Προοίμιο: Οποιονδήποτε ορισμό για την Ιστορία κι αν δεχτούμε και οποιουσδήποτε στόχους διδασκαλίας της  κι αν υιοθετήσουμε, ένα στοιχείο είναι βέβαιο ή για όλους οδηγητικό, ότι η Ιστορία είναι πάντα προσανατολισμένη στην έρευνα και ερμηνεία και παρουσίαση της ανθρώπινης δράσης. Κατά συνέπεια, η σπουδή και διδασκαλία της Ιστορίας απαιτεί:

·        Εξακρίβωση γεγονότων (ιστορικής αλήθειας).

·        Αναζήτηση κινήτρων (δράσης).

·        Εκτίμηση αποτελεσμάτων (άμεσων , απώτερων).

Και μοιραία η τέτοια σπουδή οδηγεί σε διατύπωση επιδοκιμασίας ή αποδοκιμασίας των κινήτρων ή αποτελεσμάτων της ιστορικής δράσης.  

Ενδεχόμενα, ανάλογα με την ακρίβεια  και σαφήνεια του λόγου του ερευνητή / αφηγητή, η παρουσίαση του ιστορικού αποτελέσματος μπορεί:

·        Να γοητεύει και να οδηγεί σε αναζήτηση των βαθύτερων αιτίων της ανθρώπινης  ύπαρξης - δραστηριότητας.

·        να ενθαρρύνει προς τη διατύπωση γενικεύσεων (για την ανθρώπινη μοίρα ή πορεία, για την ευθύνη των δρώντων...),

·        να γεννά προσδοκία για αναζήτηση νόμων που διέπουν την ιστορική ζωή και για     διατύπωση σχετικών προβλέψεων,  

·        να   ενισχύει την τάση εφαρμογής από τον άνθρωπο στο μέλλον των διδαγμάτων που του δίνει το παρελθόν (η Ιστορία  που μελετάει) ως πηγή εμπειρίας.

Ακολουθούν  αντίστοιχες προς τα παραπάνω και άλλες παράγραφοι:

.α΄. Σύντομη αναφορά σε κάποιους ιστορικούς του παρελθόντος, που προσδιόρισαν την ιστοριογραφία.

.β΄. Γοητεία της ιστορικής  δράσης, σπουδής, αφήγησης.

.γ . Το πρόβλημα της ιστορικής αλήθειας και του ήθους  του ερευνητή / αφηγητή.

.δ΄. Προσπάθεια  ορισμού γεγονότων, εξελίξεων, καταστάσεων, περιόδων, εποχών...

.ε΄. Προσπάθεια ανάλυσης και ερμηνείας γεγονότων, εξελίξεων...και επισήμανσης των κινήτρων που  προωθούν την ιστορία.

.στ. Ένα τυπικό ερωτηματολόγιο για τη σπουδή κάθε ιστορικού περιστατικού.

.ζ΄.  Για  το ρόλο του δασκάλου και τη διαμόρφωση της διδασκαλίας: αξιοποίηση «πηγών» και εποπτικών μέσων και γλώσσας πρόσφορης για την αντιληπτική ικανότητα του δέκτη (παιδιού, εφήβου) με προσωπική επιλογή και ευθύνη του (δασκάλου) και με στόχο να κινητοποιεί τη νόηση και σκέψη του ακροατηρίου του.     

.η΄. Επίπεδα βεβαιότητας ως προς τη γνώση  και αξιολόγηση  των ιστορικών στοιχείων: γνωρίζω, με βάση  τα τεκμήρια, νομίζω με αναφορά στο τι νομίζουν και άλλοι, κρίνω με βάση   αυτά που γνωρίζω και προσκαλώ και ενθαρρύνω  και τους άλλους να κρίνουν.  

.θ΄.Για το ρόλο της προσωπικότητας και άλλων παραγόντων και περιστάσεων στην ιστορική ζωή. Για την ευθύνη του ανθρώπου.

.α΄. Σύντομη αναφορά σε κάποιους ιστορικούς του παρελθόντος:

           Ο λόγος αναφοράς σε αυτούς είναι ότι εντόπισαν κάποια  σημαντικά κριτήρια αναζήτησης , σκέψης, αφήγησης, που έγιναν τόσο αποδεκτά, ώστε να θεωρούνται πια αυτονόητα. Συγκεκριμένα:

·        Στους πρώτους στίχους του έργου του  κατέγραψε ο Ηρόδοτος (περί το 444 π.Χ.) δυο κίνητρα - κριτήρια της επιλογής γεγονότων και προτεραιότητας στόχου στην ιστορική αφήγησή του. Θέλησε να αφηγηθεί «έργα μεγάλα τε και θωμαστά» και να ερευνήσει «δι' ην αιτίην επολέμησαν» οι Πέρσες εναντίον των Ελλήνων...( ο λόγος για τους  λεγόμενους Μηδικούς Πολέμους: απόβαση στο Μαραθώνα, αργότερα ναυτική εκστρατεία ως τη ναυμαχία της Σαλαμίνας  και  μάχη των Πλαταιών).

·        Μερικές δεκαετίες αργότερα ο Θουκυδίδης γράφοντας για ιστορικά δρώμενα των ημερών του, για τον Πελοποννησιακό Πόλεμο (431-404 π.Χ.), διαπίστωσε πόσο δύσκολη ήταν η  εύρεση της αλήθειας, γιατί εκείνοι που παρευρίσκονταν στα δρώμενα έδιναν διαφορετικές απαντήσεις, ανάλογα με το ποιους από τους δρώντες ευνοούσαν (π.χ. Αθηναίους - Λακεδαιμόνιους)[1] και τι θυμούνταν από αυτά τα γενόμενα .

·        Αυτό που παρατήρησε ο Θουκυδίδης για την υποκειμενικότητα των «παρόντων», ανάλογη προς τις συμπάθειες και τη μνήμη των ανθρώπων που ρωτούσε, το αντιμετώπισε αιώνες αργότερα, σε χρόνους Ρωμαϊκούς,  ο Πολύβιος (Ιστοριών Α΄, 14. 4) και ανέλυσε / υπογράμμισε  το χρέος  του ιστορικού να γράφει αντικειμενικά, ανεξάρτητα από τη συμπάθειά του για τους φίλους ή την αντιπάθειά του για εχθρούς. Και διατύπωσε επιγραμματικά για το ήθος  του επιστήμονα ερευνητή / αφηγητή: «εάν το της ιστορίας ήθος αναλαμβάνη τις επιλαθέσθαι χρη πάντων των τοιούτων...». Και  τότε ενδέχεται  - κατά περίπτωση-  να γράψει και επαίνους για αντιπάλους (αν οι πράξεις τους το αξίζουν) και κριτική για τους φίλους (αν οι πράξεις τους το προκαλούν)....

.β΄. Για τη γοητεία της ιστορικής αφήγησης, που προκαλεί την έρευνα, και για τη χρησιμότητα της  ιστορικής γνώσης που την επικαλούνται ως αιτιολογικό της έρευνας για την ιστορική αλήθεια.  

 Οι άνθρωποι κοιτάζουν προς το παρελθόν μόνιμα ως πηγή εμπειρίας και συχνά διακρίνουν έργα  «μεγάλα και θαυμαστά» που τους γοητεύουν, συγκρινόμενα μάλιστα προς το παρόν το δικό τους,  που ενδέχεται να συνοδεύεται  άμεσα από αγώνα και αγωνία. Συνοψίζοντας  τέτοια  εκτίμηση για το παρελθόν ο Πολύβιος  έγραψε; « Καλλίστην παιδείαν ηγητέον την εκ της  αληθινής  ιστορίας περιγιγνομένην εμπειρίαν. Μόνη γαρ αύτη  χωρίς κινδύνου από παντός καιρού και περιστάσεως  κριτάς αληθινούς αποτελεί του βελτίονος»[2]. ' Αρα, αξίζει τον κόπο να τη γνωρίζουμε.

