.α΄.) Προοίμιο: Σύντομη αναφορά στην  ιστορία του ζητήματος  και προσπάθεια διατύπωσης του παιδαγωγικού προβλήματος στη σημερινή μορφή του.

          .β΄.) Μια λύση που διαμορφώθηκε  στις μέρες του Δημήτρη Γληνού και διατυπώθηκε από τους  επιγόνους του στο Εθνικό Συμβούλιο (ΠΕΕΑ, 1944) και πήρε τη μορφή εκπαιδευτικής νομοθεσίας αργότερα (1964, 1976, 1981) και αντιστράφηκε προς παιδαγωγική τραγωδία αργότερα (από το 1988 προοιμιακά, από το 1992 νομοθετικά, για «παλαιότερες μορφές  της γλώσσας»).

          .γ΄. Μια πρόταση για μορφωτική αξιοποίηση της Αρχαίας Γλώσσας - Γραμματείας και παράλληλη διάσωση της υπόληψης των φιλολόγων μας σήμερα με πορεία  παιδαγωγικά αποδεκτή.

 

.α΄. Προοίμιο.

          Όπως είναι γνωστό   από τα χρόνια του Νεοελληνικού  Διαφωτισμού (1770-1821)  και τα πρώτα βήματα του Νεοελληνικού κράτους  διαμορφώνονται εύλογα εκπαιδευτικές αντιλήψεις εύλογης και έντονης αρχαιολατρίας τότε, γιατί μέσα σε αυτήν οι σοφοί διέκριναν θαυμαστά έργα σοφίας και οι πολλοί ένιωθαν ότι έχουν μια πλούσια κληρονομιά, που ενισχύει την εθνική αυτοπεποίθηση για νέα πορεία. Έφταναν   να οραματίζονται ανάσταση της αρχαίας γλώσσας και διαμόρφωναν αντίστοιχη γλωσσική παιδεία με βάση την αρχαία γραμματική. Έφτασαν να διαμορφώσουν  εβδομαδιαίο Πρόγραμμα Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης  με 59 ώρες διδασκαλίας Αρχαίων Ελληνικών σε σύνολο 188 ωρών για όλα τα μαθήματα! (Διάταγμα της 31 Δεκεμβρίου 1836).

Σύντομα ακούστηκαν αντιρρήσεις παιδαγωγικής υφής που περιείχαν και άλλη ερμηνεία της αρχαιολατρίας. Πολύ εύγλωττη η ερμηνεία ενός εκπαιδευτικού, του μαθηματικού Αντ. Φατσέα: «Ο σκοπός του λογιωτατισμού, όταν λέγη ότι θέλει την ανάστασιν της αρχαίας ελληνικής, δεν είναι ειλικρινής ... κυρίως θέλει την ταπείνωσιν του έθνους του ζώντος, δια να το κυβερνά με την γραμματικήν ...  »[1].

          Η έντονη αντιδικία ανάμεσα σε αρχαιολάτρες καθαρευουσιάνους και δημοτικιστές διαμορφώθηκε προς τα τέλη του 19^ου αιώνα και στις αρχές του 20ού και είχε ποικίλες εκφάνσεις ασχημίας, όπως:

          Διώξεις εις βάρος του Αλ. Δελμούζου για την παιδαγωγική πορεία του στο Παρθεναγωγείο του Βόλου[2] (1908-1911) .

          Πρόταση  «τα βιβλία να καώσιν» της γλωσσοεκπαιδευτικής μεταρρύθμισης του 1917-20, επειδή είχαν γραφτεί στη δημοτική!.[3]

