, που όλα προσδιορίζουν τα βήματά του. Του απομένει μόνο ή κυρίως ο τρόπος παιδαγωγικής επικοινωνίας του με το ακροατήριό του.

[5] Σήμερα ο ετήσιος χρόνος πραγματοποίησης διδακτικού έργου στην αίθουσα διδασκαλίας του Γυμνασίου - Λυκείου είναι αμφίβολο αν φθάνει στις 105-110 πλήρεις εργάσιμες μέρες των 6-7 ωρών διδασκαλίας.

[6] Ενδεικτικά σημειώνω ότι για 3-4 χρόνια από την έναρξη μεταρρύθμισης για Παιδεία Ανοιχτών Οριζόντων (1997-2000) εκδόθηκαν βιβλία χιλιάδων σελίδων με στόχο (και τίτλο) το πώς να αξιολογούνται οι μαθητές στα διάφορα μαθήματα, όχι το πώς να διδάσκονται. Από τις 8-9-2000 άρχισαν οι «ειδικοί» μια πολιτική «βελτίωσης». Προς ποια κατεύθυνση; Ενδεικτικά θυμίζω ένα δείγμα: ' Αρθρο με τίτλο: «Προγράμματα, βιβλία, Οδηγίες μη διδασκαλίας της Σύγχρονης Iστορίας» (στο www.voros.gr)

[7] Δείτε τις δυο προηγούμενες σημειώσεις.

[8] Θυμίζω προγενέστερο άρθρο με τον τίτλο : «Με σεβασμό για τη γνώμη του άλλου» (www.voros.gr )

[9] Κρίση και Συλλογισμός είναι τα δυο βασικά κεφάλαια της Λογικής ύστερα από το πρώτο κεφάλαιο, που είναι η Έννοια. Ενδεικτική βιβλιογραφία:

Όλα τα βιβλία Λογικής περιέχουν αυτά τα τρία βασικά κεφάλαια , λ.χ. Θεόφιλου Βορέα, Λογική, Ε. Π. Παπανούτσου, Λογική, Νικολάου Σούλια, Λογική (όλα από τις εκδόσεις Ο.Ε.Δ.Β.). Για την καλλιέργεια της Κριτικής Ικανότητας του ατόμου, ως ένα βασικό στόχο παιδείας, ειδικό κεφάλαιο περιέχεται στο βιβλίο: Φ. Κ. Βώρου, Φιλοσοφία της Εκπαίδευσης (1997).

[10] Πλάτων, Πρωταγόρας, 318

[11] Θουκυδίδης, Ξυγγραφή, 2,64.

[12] Ειδικό άρθρο για την «Ποιότητα Εκπαίδευσης» (στο www.voros.gr)

[13] Ειδικό άρθρο με τίτλο: «Γιατί αποφεύγουν τον Εθνικό διάλογο για την παιδεία» (επίσης στο www.voros.gr )

[14] Φρονώ ότι στην επικοινωνία των ανθρώπων η διατύπωση ερώτησης αντί δογματικής σοφίας διευκολύνει τη σκέψη και τη συνεννόηση.

[15] Αυτό το κριτήριο είχε αποφθεγματικά διατυπωθεί κατά την Αρχαιότητα από το Δημόκριτο, ο οποίος είχε γράψει: «Ράδιόν εστιν επαινείν α μη χρη ή ψέγειν, εκάτερον δε τούτων πονηρού τινός ήθους» (= εύκολο είναι να επαινεί κάποιος πράγματα ή πρόσωπα που δεν αξίζουν έπαινο ή να επικρίνει άλλα που δεν τους πάει επίκριση. Τέτοιος έπαινος ή τέτοια κριτική πηγάζουν από ήθος κάπως πονηρό).