          Αυτό που επιδίωξαν οι ιστορικοί ως αίτημα κοινωνικό (να αποταμιεύουν χρήσιμη εμπειρία από το παρελθόν) το επιδίωξαν συνειδητά κάποτε και πρωταγωνιστές της ιστορικής ζωής με την προσδοκία ότι θα εξασφαλίσουν   και υστεροφημία για τον εαυτό τους ή ότι θα διασφαλίσουν πλουσιότερη καταγραφή της εμπειρίας του καιρού τους, για να μείνει κληρονομιά στους επιγόνους. Χαρακτηριστική,  νομίζω, και επαινετή  είναι η περίπτωση του Μεγαλέξανδρου, που φρόντισε να έχει ειδικό επιτελείο ερευνητών / αφηγητών στη συνοδεία του.  Ενδιαφέρον  όμως και το παράδειγμα του Ιουστινιανού (8 και πλέον αιώνες αργότερα) ή μάλλον του επίσημου ιστοριογράφου του, του Προκόπιου, ο οποίος έγραψε επίσημη  Ιστορία περί Πολέμων, Κτισμάτων (Δημοσίων Έργων) και λοιπών έργων του αυτοκράτορα, αλλά έγραψε κρυφά  και την Απόκρυφη Ιστορία του αυτοκράτορα και της αυτοκράτειρας  (Historiam Arcanam),γιατί ένιωθε ότι έτσι μόνο μπορούσε να γράψει όλη την αλήθεια και όχι μόνο ό, τι ήταν κολακευτικό για το ζεύγος το αυτοκρατορικό. Κάπου εκεί μπορούσε να καταγραφεί και η υπέροχη αποκάλυψη του λαού στον Ιππόδρομο, όπου το πλήθος φώναξε ομαδικά στον Ιουστινιανό: «Τυραννείται η αλήθεια, Δέσποτα»![3] Δε σου λένε την αλήθεια οι κόλακες που σε περιβάλλουν με υποκλίσεις. Είναι φανερό ότι η συνείδηση του  ιστορικού  υποτάχθηκε κατ' ανάγκην στην αυτοκρατορική αδυναμία ή και μικρότητα γράφοντας την «επίσημη» Ιστορία, αλλά κατά βάθος εκτιμούσε την αλήθεια και φρόντισε να την καταγράψει, για να υπηρετήσει πιο σωστά την  πραγματική Ιστορία.

          .γ΄. Το πρόβλημα της ιστορικής αλήθειας και του ήθους του ερευνητή (που ερευνά γι' αυτήν και συχνά εμποδίζεται να τη γράψει ή να την πει).

          Όπως σημειώσαμε παραπάνω, από τα χρόνια τα παλιά κορυφαίοι ερευνητές του ιστορικού γίγνεσθαι σημείωσαν την αντικειμενική δυσκολία για την εύρεση της αλήθειας (π.χ. ο Θουκυδίδης) ή βρήκαν κάποιο δρόμο για να γράψουν κάτι για την απαγορευμένη κοινοποίηση της αλήθειας (π.χ. ο Προκόπιος, επίσημος ιστορικός των ημερών του Ιουστινιανού). Αλλά παραμένει ως ελκυστική, γοητευτική επιδίωξη και ταυτόχρονα  ως πρόβλημα δυσεπίλυτο. Επιχειρούμε  απλή ανάλυσή του, για να φτάσουμε σε κάποια σχετική υπόδειξη παιδαγωγικής αντιμετώπισής του.

          Πρώτα ένας ορισμός από διαφημισμένο Λεξικό: «Αλήθεια:  ό,τι  συμφωνεί προς τα γεγονότα, προς την πραγματικότητα ή είναι απολύτως βέβαιο ότι θα συμβεί...».  Και  ετυμολογείται η λέξη   από το α  το στερητικό και τη λήθη.

          Φρονώ ότι το νόημα  της αλήθειας ανάγεται μόνο σε διαπίστωση για ό,τι έχει συντελεστεί και υπάρχει ως αποτέλεσμα για να εξακριβωθεί, δε νοείται η αλήθεια ως πρόβλεψη,  όσο μεγάλη κι αν είναι η βεβαιότητα γι' αυτό που θα συμβεί, έστω και ως συνέπεια νόμου της φύσεως. Επιπλέον, νομίζω ότι β΄ συνθετικό  της αλήθειας δεν είναι η λήθη αλλά το λάθος. Αλήθεια είναι ό,τι διαπιστώνουμε ότι είναι πραγματικό, τεκμηριωμένο, εξακριβώσιμο και δεν είναι λάθος. Τέτοιο νόημα  βγαίνει και από την επιγραμματική διατύπωση του Θουκυδίδη: «χαλεπόν ευρείν την αλήθειαν» (αλάθειαν).

          Η αλήθεια είναι ότι χρειάστηκαν αιώνες ανθρώπινης εμπειρίας, για να συνειδητοποιήσουν οι άνθρωποι τις ποικίλες δυσχέρειες που αναδύονται  στην προσπάθεια για:

·        αναζήτηση της αλήθειας  (ειδικά  της ιστορικής, κοινωνικής, πολιτικής αλήθειας),

·        διερεύνηση και καταγραφή και επιβεβαίωση της αλήθειας,

·        την ανακοίνωσή της για τους πιθανούς δέκτες, που ενδιαφέρονται ή συγκινούνται από την αλήθεια και μπορούν να την εννοήσουν διατυπωμένη σε γλώσσα  κατανοητή γι' αυτούς.

Στις  παραπάνω προβλέψιμες δυσκολίες προστίθεται μια απρόβλεπτη:  η άρνηση κάποιου ισχυρού παράγοντα, κάποιας εξουσίας, που απαγορεύει στο γνώστη της αλήθειας να την κοινολογήσει ή απλά τον απειλεί και τον αποτρέπει με ποικίλους τρόπους, άμεσα ή έμμεσα. Κατά τη διάρκεια του 20^ου  αιώνα (του πολιτισμού και της βαρβαρότητας) διαπρεπείς συγγραφείς, ευαίσθητες συνειδήσεις αποκάλυψαν με τόλμη και καθαρότητα πόσο επικίνδυνη είναι   η αποκάλυψη της ενοχλητικής για τις εξουσίες αλήθειας. Ο Κ. Βάρναλης στο γνωστό ποίημά του  Οι Πόνοι της Παναγίας βάζει στο στόμα της Μάνας να συμβουλεύει το παιδί της: «Κι αν σε φωτίσει ο Κύρης σου με την αλήθεια,  φως της αστραπής...παιδί μου , μη  την πεις...Δεν είναι αλήθεια πιο χρυσή απ' την αλήθεια της σιωπής»[4].

          Από τη σκοπιά του και με βιώματα φρικτά  από τη  χιτλερική μεσοπολεμική Γερμανία ο  Bertold Brecht  έγραψε ένα σύντομο κείμενο με τίτλο: Πέντε δυσκολίες για να γράψει κανείς την Αλήθεια (σελ. 5, §§  α΄- ε΄):

          .α΄. Το θάρρος  για να γράψει κανείς την Αλήθεια.

          .β΄. Η εξυπνάδα για να την αναγνωρίσει.

          .γ΄. Η τέχνη  να κάνει κάποιος την Αλήθεια καλομεταχείριστη  (εύχρηστη) ως όπλο.

         .δ΄. Η κρίση να επιλέγει κανείς εκείνους που η αλήθεια στα χέρια τους γίνεται δύναμη (πάλης, αντιπαράθεσης).

          .ε΄. Η πονηριά (ικανότητα, επινοητικότητα) να διαδίδει κανείς σε πολλούς την αλήθεια[5].

.δ΄. Προσπάθεια ορισμού γεγονότων, εξελίξεων, καταστάσεων, περιόδων, εποχών... (στον τομέα της Ιστορίας):

          Στην Ιστορία του ανθρώπινου στοχασμού η επίμονη αναζήτηση ορισμού των εννοιών αποδίδεται  στο Σωκράτη. Αυτή την προσφορά του την κατέγραψε πρώτος ο Αριστοτέλης . Ενώ ένας μαθητής του Σωκράτη, ο Αντισθένης, διατύπωσε την εύστοχη παρατήρηση ότι: «αρχή σοφίας η των ονομάτων επίσκεψις» ( δηλ. η προσπάθεια ορισμού των εννοιών αποτελεί το πρώτο σημαντικό βήμα σοφίας, βήμα για γνώση της αλήθειας).

          Προκειμένου για ιστορικά γεγονότα ορισμός σημαίνει: ακριβής καθορισμός των ορίων, του περιεχομένου, ώστε να είναι σαφής έπειτα η αναζήτηση των στοιχείων που νοούνται με αυτό τον ορισμό (καθορισμό, περιορισμό).

Παράδειγμα : 'Αλλο «Επανάσταση του '21» (1821-32) και

                   'Αλλο «Αγώνας της Ανεξαρτησίας» (παράλληλη προσπάθεια  να μην είναι το ελεύθερο κρατίδιο του 1832 εξαρτημένο από «Προστάτες», που με ζήλο ζηλευτό ανέλαβαν την «Προστασία» του  για τα συμφέροντά τους)!