          Ο Δημ. Γληνός παρακολουθώντας και βιώνοντας τις παλινωδίες της εκπαιδευτικής πολιτικής και τη συνακόλουθη παιδαγωγική  τραγωδία   δημοσίευσε το βιβλίο του Ένας άταφος Νεκρός (1924) και τρία χρόνια αργότερα αναγκάστηκε να διαχωρίσει τη θέση του από τον Εκπαιδευτικό Όμιλο προς κατεύθυνση αποδέσμευσης από κάθε  πολιτική νοοτροπία που δεσμεύει την ελευθερία της σκέψης και την παιδαγωγική ευαισθησία. Στη σχετική εισήγησή του έγραφε  ανάμεσα σε άλλα: «Η λαϊκή εκπαιδευτική μεταρρύθμιση δεν μπορεί να έχει άλλο κοινωνικό φορέα και πρόμαχο παρά τις κοινωνικές εκείνες τάξεις που ως αδικημένες συνειδητοποιούν καθαρά τα κοινωνικά προβλήματα και αγωνίζονται για την  πραγματοποίηση κοινωνικών μεταρρυθμίσεων, αναγκάζοντας έτσι και  την άρχουσα τάξη να βελτιώνει τους θεσμούς της» προς το δικαιότερο[4]. Και ακολούθησε πορεία ελεύθερου κοινωνικού στοχαστή, που μοιραία τον έφερε σε χώρους φυλακής και εξορίας τις μέρες του «Τρίτου Ελληνικού Πολιτισμού» (της βασιλομεταξικής δικτατορίας της 4^ης Αυγούστου 1936). Και εκεί λειτούργησε ως παιδαγωγός για τους πολιτικούς κρατουμένους / εξορίστους. Και ανάμεσα σε άλλες διδασκαλίες του μνημονεύονται οι ακόλουθες τρεις Ομιλίες του προς τα ακροατήριά του: «Πώς να διαβάζουμε»; «Πώς να μιλάμε»; «Πώς να γράφουμε;» . Είναι   κανείς που ως ελεύθερος άνθρωπος, εκπαιδευτικός μάλιστα,  δε θα ήθελε κάπως να στοχαστεί τέτοια ερωτήματα ;[5]

          .β΄. Όπως είναι γνωστό από την Ιστορία της Εθνικής Αντίστασης, την άνοιξη του 1944 συγκροτήθηκε η Πολιτική  Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης (ΠΕΕΑ, 12-3-1944), η γνωστή και ως «Κυβέρνηση του Βουνού», η οποία προχώρησε και στη σύγκληση του Εθνικού Συμβουλίου (Βουλής), που συνεδρίασε το β΄15/θήμερο του Μάη στις Κορυσχάδες Ευρυτανίας. Εκεί μια ειδική συνεδρίαση αφιερώθηκε στα προβλήματα της Εθνικής Παιδείας. Ο Δημ. Γληνός, κύριος εκφραστής της  Εαμικής Εθνικής Αντίστασης[6], είχε αποβιώσει τα Χριστούγεννα  του 1943. Οι μαθητές και συνοδοιπόροι και επίγονοί του  στα ζητήματα Παιδείας εισηγήθηκαν στο Εθνικό Συμβούλιο τις θέσεις τους, όπου τη σχετική εισήγηση παρουσίασε ο αρμόδιος Γραμματέας (Υπουργός) Παιδείας Πέτρος Κόκκαλης. Όπως αφηγείται ο Κώστας Σωτηρίου[7] και όπως προκύπτει από το «Σχέδιο» που υπέβαλαν δυο Επιτροπές αντιστασιακών οργανώσεων στην ΠΕΕΑ[8], τα κύρια προβλήματα που προβάλλονταν τότε (σχετικά με τον τίτλο τούτου του άρθρου) ήταν ο άγονος ψευτοκλασικισμός, η γλώσσα της Παιδείας, η απαλλαγή των παιδιών από το βασανιστικό παραλογισμό του πολυτονικού συστήματος[9].  Με την εισήγηση, λοιπόν,  του Πέτρου Κοκκαλη προτάθηκε στο Εθνικό Συμβούλιο:

•  Μοναδικό  γλωσσικό όργανο στην παιδεία όλων των βαθμίδων (θα) είναι η κοινή Δημοτική γλώσσα.

• Η προφορική διδασκαλία θα γίνεται μόνο με αυτή ... Μόνο σ' αυτή θα γράφονται τα σχολικά βιβλία ... (Είναι η πρώτη  φορά -όσο γνωρίζω -  που προτάθηκε τόσο κατηγορηματικά η λύση του γλωσσικού ζητήματος για την Εκπαίδευση ως κρατικό θεσμό στην υπηρεσία της κοινωνίας).

•  Τονική απλοποίηση με την αποδοχή του μονοτονικού συστήματος.

• Κατάργηση των πνευμάτων ...  [10] (Είχε προηγηθεί η Δίκη των Τόνων με θύμα τον καθηγητή Ιω. Κακριδή , 1942).

 

          Είναι γνωστές οι περιπέτειες της ελληνικής κοινωνίας και παιδείας τα επόμενα χρόνια. Πάντως, ο απόηχος των παιδαγωγικών αντιλήψεων που προμνημονεύσαμε έμεναν ως παιδαγωγική αναζήτηση  και εκπαιδευτική  εκκρεμότητα. Το 1952 (με Υπουργό Παιδείας τον Ι. Μιχαήλ) συντάχθηκε νομοσχέδιο, που οι πολιτικές εξελίξεις δεν επέτρεψαν την προώθησή του στη Βουλή. Σύμφωνα με το άρθρο 3: «πλην της αρχαίας ελληνικής γλώσσης εισάγεται ... η διδασκαλία προσιτών εις την αντίληψιν των μαθητών κειμένων αρχαίων ελλήνων συγγραφέων εν μεταφράσει ... »[11]. Οφείλουμε ειδικά να υπογραμμίσουμε την παιδαγωγική φρόνηση του συντάκτη, που διατύπωνε και κριτήριο επιλογής (κείμενα προσιτά στην αντίληψη των παιδιών)!

          Μερικά χρόνια αργότερα ο προβληματισμός αυτός μπήκε σε πολιτικό πρόγραμμα κεντρώου πολιτικού σχηματισμού, που φαίνεται ότι επηρεαζόταν από παιδαγωγικές απόψεις ανθρώπων όπως ο Ευ. Παπανούτσος, ο Μαν. Τριανταφυλλίδης, ο Ιω. Κακριδής, ο Αλ. Δελμούζος.  Σε ομιλία στο Ροταριανό Όμιλο Αθηνών στις 13 Ιουνίου 1957, με θέμα: Το Πρόγραμμα της Παιδείας, ο Γ. Παπανδρέου έλεγε: «Εις τον τετραετή κύκλον (του Γυμνασίου) η διδασκαλία της  αρχαίας γλώσσης δεν προσφέρει αγαθά πολιτισμού, προσφέρει μόνο ταλαιπωρίας και στραγγαλισμόν των πνευματικών ικανοτήτων των μαθητών (χειροκροτήματα,  σημειώνει ο εκδότης του σχετικού φυλλαδίου). Εις το τετραετές Γυμνάσιον θα διδάσκονται οι Έλληνες κλασσικοί εις μετάφρασιν ... »[12].

          «Και τώρα τίθεται το ερώτημα: ποία πρέπει να είναι η γλώσσα της Παιδείας; ...  Ο Εκπαιδευτικός Δημοτικισμός αποδέχεται την εκάστοτε διαμορφωμένην κατάστασιν» (γλωσσική πραγματικότητα).

          Οι επιλογές αυτές είχαν διαμορφωθεί από τους παιδαγωγούς της εποχής (και του κύκλου) Γληνού, είχαν γίνει δεκτές και προβάλλονταν από παιδαγωγούς και ελληνιστές άλλους, που αναζητούσαν λύτρωση της Παιδείας των Νεοελλήνων από τη μάστιγα της τυπολατρίας της αρχαίας γραμματικής, και περιλαμβάνονταν πλέον στο Πρόγραμμα Παιδείας Πολιτικών Κομμάτων.

          Ο ίδιος μελετητής / ερευνητής της Ιστορίας της Νεοελληνικής Εκπαίδευσης (ο Α. Δημαράς) σε νεότερο δημοσίευμά του[13]   συνοψίζει ως εξής τις προτάσεις της ΠΕΕΑ:

«Το  καλοκαίρι του  1944 η ΠΕΕΑ ... ενέκρινε ένα αναλυτικό Σχέδιο μιας Λαϊκής Παιδείας (που είχε συνταχθεί με συμμετοχή του Δημ. Γληνού από δυο επιτροπές, μία του ΕΑΜ και μία του ΕΛΑΣ) ... με ... τρεις θεσμικές ρυθμίσεις ριζικά διαφορετικές  από τα προπολεμικά (δεδομένα):

-         Την αποκλειστική χρήση της Δημοτικής ...

-         Την παράλληλη καθιέρωση του μονοτονικού ...

-         Το Οκτάχρονο (υποχρεωτικό) Δημοτικό Σχολείο...»

 

  Το  1963 είχε δημοσιευτεί  το Πρόγραμμα Παιδείας της Ενιαίας Δημοκρατικής Αριστεράς (ΕΔΑ). Από αυτό αντιγράφω:

«Η  γλώσσα για όλη την Παιδεία θα είναι η γλώσσα του λαού, η Δημοτική ... Πιστεύουμε ακράδαντα ότι είναι χρέος εθνικό να ανυψώσουμε σε γραπτή γλώσσα τη δημοτική ... σε όλες τις πνευματικές εκδηλώσεις και στη δημόσια ζωή, δηλ. να την κάνουμε επίσημη γλώσσα του Κράτους ... »[14].