          Με τον όρο Ελληνική Επανάσταση του '21 ορίζεται  ή ζητείται η καταγραφή  συγκεκριμένων επαναστατικών πράξεων, όπως η μάχη της Γραβιάς (8 Μάη 1821),  πολυάριθμες άλλες πολεμικές, πολιτικές δραστηριότητες, έως τη μάχη στην Πέτρα Βοιωτίας (1828) και το Συμφωνία ( ή Πρωτόκολλο) του Λονδίνου (1832).

Με τον όρο Αγώνας της Ανεξαρτησίας συνειδητά αναζητούνται  όλες οι δραστηριότητες των Μεγάλων δυνάμεων, ιδιαίτερα της Αγγλίας, που επιδίωξαν με ποικίλες διπλωματικές ενέργειες να κρατήσουν υπό την «Προστασία» τους τον επαναστατημένο λαό. Τέτοιες ενέργειες ήταν  λ.χ. η ενθάρρυνση προς τους οικονομικούς κύκλους της Αγγλίας να χορηγήσουν τα λεγόμενα Δάνεια της Ανεξαρτησίας, με όρους ληστρικούς βέβαια και με προθυμία (το 1824-25) για την οικονομική δέσμευση / εξάρτηση του νέου Κράτους!..

          Συχνά συμβαίνει σε εκφράσεις όπως «Συνωμοσία της Κύπρου»[6] η  διατύπωση  να είναι ασαφής ως προς το πραγματικό νόημα. Στο παράδειγμά μας η γενική  (της Κύπρου), που φαινομενικά δηλώνει το γεωγραφικό χώρο, μπορεί να δηλώνει το θύμα της συνωμοσίας, η οποία υφάνθηκε από παράγοντες εκτός  Κύπρου εις βάρος του Κυπριακού λαού για εξυπηρέτηση αλλότριων συμφερόντων, ή και το θύτη. Το πραγματικό όμως  νόημα του τίτλου (άρα και ο ορισμός του περιεχομένου του)  προκύπτει μόνο  από τη μελέτη του έργου  που έχει συντελεστεί. Αυτή η μελέτη  μπορεί να οδηγήσει  σε συνειδητή αναδιατύπωση και αποσαφήνιση του τίτλου: Συνωμοσία εναντίον της Κύπρου (γενική αντικειμενική).   Συνωμοσία που να υφάνθηκε από πλευρά Κύπρου (γενική υποκειμενική) εναντίον άλλων   είναι κάτι που δε γνωρίζουμε ως γεγονός ιστορικό, δεν προκύπτει  και από το περιεχόμενο του βιβλίου και άρα ο  αρχικός τίτλος  που είδαμε στο βιβλίο είναι ασαφής.

          Κατά την προσπάθεια  ορισμού ή προσδιορισμού γεγονότων διατυπώνουμε φράσεις όπως:

·        Κατά την περίοδο εκείνη της Επανάστασης... διακρίνουμε τα εξής:...

·        Στα πλαίσια εκείνων των περιστάσεων...

·        Η εξέλιξη των συγκρούσεων ή διαπραγματεύσεων...

·        Η εξέλιξη της επιστήμης και της αντίστοιχης βιομηχανίας δημιούργησε νέες συνθήκες οικονομίας και καταστάσεις πολιτικής ζωής...και σχέσεις κοινωνιών...

Από τα παραπάνω προκύπτει ότι οι όροι περίοδος, περιστάσεις, εξέλιξη, καταστάσεις χρησιμοποιούνται  και κατανοούνται μόνο μέσα στα συμφραζόμενα, κυρίως όταν επιχειρούμε ανάλυση και ερμηνεία και αξιολόγηση συγκεκριμένων γεγονότων.

.ε΄. Προσπάθεια ανάλυσης, ερμηνείας, αξιολόγησης ιστορικών γεγονότων και επισήμάνσης κινήτρων των δρώντων προσώπων και  (επισήμανσης) δυνάμεων που λειτουργούν ως αίτια της ιστορικής πορείας.

Παίρνουμε ενδεικτικά κάποια γεγονότα:

·        Μάχη  στο χάνι της Γραβιάς (8-5-1821).

·        Προώθηση δυο Βρετανών στην ηγεσία των δυνάμεων στρατού - ναυτικού της Ελληνικής Επανάστασης (Κόχραν,  Τσώρτς) κατά το 1827-28. (Γιατί γνώριζαν πιο καλά  τα στρατιωτικά μας ζητήματα; Γιατί  ενδιαφέρονταν πιο  πολύ να υπηρετήσουν τους Έλληνες από όσο οι Έλληνες τους εαυτούς τους; Για να υπηρετούν αμεσότερα τη βρετανική πολιτική;) ...

·        Βρετανική προθυμία για τη χορήγηση δανείων προς τους επαναστατημένους Έλληνες (το 1824-25), με όρους βέβαια εξαιρετικά ελκυστικούς για τους δανειστές (ληστρικούς κατά τη δική μας εκτίμηση).

·        Ψήφιση του νόμου για το «ιδιώνυμο» αδίκημα (1929), δίωξη του φρονήματος των πολιτών,  από Φιλελεύθερη Κυβέρνηση.

·        Κήρυξη δικτατορίας της 4ης Αυγούστου 1936 από ηγέτες χωρίς κοινοβουλευτική δύναμη, από έναν απόστρατο αξιωματικό χωρίς καμιά εμπειρία πολέμου[7].

Ενδεικτικά προσεγγίζουμε για να αναλύσουμε (σχολικά)  το πρώτο γεγονός:

Για την κατάπνιξη της Επανάστασης (του 1821) κινείται ο τουρκικός στρατός  από την περιοχή Λαμίας προς 'Αμφισσα - Κορινθιακό - Πελοπόννησο. Κίνηση σωστή. Να τον αναχαιτίσει επιχειρεί ο Οδυσσέας Ανδρούτσος, αλλά με πολύ μικρή δύναμη 120 ανδρών. Το μόνο σημείο που η μορφολογία του εδάφους  τον ευνοεί να ελπίζει  κάποια ανάσχεση  της πορείας του αντιπάλου είναι το χάνι της Γραβιάς (8-5-1821), επειδή είναι στην αρχή μιας στενωπού, από όπου υποχρεωτικά θα θελήσει να περάσει ο αντίπαλος, όπου μπορεί με λίγες δυνάμεις να τον αναχαιτίσει ο Οδυσσέας. (Προωθεί μάλιστα λίγους τυφεκιοφόρους  του στις δυο πλαγιές που δημιουργούν τη στενωπό, ώστε με λίγους πυροβολισμούς στον αέρα το βράδυ να δημιουργούν την εντύπωση ότι υπάρχουν εκεί δυνάμεις που μπορούν, ενδεχόμενα, να εγκλωβίσουν τον αντίπαλο, αν τολμήσει να διαβεί τη στενωπό).  Με αυτά τα δεδομένα εκτιμά ο μελετητής και το θάρρος του Οδυσσέα,  που τόλμησε με τόσο λίγες δυνάμεις να κλειστεί στο Χάνι, αλλά και την εκ μέρους του στρατηγική εκμετάλλευση - αξιοποίηση της μορφολογίας του εδάφους. Και πραγματικά κέρδισε πολλή εκτίμηση τότε ο πρωτεργάτης εκείνου του γεγονότος μέσα σε κείνες τις περιστάσεις.

          Επίσης ενδεικτικά προσεγγίζουμε και σχολιάζουμε το τελευταίο από τα θέματα που προσημειώσαμε:

 Το 1935 διάφορες δυνάμεις πολιτικές  - έχοντας και τη διπλωματική στήριξη τη βρετανική - φρόντισαν[8] για την παλινόρθωση του Γεωργίου Β΄ με ένα νόθο δημοψήφισμα[9]. Εκείνος ορκίστηκε  μόλις ήρθε να τηρεί το Σύνταγμα της  βασιλευόμενης δημοκρατίας,  αλλά...

          Την άνοιξη του 1936 προώθησε στη θέση Αντιπροέδρου της Κυβέρνησης τον  Ιω. Μεταξά (απόστρατο αξιωματικό «δουλικά» αφοσιωμένο στη βασιλική οικογένεια[10], γνωστόν για την αρθρογραφία του υπέρ της δικτατορικής λύσης των πολιτικών προβλημάτων της χώρας). Και με τον «αιφνίδιο» θάνατο του υπηρεσιακού Πρωθυπουργού Κ. Δεμερτζή  (αρχές Απρίλη του 1936) ο Γεώργιος  Β΄, χωρίς  διαβουλεύσεις με τους πολιτικούς αρχηγούς που εκπροσωπούσαν στη Βουλή 143 + 142 βουλευτές  (σε σύνολο 300) κάλεσε  τον εκλεκτό του και του ανέθεσε το σχηματισμό  της νέας Κυβέρνησης. Τον ονόμασε Πρωθυπουργό[11]. Και οι δυο αρχηγοί κομμάτων που αγνοήθηκαν έδωσαν στον «δοτό»[12] πρωθυπουργό (27 Απριλ. 1936) αθροιστικά 242 ψήφους: εμπιστοσύνης  (από το  ένα Κόμμα) , ανοχής (από το άλλο)   . Εκείνος φρόντισε  σε 100 μέρες να προωθήσει σε  καίριες θέσεις του κρατικού  μηχανισμού (ειδικά στο Στρατό και στην Αστυνομία) ανθρώπους του , ώστε στις  4 Αυγούστου , να είναι έτοιμος με αφορμή μια απεργία, να επιβάλει δικτατορία. Το επίσημο πρόσχημα της  διακήρυξης του  δικτάτορα  ήταν ο "κομμουνιστικός κίνδυνος", τον οποίο έβλεπε στον ορίζοντα, όταν οι πρόσφατες εκλογές  είχαν δώσει 285 έδρες  στα δημοκρατικά κόμματα (Λαϊκό - Φιλελευθέρων) και 15 στο Λαϊκό Μέτωπο, του οποίου κύριος  μέτοχος  ήταν το Κ.Κ.Ε.

          .στ΄. Ένα τυπικό ερωτηματολόγιο για τη σπουδή κάθε ιστορικού περιστατικού μπορεί να είναι τούτο:

 Αρχικά:

·        Τι έγινε;  Από ποιους;  Πότε; Πού; (π.χ. στο χάνι της Γραβιάς)

·        Πώς έγινε; (Πώς έδρασαν, μέσα σε ποιες περιστάσεις, πώς σκέφτηκαν, τι είπαν ή έγραψαν);

·        Γιατί έγιναν αυτά; (ποια ήταν, άραγε, τα κίνητρα των δρώντων);

Έπειτα, ερωτήματα συμπληρωματικά:

·        Ποιες οι κρίσεις των τότε παρατηρητών; των έπειτα μελετητών;

·        Ποια τα τεκμήρια για όλα αυτά (τότε και μετά);

·        Ποια τα κίνητρα των δρώντων κατά περίπτωση;

·       Ποια τα αίτια της ιστορικής πορείας γενικά; (ανθρώπινες ανάγκες; ιδέες; ιδεολογίες; γεωγραφικοί παράγοντες; απρόβλεπτες περιστάσεις;);

·        Υπάρχουν ίσως νόμοι που διαμορφώνουν ή έντονα επηρεάζουν  την ιστορική εξέλιξη (νόμοι ιστορικοί όπως νόμοι της φύσης);

.ζ΄. Για  το ρόλο του δασκάλου και τη διαμόρφωση της διδασκαλίας του: αξιοποίηση «πηγών» και εποπτικών μέσων και γλώσσας πρόσφορης για την αντιληπτική ικανότητα του δέκτη (παιδιού, εφήβου) με προσωπική επιλογή και ευθύνη του (δασκάλου) και με στόχο να κινητοποιεί τη νόηση και σκέψη του ακροατηρίου του.    

Όποια μέθοδο διδασκαλίας κι αν επιλέγει και ακολουθεί οποιοσδήποτε δάσκαλος, που κινείται στα πλαίσια της λεγόμενης υποχρεωτικής Γενικής Εκπαίδευσης (έως το 16^ο ή το 18^ο έτος της ηλικίας των παιδιών - εφήβων),  νομίζω ότι αισθάνεται το έργο του πιο αποδοτικό με τα ακόλουθα βήματα:

1. Ο ίδιος γνωρίζει (σκέπτεται και αναλαμβάνει) να ευαισθητοποιήσει και μαθησιακά να οδηγήσει κάποιο ακροατήριο (παιδικό - εφηβικό) σε μελέτη - μάθηση κάποιου γενικού ή ειδικού θέματος Ιστορίας, π.χ. «Ο Ελληνισμός κατά την περίοδο που ονομάζεται από τους ιστορικούς Νεότερη και Σύγχρονη Εποχή» (από το 15^ο αιώνα έως  σήμερα).

 Ή το θέμα: «Πρώτα επαναστατικά βήματα κατά τον Αγώνα της Ανεξαρτησίας και ειδικότερα το γεγονός, το περιστατικό : στο Χάνι της Γραβιάς (8 Μαΐου 1821)».

          2. Ο ίδιος παρουσιάζει σε 1΄-2΄ την περίληψη του θέματος και ταυτόχρονα ένα μέσο εποπτείας του χώρου δράσης (ιστορικό χάρτη, τοπογραφικό διάγραμμα...). Παράλληλα  αξιοποιεί τον πίνακα (όχι οθόνη), για να κρατάει ορατά και αναγνώσιμα σε όλη τη διάρκεια του μαθήματος: κάποια ονόματα πρωταγωνιστών, κάποιο τοπωνύμιο, κάποιο στοιχείο χρόνου (όλα αυτά τα αναγράφει λακωνικά, την ώρα που τα λέει).

          3. Αμέσως μετά αναζητεί (συνήθως στο βασικό βοήθημα, στο σχολικό βιβλίο που έχει το ακροατήριό του) μια σύντομη αφήγηση, που έδωσε κάποιος από τους πρωταγωνιστές, (π.χ. σε Απομνημονεύματα...) ή κάποιος  σύγχρονος με τα γεγονότα  παρατηρητής, μια κρίση κάποιου σύγχρονου ιστορικού, τη  γνώμη κάποιου  μεταγενέστερου ή σημερινού ερευνητή, μια παράγραφο της ιστορικής αφήγησης, που παρουσιάζει δυσκολία ή ιδιαίτερο ενδιαφέρον, κάποιο διάγραμμα στη σελίδα του βιβλίου τους. Αυτά  (με επισήμανση  ή οδηγία του δασκάλου)  διαβάζονται με τη βοήθεια του ακροατηρίου μέσα στην αίθουσα σε 15΄-18΄ λεπτά για πληρέστερη ενημέρωση των μαθητών.

          4. Ο δάσκαλος αρχίζει τότε το πιο δημιουργικό μέρος της διδασκαλίας του (β΄ μισό της διδακτικής ώρας):

          Συστηματικά διατυπούμενες ερωτήσεις[13] με βάση αυτά που βαστάει υπομονετικά ο πίνακας και αυτά που έχουν ήδη διαβάσει  στις οικείες σελίδες του  μαθητικού ανοιχτού βιβλίου  οι μαθήτριες - μαθητές. Παραδείγματα ερωτήσεων:

·        Ποιος θα μας αφηγηθεί σε 2΄-3΄με λόγια δικά του: Τι έγινε στο Χάνι της Γραβιάς; Πότε; Από ποιους; Γιατί εκεί; Πώς σχεδιάστηκε; (Ελεύθερα το μάτι σας στον πίνακα και  στο βιβλίο).

·        Επίσης ,σε 2΄-3΄: Πώς χαρακτηρίζετε  σεις  εκείνον που υπέδειξε τον αυτοεγκλεισμό στο Χάνι κι εκείνους που τον ακολούθησαν;

·        Εκμεταλλεύθηκε  ή αξιοποίησε ο Οδυσσέας τη μορφολογία του εδάφους; (επιλογή αυτού του χώρου για ανάσχεση  πολυαριθμότερου αντιπάλου και παραπλανητική παρουσία λίγων τυφεκιοφόρων στις πλαγιές...).  

·        Τι πέτυχε με αυτό το τόλμημα/ τέχνασμα ο Οδυσσέας (ανάσχεση / ανακοπή / καθυστέρηση πολύ ισχυρότερου αντιπάλου, μάλιστα χωρίς σημαντικές απώλειες δικές του, αλλά με μήνυμα θάρρους και επινοητικότητας στους επαναστατημένους συμπατριώτες του...);

·        Από το τόλμημα / τέχνασμα του Οδυσσέα τι εκτιμάτε πιο πολύ (την τόλμη ή την τεχνική; Την αξιοποίηση της μορφολογίας του εδάφους;   Γιατί;

Αν ο χρόνος επιτρέψει μπορεί ο δάσκαλος να αναλύσει ένα ακόμη ερώτημα:

·        Από τις λέξεις που χρησιμοποιήσαμε διαζευκτικά (εκμεταλλεύτηκε / αξιοποίησε, ανάσχεση / ανακοπή / καθυστέρηση, τόλμημα / τέχνασμα) ποιες προκρίνετε σεις  για την περίπτωση και γιατί;

'Αλλη ώρα, σε άλλο ακροατήριο (λ.χ. στην Γ΄ τάξη Λυκείου) μπορεί ο ίδιος δάσκαλος να έχει για παρουσίαση - ανάλυση την παράγραφο: Παλινόρθωση της Βασιλείας (Γεωργίου Β΄) και Δικτατορία της 4^ης Αυγούστου». Συγκεκριμένα βήματα  της συνοπτικής παρουσίασης :

·         Πολύ  σύντομη παρουσίαση της Παλινόρθωσης (με το πραξικόπημα του Γ. Κονδύλη κατά της νόμιμης Κυβέρνησης του Λαϊκού Κόμματος υπό τον Παν. Τσαλδάρη τον Οκτώβριο του 1935 και με ένα νόθο δημοψήφισμα το Νοέμβρη για επαναφορά του Γεωργίου Β΄ στο θρόνο).

·        Εκλογές στις 26 Γενάρη του 1936 (αποτέλεσμα 143+142 τα δυο μεγάλα κοινοβουλευτικά κόμματα της εποχής (Λαϊκοί, Φιλελεύθεροι), 15 έδρες το «Λαϊκό Μέτωπο» (με κύριο μέτοχο το Κ.Κ.Ε.)

·        Αυτοδύναμη Κυβέρνηση μονοκομματική δε γινόταν. Κυβέρνηση συνεργασίας (143+142 ή 143+15 ή 142+15) πολλοί την ήθελαν, άλλοι φανατικοί τη θεωρούσαν ιδεολογικά αδιανόητη, αμάρτημα και ως σκέψη θεωρούσαν τη σύμπραξη με το Κ.Κ.Ε.

·        Συνεχίστηκε η ζωή της  υπηρεσιακής Κυβέρνησης του Κων. Δεμερτζή, ο οποίος «απρόοπτα» πέθανε αρχές Απρίλη 1936. Στην Κυβέρνηση αυτή ο Γεώργιος Β΄ είχε προωθήσει ως Αντιπρόεδρο τον αφοσιωμένο φίλο του Ιωάννη Μεταξά, τον οποίο προβίβασε σε Πρωθυπουργό χωρίς καμιά διαβούλευση με τους πολιτικούς αρχηγούς των 143 και 142 εδρών!

·        Στις 27 Απριλίου 1936, όταν ο Μεταξάς είχε αναγνώσει τις «προγραμματικές δηλώσεις» του, τα δυο κόμματα τα «δημοκρατικά» του έδωσαν 242 ψήφους,  «εμπιστοσύνης» (το ένα), «ανοχής» (το άλλο).

·        Το Μάη του 1936 ένα συλλαλητήριο εργατών στη Θεσσαλονίκη αντιμετωπίστηκε από την έφιππη  αστυνομία[14] με απερίγραπτη ( ανήκουστη για καιρό ειρήνης) αιματοχυσία (με νεκρούς και τραυματίες). Καμιά διαμαρτυρία από τα κόμματα που στήριζαν το Μεταξά (π.χ. ανάκληση της «εμπιστοσύνης» τους)..

·        Και όταν είχε αναγγελθεί για τις 4 Αυγούστου γενική απεργία, αυτή αντιμετωπίστηκε με διάγγελμα δικτατορίας Μεταξά, το οποίο είχε εγκρίνει αρκετές μέρες πριν ο Γεώργιος Β΄.  (Πολλοί  βουλευτές που δεν είχαν δώσει ψήφο «εμπιστοσύνης / ανοχής» και όλοι βέβαια του Λαϊκού Μετώπου στάλθηκαν εξορία).

·        Βασικό  πρόσχημα του δοτού[15] δικτάτορα ο κομμουνιστικός κίνδυνος, τον οποίο στη Βουλή ενσάρκωναν / εξέφραζαν  - υποτίθεται- οι 15 βουλευτές του Λαϊκού Μετώπου!!

·        Για το κύριο έργο της δικτατορίας (λογουχάρη,πρώτα βήματα του ΙΚΑ[16], δίωξη του φρονήματος, φυλακίσεις, εξορίες αντιφρονούντων, αγγλόφιλη εξωτερική πολιτική, αρνητική απάντηση στο Μουσολίνι,  κυοφορία προϋποθέσεων για Εμφύλιο Πόλεμο αργότερα) θα  χρειαστεί άλλη ωριαία διδασκαλία.

Μετά  τη συνοπτική παρουσίαση,  κατά το β΄ μισό της διδακτικής ώρας, ακολουθούν  Ερωτήσεις  όπως:

·        Ποιες, άραγε,  δυνάμεις  ενδιαφέρονταν για την παλινόρθωση του Γεωργίου Β΄, αφού οι Βενιζελικοί επίσημα ήταν αντίθετοι, οι Λαϊκοί επίσημα δεν την επιδίωξαν και ως Κυβέρνηση  ανατράπηκαν;[17]

·        Πώς ερμηνεύονται οι 242 ψήφοι θετικοί για το Μεταξά από τα δυο μεγάλα κόμματα των 143 +142 εδρών;

·        Από πού τεκμαίρεται η εμπιστοσύνη του Γεωργίου  στο Μεταξά και η αφοσίωση του Μεταξά στο Γεώργιο; Γενικά από τη συνεργασία τους  αλλά και από τη «δουλική» δήλωση του δικτάτορα προς το Βασιλέα του[18] (το θεσμό της Βασιλείας)!  

.η΄. Επίπεδα βεβαιότητας ως προς τη γνώση  και αξιολόγηση των ιστορικών στοιχείων (γεγονότων, περιστάσεων, καταστάσεων, εξελίξεων...).

          Για τις δυσκολίες αναζήτησης, διακρίβωσης, κοινολόγησης της ιστορικής αλήθειας  σημειώσαμε τα δέοντα πιο μπροστά στην § γ΄ (από την πρώτη επισήμανση του Θουκυδίδη: «χαλεπόν ευρείν την αλήθειαν...» ως το δοκίμιο του Μπρέχτ). Κορυφαία και αποφθεγματική διατύπωση της αμφιβολίας η πρόταση προσωκρατικού στοχαστή ότι «δόκος επί πάσιν τέτυκται» (=για όλα τα θέματα  εικασία μόνο γεννιέται στη σκέψη μας, όχι βεβαιότητα).

Αλλά αυτή η διατύπωση και παραδοχή δεν εμποδίζει την παραπέρα διερεύνηση / αναζήτηση της αλήθειας, αναζήτηση τεκμηρίων, που επιτρέπουν στον ερευνητή να κινείται  από την υποκειμενική εικασία ή αμφιβολία προς την πιθανότερη εκδοχή και  την επιθυμητή βεβαιότητα.

Μερικά δείγματα:

·        Το «ιδιώνυμο» ως νόμος δίωξης  του φρονήματος των πολιτών είναι γεγονός (νόμος 4229/1929): ψηφίστηκε από τη Βουλή, δημοσιεύτηκε σε Φ.Ε.Κ., η σχετική με αυτό συζήτηση είναι αναγνώσιμη  στα Πρακτικά της Βουλής. Μπορεί να μας δυσαρεστεί ιδεολογικά όλη αυτή η διαδικασία και η παραπέρα αξιολόγηση των  συνεπειών, αλλά είναι τεκμηριωμένη, αδιάψευστη πραγματικότητα, αλήθεια[19].

·        Για την  προώθηση του Μεταξά στην πρωθυπουργία από το βασιλιά με βεβαιότητα γνωρίζουμε όσα προσημειώσαμε και για την κήρυξη δικτατορίας (της 4^ης Αυγούστου).  Διάφοροι συγγραφείς[20] σημειώνουν ότι ο Μεταξάς κινήθηκε προς αυτήν με απόφαση, με προτροπή, υποστήριξη, συναίνεση  ή υπόδειξη του Γεωργίου Β΄. Ευνόητο ότι ως μελετητής κάποιος δυσκολεύεται να αποφανθεί ποιος είχε μεγαλύτερη ευθύνη ή «αξίζει» κάποιον έπαινο για ό,τι καλό έκανε η δικτατορία (π.χ. κάποιο βήμα προς ίδρυση - λειτουργία του ΙΚΑ)[21]. Ή ποιες ευθύνες ενθάρρυνσης / επιδοκιμασίας είχε ο Βρετανός πρεσβευτής στην Αθήνα. Σε  τέτοιες  περιπτώσεις δεν αμφισβητεί ο μελετητής το βασικό γεγονός (τη δικτατορία της 4^ης Αυγούστου και τα έργα της), αλλά για τις παραπέρα εκτιμήσεις του δυσκολεύεται να γράψει: «γνωρίζω με βεβαιότητα» και συνετά καταφεύγει σε διατυπώσεις όπως:

Από όσα γνωρίζω....

Εγώ νομίζω ότι...

                    Πιστεύω ότι..

                   Αμφιβάλλω  για τη αλήθεια αυτού το ισχυρισμού...

                   Αμφισβητώ αυτή την εκδοχή, γιατί ....

                   Και αποδέχομαι τα ακόλουθα ως βεβαιωμένη αλήθεια [22]...

Διατυπώνω προσωπικές απόψεις (βασισμένες σε όσα  έχω διαβάσει) για το  πώς οδηγήθηκε ο ελληνικός λαός στην 4^η  Αυγούστου  και αργότερα  πώς ολίσθησε  Από την Αντίσταση στον Εμφύλιο[23].

.θ΄. Για το ρόλο της προσωπικότητας και άλλων παραγόντων και περιστάσεων στην ιστορική ζωή. Και για την ευθύνη του ανθρώπου.

Στην Ψυχολογία με τον όρο προσωπικότητα εννοούμε το σύνολο των φυσικών, νοητικών, συναισθηματικών, βουλητικών δυνατοτήτων του ανθρώπου, οι οποίες (ιδιότητές του) εκφράζονται ως παρουσία προσώπου  - απόφαση- πράξη, η οποία επηρεάζει τη ζωή του ατόμου και ίσως άλλων συνανθρώπων του. Στην Ιστορία συνήθως χρησιμοποιούμε τον όρο  αυτό, μάλιστα με επωνυμία ατόμων που έχουν διαπρέψει σε κάτι, όταν αναφερόμαστε σε άτομα που με το έργο τους επηρέασαν τη ζωή πολλών και ίσως για χρόνο πολύ και σε βαθμό τόσο αισθητό, ώστε ομάδες ανθρώπων, κοινωνίες μικρές ή μεγάλες ή και η ανθρωπότητα όλη να θυμούνται το έργο αυτών των προσώπων και να συνδέουν με το όνομά τους την ιστορική ζωή της μικρής ή μεγάλης ανθρώπινης κοινωνίας.

Με αυτό το πνεύμα  φτάνουμε σε εκφράσεις όπως :

Αιώνας του Περικλή

Φιλοσοφία του Αριστοτέλη

Εκστρατεία του   Αλέξανδρου

Ιταλία το Μουσολίνι

Βασιλεία του Γεωργίου Β΄

Δικτατορία του Μεταξά

Δόγμα Τρούμαν

Αγγλία της Θάτσερ

Κούβα του Κάστρο

Μουσική του Θεοδωράκη κ.λπ.

Σε όλες τις περιπτώσεις το όνομα σε πτώση γενική αναφέρεται σε κάποια σημαντική (κατά τον γράφοντα)   προσωπικότητα, η οποία:

·        Δημιούργησε κάτι σπουδαίο, που έμεινε γνωστό με την επωνυμία του δημιουργού του (π.χ. του Αριστοτέλη, του Θεοδωράκη).

·        Ολοκλήρωσε κάποια ιστορική πορεία και άφησε τη σφραγίδα της και την επωνυμία της (Περικλής, Αλέξανδρος).

·        Επιστέγασε μια κοινωνική, πολιτική, οικονομική εξέλιξη με τόλμη και αξιοσύνη, μεγάλη ή μικρή,  συνήθως θετική,  ίσως και αρνητική (Μουσολίνι, Γεώργιος Β΄, Μεταξάς, Τρούμαν, Θάτσερ).

·        Χρησιμοποιήθηκε από κάποιες δυνάμεις για να παίξει τα ρόλο που χρειάζονταν, με τις ιδιότητες που  αναγνώριζαν σε αυτή την προσωπικότητα (π.χ. ευπείθεια και αφοσίωση,  στην περίπτωση του Γεωργίου Β΄ έναντι των Βρετανών, ή του Μεταξά έναντι του  Γεωργίου Β΄).

Για ενημέρωση του αναγνώστη, ώστε να  παρακολουθήσει άνετα τη συλλογιστική δομή  της παραγράφου, φαίνεται χρήσιμη η προσθήκη κάποιων διευκρινίσεων για τις ιστορικές προσωπικότητες που προμνημονεύσαμε:

·        Ο Περικλής ολοκλήρωσε μια πολύ δημιουργική πορεία,  που είχε αρχίσει με  τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη, συνεχίστηκε με την απόκρουση των Περσών στο Μαραθώνα και τη Σαλαμίνα, προωθήθηκε με τη δημιουργία της Αθηναϊκής Συμμαχίας (478 π.Χ.), η οποία όμως  εξελίχθηκε σε  Ηγεμονία των Αθηναίων επί των Συμμάχων (και « Νάξος πρώτη των ελληνίδων πόλεων εδουλώθη», κατά την έκφραση του Θουκυδίδη, Ξυγγραφή, Α΄ 99). Ο Περικλής έκανε πολλά θετικά αλλά  και διαμόρφωσε επεκτατική  επικίνδυνη ή ολισθηρή  εξωτερική πολιτική...

·        Ο Αριστοτέλης έγραψε πρωτότυπα βαθυστόχαστα έργα  Φιλοσοφίας, ειδικότερα πολιτικής Φιλοσοφίας, Ηθικής  κ.ά.

·        Ο Αλέξανδρος προώθησε με τόλμη και ορμή μία εκστρατεία ανταποδοτική εναντίον των Περσών, που την ήθελαν ίσως όλοι οι Έλληνες και την είχε ετοιμάσει ο πατέρας του Φίλιππος (είχε ήδη προωθήσει εκστρατευτικό σώμα στην περιοχή της αρχαίας Τροίας,  πριν πεθάνει).

·        Ο Γεώργιος Β΄ παλινορθώθηκε πραξικοπηματικά  στον ελληνικό θρόνο με πρωτοβουλία βασιλοφρόνων το φθινόπωρο του 1935, προωθούμενος από τη βρετανική εξωτερική πολιτική  για τους λόγους της, και προώθησε ο ίδιος στην πρωθυπουργία τον Ιω. Μεταξά, που δεν είχε κοινοβουλευτική δύναμη, αλλά αρθρογραφούσε κατά του κοινοβουλευτισμού  και ήταν τυφλά αφοσιωμένος στο βασιλιά του.

·        Ο Πρόεδρος των Η.Π.Α. Τρούμαν, εφαρμόζοντας  την πολιτική του Ψυχρού Πολέμου (αντίθεση συμφερόντων, ιδεολογιών προς την ΕΣΣΔ, μετά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο), προώθησε το φερώνυμο πολιτικό δόγμα (βοήθεια σε χώρες που  τη χρειάζονταν, για να αντισταθούν στην ιδεολογική - πολιτική ακτινοβολία της ΕΣΣΔ  και να μείνουν στο στρατόπεδο των Δυτικών Συμμάχων, Η.Π.Α.  κ. λπ.).

·        Ο Μουσολίνι είναι εκφραστής  πολύ γνωστής ιδεολογίας και πολιτικής (του φασισμού) με τρόπο μεγαλοστομίας και φανφαρονισμού.

·        Η  Μάργκαρετ Θάτσερ, ικανότατη πολιτικός, εφάρμοσε στη χώρα της (Βρετανία) -με κάποια σκληρότητα - όπως έχει γραφεί - τη λεγόμενη νεοφιλελεύθερη πολιτική (κατά την περίοδο της πρωθυπουργίας της ).

·        Ο Φιντέλ Κάστρο -βιώνοντας την εκμετάλλευση και τις ταπεινώσεις που υπέφερε ο λαός της Κούβας από την αλαζονική συμπεριφορά της γειτονικής δύναμης των Η.Π.Α.  και αξιοποιώντας τα αισθήματα διαμαρτυρίας του λαού των συμπατριωτών του- εξεγέρθηκε διεκδικώντας δικαιοσύνη και ανεξαρτησία και εγκαθίδρυσε πολίτευμα σοσιαλιστικό στη χώρα του.

·        Ο Μίκης Θεοδωράκης, έχοντας γνωρίσει  τα μουσικά βιώματα της κοινωνίας όπου μεγάλωσε και συγκινημένος από τα συναισθήματα που είχαν εκφράσει με ποιητικό λόγο άλλοι εκφραστές της ευαισθησίας αυτής  της κοινωνίας για λευτεριά και αξιοπρέπεια, αξιοποίησε τη δική του καλλιτεχνική ιδιοφυία και δημιουργικότητα, για να δώσει όλο αυτό  το μεγαλόπνοο μουσικό έργο, που έχουμε ακούσει, και να  αναδειχτεί σε μουσουργό μεγάλο της εποχής μας...

Για όλες τις προσωπικότητες που ενδεικτικά μνημονεύσαμε οι ιστορικοί χρησιμοποιούν εκφράσεις που έχουν αξιολογικό περιεχόμενο, είναι αξιολογικές κρίσεις (π.χ. μεγάλος πολιτικός ή εκμεταλλευτής των περιστάσεων, διάσημος φιλόσοφος, εμπνευσμένος δημιουργός κ.λπ., κ.λπ.), αλλά δε διευκρινίζουν σε ποιο βαθμό η κρινόμενη προσωπικότητα:

·        είναι δημιούργημα της κοινωνίας,

·        εξέφρασε τις ανάγκες της,

·        δημιούργησε ιστορία στον τομέα  δράσης της αυτή η προσωπικότητα,

·        σε ποιο βαθμό επηρέασε την παραπέρα ιστορική πορεία ως προς αυτό τον τομέα.

Όμως, κάποια στιγμή οι ιστορικοί, οι στοχαστές περί της ιστορικής πορείας μιας κοινωνίας, κάποιου πολιτισμού, φτάνουν σε ένα επίπεδο Φιλοσοφίας της Ιστορίας, όπου τα βασικά ερωτήματα  είναι:

-         Ποιοι οι παράγοντες της ιστορικής ζωής ή

-         Ποιες δυνάμεις παράγουν (προκαλούν) την ιστορική δράση;

-         Με ποιο σκοπό;

-         Δρουν σύμφωνα με νόμους ή ανάλογα με τις περιστάσεις;

-         Ποιος ο ρόλος της προσωπικότητας; κ.ά.

Στα πλαίσια της σχολικής παιδείας δεν έχουμε πολλά περιθώρια για Φιλοσοφία της Ιστορίας, αλλά συχνά αγγίζουμε  κάποια ερωτήματά της που σχετίζονται με την προσπάθεια ανάλυσης - κατανόησης - ερμηνείας ορατών γεγονότων. Ενδεικτικά σημειώνουμε:

·        Πρώτο κίνητρο της ανθρώπινης δραστηριότητας είναι η αναζήτηση του επιούσιου (αυτό ομολογεί και ο πιστός μιας θρησκείας με την πρωινή προσευχή του: ζητάει ψωμί για αύριο - για την επιούσα... και δεν αποκλείεται να φτάσει και στη φιλαργυρία και τη συσσώρευση αγαθών κατά την καθημερινή δράση του).

·        Αλλά ο τρόπος  αναζήτησης των αγαθών μπορεί να επηρεάζεται  από τη γεωγραφική ζώνη  όπου ζει μια κοινωνία (π.χ. σε εύφορες πεδιάδες, σε παραλίες που διευκολύνουν επικοινωνίες - μεταφορές - πειρατείες).

·        Για την παραγωγή - επεξεργασία - εμπορία αγαθών ή επίλυση άλλων προβλημάτων κινείται ο νους σε επινοήσεις...

·        Σε κάποιο επίπεδο μπορεί η επινοητικότητα να έχει κίνητρο τη φιλοδοξία του ατόμου ή την αλληλεγγύη και φιλανθρωπία, κίνητρα που αναπτύσσονται  και εκδηλώνονται μέσα στην κοινωνία των ανθρώπων.

·        Η κοινωνική ζωή (συμβίωση, συνεργασία, αντιπαλότητα, ανταγωνισμός ή συμπόρευση και συμμαχία...) γίνεται αφετηρία για τη διαμόρφωση κανόνων συμπεριφοράς ή νόμων υποχρεωτικών, για την παραδοχή αξιών και ανάδειξη αρετών.

Κατά συνέπεια, η προσωπικότητα που διαμορφώνεται στην κοινωνία πρώτα είναι δημιούργημα της Ιστορίας (ως προς τη σκέψη, τις συγκινήσεις, τις αξίες που πρεσβεύει, τις παρορμήσεις που δέχεται, την ιδεολογία, τη βούληση..) και  έπειτα εκδηλώνεται ως δημιουργός έργου, ως οδηγός δράσης με ελεύθερη απόφαση και αίσθημα ευθύνης απέναντι στην  Κοινωνία και την Ιστορία της.

Ενδεικτική βιβλιογραφία:

- David Fontana, Ψυχολογία για Εκπαιδευτικούς, μετ. της Μαρίνας Λώμη, εκδ. «Σαββάλας», κεφ. 8 (σελ. 229-284): Η Προσωπικότητα (γένεση: από τη φύση; κληρονομικότητα;

Χαρακτηριστικά, κίνητρα, δράση.)

- Α. Λεόντιεφ,  Δραστηριότητα - Συνείδηση- Προσωπικότητα, εκδ. «Αναγνωστίδη».

Επίλογος   του άρθρου ή Παράρτημα αναγκαίο:

Περιπέτειες της Αλήθειας: (για την αξία και τις απαξιώσεις της,για την απόκρυψη και την προβολή της, για τις διώξεις και την υπεράσπισή της) και Δρόμοι ή τρόποι  αναζήτησης και τεκμηρίωσής της .

Σε πολλά σημεία του κειμένου που προηγήθηκε έγινε λόγος για τις περιπέτειες της αλήθειας  στα πλαίσια της αναζήτησης ιστορικής  γνώσης, η οποία  δε νοείται παρά  μόνο αν συνοδεύεται από την αλήθεια και αποδείξεις  που ενισχύουν τη βεβαιότητά μας γι' αυτήν.

Αλλά, για να εκτιμήσουμε την αξία της αλήθειας και τους λόγους λατρείας της, κρίνουμε σκόπιμο να παραθέσουμε κάποιους τίτλους βιβλίων ή μερικές προτάσεις από βιβλία που αποκαλύπτουν τους αγώνες για ανακάλυψη και προβολή της Αλήθειας:

·        Ο Κ. Βάρναλης έγραψε (το 1932)  βιβλίο με τον τίτλο: Η αληθινή Απολογία του Σωκράτη. Προφανές ότι ο συγγραφέας πρεσβεύει ότι όσα γνωρίζουμε για τη δίωξη, την Απολογία, για τους λόγους που οδήγησαν στην καταδίκη του Σωκράτη (το 399 π.Χ.) δεν εκφράζουν την Αλήθεια.  Και   αγωνίζεται να τη βρει ο διαπρεπής στοχαστής και ποιητής  γράφοντας αυτό το βιβλίο.

·        Η Αλήθεια για το  '21 είναι τίτλος βιβλίου του Γιάννη Σκαρίμπα. Φανερό ότι ο συγγραφέας επιχειρεί να αποκαλύψει την αλήθεια, που άλλοι αγνοούν ή συνειδητά αποκρύπτουν.  

·        Ο Σταύρος Ζορμπαλάς γράφοντας το βιβλίο του « Η αλήθεια για το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο: η συμβολή της Σοβιετικής Ένωσης και οι διαστρεβλώσεις της Ιστορίας» (4^η έκδοση από τη «Σύγχρονη Εποχή», 1984) ευθύτατα και ολοφάνερα μέμφεται κάποιους ως διαστρεβλωτές της Ιστορίας,  που παραμορφώνουν την αλήθεια. Εύλογο  να αναμένει ο αναγνώστης πειστικά τεκμήρια για επαλήθευση της υπόσχεσής του. Από την πλευρά μου απλά θυμίζω μια πληροφορία σχετική , από άλλο βιβλίο Γενικής Ιστορίας, ότι οι Γερμανοί για την επιχείρηση   Barbarossa (εισβολή στην ΕΣΣΔ), μετέφεραν εκεί 156 μεραρχίες (ενώ το Africa Corps του Rommel, που αναστάτωσε τη βόρεια Αφρική,    συγκροτήθηκε με 3 μεραρχίες!).

·        Ο αγωνιστής της Εθνικής μας Αντίστασης (1940- 45) Σπύρος Μπέκιος (με το αναγκαίο για την εποχή του ψευδώνυμο Λάμπρος) έγραψε ογκώδες βιβλίο με τον τίτλο: Η  πικρή γεύση της Αλήθειας. Στον τίτλο κιόλας διαφαίνεται  η άποψή του ότι κάποιοι δε θέλουν, για τους λόγους τους , να ακούσουν την αλήθεια για ένα πολύ γνωστό και δοξασμένο περιστατικό της Εθνικής μας Αντίστασης, την ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοπόταμου τη νύχτα της 25/26 Νοέμβρη 1942. Ίσως γιατί ό ρόλος τους δεν ήταν αξιέπαινος , κατά τη γνώμη του Μπέκιου, σύμφωνα με τα στοιχεία που αυτός προσκομίζει.

·        Για ένα πιο πρόσφατο περιστατικό της πολιτικής μας ζωής, τα «Ιουλιανά» του 1965 (ανατροπή της νόμιμης Κυβέρνησης από τους Αποστάτες), ανέλαβε να γράψει βιβλίο ο Γιώργος Α. Λεονταρίτης, με τον προκλητικό τίτλο: Η Αλήθεια για τα Ιουλιανά του 1965. Αυτονόητος ο υπαινιγμός ότι ο συγγραφέας γνωρίζει καλά την αλήθεια που άλλοι αγνοούν ή συνειδητά αποκρύπτουν για κάποιους λόγους.

Όλοι  οι συγγραφείς των παραπάνω βιβλίων και με τους τίτλους  μόνο των βιβλίων τους υποδηλώνουν ότι κάποιες δυνάμεις αποφεύγουν ή αποστρέφονται την αλήθεια, αυτοί όμως (οι συγγραφείς) γνωρίζουν και τολμούν να την αποκαλύψουν.

Ένας άλλος συγγραφέας, ειδικός ερευνητής της Ιστορίας αυτός, ερευνώντας τους λόγους που έχουν οδηγήσει πολλούς σε παραχάραξη ή παραποίηση ή παραμόρφωση της ιστορικής Αλήθειας, έγραψε  βιβλίο με τον τίτλο: Η Ιστορία υπό Επιτήρηση. Πρόκειται για τον Μαρκ Φερρό (μετ. του Βασ. Τομανά, εκδ. «Νησίδες», 1999).

Σαφές το νοούμενο: Κάποιες «δυνάμεις» ενδιαφέρονται πολύ να παρουσιάζουν τα ιστορικά δρώμενα σύμφωνα με τα δικά τους συμφέροντα και κριτήρια. Έχουν τον τρόπο να επιτηρούν την έρευνα και  συγγραφή της Ιστορίας  και να προβάλλουν ως «Αλήθεια» την άποψή τους! Ποιοι οι επιτηρητές; Οι ποικιλόμορφες και ποικιλώνυμες εξουσίες (π.χ. ο λευκός άνθρωπος, όταν ανακάλυψε τις άλλες ηπείρους και ανέλαβε να τις εκπολιτίσει! Ή: το Κράτος που οργανώνει εκπαιδευτικό σύστημα και εποπτεύει το περιεχόμενο διδασκαλίας και τη μέθοδο, για να φτιάξει τους πολίτες που θέλει να ελέγχει... Αυτά τα συμπτώματα καταγράφει ο Μαρκ Φερρό).

·        Ένας εκπαιδευτικός, που έχει κάποια γνώση και εμπειρία από σχολικά βιβλία διαφόρων χωρών  και εποχών, έγραψε μια Εισήγηση για Συνέδριο περί σχολικών βιβλίων Ιστορίας, με τον τίτλο: Μεθοδεύσεις  κακοπαιδείας στον τομέα της Διδασκαλίας της Ιστορίας[24].

·        Τέλος, ένας ιδιαίτερα ευαίσθητος ερευνητής της Ιστορίας, ο Mark Bloch γνωρίζοντας πολλές  αμαρτίες  της Ιστοριογραφίας εις βάρος της Αλήθειας, έκρινε σκόπιμο να γράψει βιβλίο με τον τίτλο Απολογία για την Ιστορία. 

Πριν όμως κλείσουμε αυτό τον κύκλο των  περιπετειών της ιστορικής Αλήθειας, φαίνεται αναγκαίο να αντιγράψουμε κάτι από  ένα βιβλίο ιδιαίτερα αποκαλυπτικό των ανθρώπων - δημιουργών Ιστορίας.  Ο Laurence Rees   στο βιβλίο του: 'Αουσβιτς (μετ. Κων. Κρίστη, εκδ. «Πατάκης», σελ. 192) έχει γράψει: « Οι υπεύθυνοι κατέστρεψαν όλα τα ντοκουμέντα (αποδεικτικά έγγραφα κ.λπ. στοιχεία) που θα μπορούσαν να αποκαλύψουν την αλήθεια». Αλλά λίγο παρακάτω (σελ. 204) ο ίδιος σημειώνει: « Η αλήθεια αποκαλύπτεται μέσα από τις  ενέργειες των γιατρών των SS  του 'Αουσβιτς». Η άποψη αυτή αντανακλά  την ανθρώπινη προσδοκία και πίστη  ότι στο τέλος η Αλήθεια θα λάμψει.

          Ύστερα από όλα αυτά τα ενδεικτικά στοιχεία της σταδιοδρομίας της Αλήθειας στην Ιστορία των ανθρώπων γεννιούνται κάποια ερωτήματα:  

·        Γιατί τόση γοητεία στην αναζήτηση της Αλήθειας;

·        Ποια τα κίνητρα εκείνων που εργάζονται για την απόκρυψή της;

·        Ποια τα τεκμήρια για στήριξή  της;

·        Ποιο είναι το χρέος του δασκάλου της Ιστορίας;  Ποια η μέθοδος εργασίας του; Να πει απλά  την Αλήθεια που αυτός θεωρεί πιο  τεκμηριωμένη και πειστική ή να βοηθήσει ήρεμα το ακροατήριό του για αναζήτηση της Αλήθειας;

Δανείζομαι μια απάντηση αντιγράφοντας δυο τρεις γραμμές του G. E. Lessing: «Αν ο θεός κρατούσε στο δεξί του χέρι όλη την αλήθεια και στο αριστερό του την αναζήτηση αυτής της αλήθειας, εγώ θα διάλεγα το αριστερό χέρι»[25].

          Γιατί θα  το διάλεγα και εγώ ως δάσκαλος; Γιατί με τη μέθοδο αναζήτησης:

Κινητοποιούμε τη σκέψη, οδηγούμε στις πηγές - τεκμήρια, καλλιεργούμε τη συνεργασία και το διάλογο, γιατί εθίζουμε τα παιδιά να ερευνούν και να αναπτύσσουν κοινωνική συνείδηση και κρίση, οδηγό ζωής τον πιο αξιόπιστο και δημιουργικό και κοινωνικά πιο αποδεκτό.  

Ενδεικτική βιβλιογραφία:

Πέρα από το ό,τι έχουμε μνημονεύσει στις υποσημειώσεις του άρθρου, νομίζω ότι ο εκπαιδευτικός μόνιμα αντιμετωπίζει  την ανάγκη να κινείται  από μία πραγματικότητα που βλέπει (παιδικό ακροατήριο με προσδοκίες... στοιχεία επιστήμης που γνωρίζει... βιβλία και οδηγίες που έλαβε από την υπηρεσία... παιδιά με φιλοδοξίες και έφεση για κάτι... γονείς με ελπίδες και αγωνίες... και ερωτηματικά... μάτια παιδικά - εφηβικά, που τον συγκινούν με τις απορίες τους ...) προς ένα άμεσο μέλλον, για το οποίο αισθάνεται ότι μπορεί να είναι  και αυτός  σε κάποιο βαθμό δημιουργός, βοηθός για τη  διαμόρφωση της προσωπικότητας του ακροατηρίου του.

Με αυτό το νόημα νομίζω σωστό να προσθέσω κάποια βοηθήματα ελεύθερης μελέτης για προβληματισμό του εκπαιδευτικού και επιλογή της παιδαγωγικής πορείας του:

Πασχάλης Κιτρομηλίδης, Το όραμα της Ελευθερίας στην Ελληνική  Κοινωνία,  εκδ. «Πορεία», 1992.

Σταύρος Χρόνης, Διδακτική Πράξη και  Κοινωνικός Έλεγχος (Εκδοτικός Όμιλος Συγγραφέων Καθηγητών), 1993.

Μαρκ Φερρό, Η Ιστορία υπό  Επιτήρηση, μετ. Βασίλης Τομανάς, εκδ. «Νησίδες», 1999.

John Tosch, The Pursuit of History, Longman Group, London, 1984.

Mark Bloch, Απολογία για την Ιστορία (μετ.  Κ. Γαγανάκης), «εναλλακτικές εκδόσεις», 1994.

Και δύο άρθρα:

-         Γιάννη Γρυντάκη, Για τη διδασκαλία της Ιστορίας  (περιοδικό τα Εκπαιδευτικά, τεύχος 45) και

-         Μιχάλη Η. Παπαδόπουλου, Ο σκοπός της Ιστορίας στα γαλλικά και στα βρετανικά Αναλυτικά Προγράμματα τα τελευταία 50 χρόνια (περιοδικό τα Εκπαιδευτικά τεύχος 85-86).

Copyright © 2007 F. K. Voros

url: www.voros.gr     e-mail:  vorou@otenet.gr

Τεχνική/Διαφημιστική Υποστήριξη: www.fora.gr