          Μέσα σε αυτό το κλίμα αναζητήσεων και κριτικής και προτάσεων (από τον καιρό Δελμούζου, Γληνού, ΠΕΕΑ) και μεταπολεμικής στασιμότητας, ειδικά στα θέματα γλώσσας και άγονης αρχαιολατρίας, ακούστηκε η Μεταρρύθμιση της Ένωσης Κέντρου, όπως διατυπώθηκε με το νομοθετικό Διάταγμα 4379/1964. Σύμφωνα με αυτό και τις συνοδευτικές κυβερνητικές οδηγίες προτείνονταν:

-         Έντονη ενθάρρυνση για σταδιακή εφαρμογή εννιάχρονης υποχρεωτικής Εκπαίδευσης, χωρίς εξετάσεις πια από το Δημοτικό  στο Γυμνάσιο.

-         Διδασκαλία Αρχαίας Γραμματείας  από μεταφράσεις στις 3 τάξεις του Γυμνασίου.

-         Μόνο 2 ώρες την εβδομάδα Αρχαία Ελληνική Γλώσσα - Γραμματεία στην γ΄ τάξη του Γυμνασίου (ως προοίμιο για το Λύκειο)[15].

-         Παράλληλη ενθάρρυνση για βιβλία γραμμένα στη Δημοτική[16], σύμφωνα με Αναλυτικό Πρόγραμμα δοσμένο από το Υπ. Παιδείας. 

 

Το Πρόγραμμα αυτό πολεμήθηκε λυσσαλέα από υπέρμαχους της προηγούμενης αρχαιολατρίας - τυπολατρίας - στασιμότητας[17]  και όσα βιβλία είχαν γραφεί καταργήθηκαν  όλα από τους ανθρώπους της 21^ης Απριλίου 1967, που ανέλαβαν πραξικοπηματικά τη «σωτηρία» της κοινωνίας μας. Νομοθετικά η Μεταρρύθμιση του 1964-65 ανακλήθηκε - ανατράπηκε με αναγκαστικό νόμο τον Οκτώβρη 1967  για τα ελληνόπουλα.

          Ύστερα από τη Μεταπολίτευση (1974) ως Υπουργός Παιδείας ο Γ. Ράλλης επανέφερε τη Μεταρρύθμιση  που η παράταξή του είχε λυσσαλέα επικρίνει το 1964-67[18].  Με το νόμο 309/1976 ορίζονταν:

• Υποχρεωτική Εκπαίδευση εννιάχρονη (οπωσδήποτε ως το 16^ο έτος της ηλικίας).

• Γλώσσα παιδείας η Νεοελληνική Δημοτική.

• Αρχαία Γραμματεία από μετάφραση στο Γυμνάσιο[19].

Το 1981 ως Υπουργός Παιδείας ο Λ. Βερυβάκης προώθησε λύση για μια εκκρεμότητα που είχε απομείνει: το μονοτονικό. Πρόκειται για τη μόνη λογική ρύθμιση του ζητήματος τονισμού των λέξεων - φράσεων στο γραπτό λόγο. Ήταν η πρώτη στιγμή στα 150 χρόνια ελεύθερου εθνικού βίου και εθνικού συστήματος Παιδείας, που μπορούσε ο εκπαιδευτικός να διδάξει άνετα Νεοελληνική Γλώσσα και να αξιοποιεί  μορφωτικά την Αρχαία Γραμματεία (μεταφρασμένη) στα πλαίσια της υποχρεωτικής  εννιάχρονης Εκπαίδευσης.

          Κάποιος κακός δαίμονας  ζήλεψε και προκάλεσε έναν ανεμοστρόβιλο στο Υπουργείο Παιδείας 6-7 χρόνια αργότερα. Αντί να συνεχίζουν οι αρμόδιοι την προσπάθεια για ομαλότερη ρύθμιση και εφαρμογή του Προγράμματος που είχε διαμορφωθεί (Γλώσσα  Νεοελληνική για όλη την Εκπαίδευση, Αρχαία Γραμματεία μεταφρασμένη στο Γυμνάσιο για όλους, ...  από το πρωτότυπο στη Θεωρητική μόνο Κατεύθυνση του Λυκείου, άρα με επιλογή και ευθύνη των ενδιαφερομένων στο Λύκειο ... ), κάποιοι άρχισαν να ερωτοτροπούν  με την προγενέστερη απαιδεία και σύγχυση, που είχε βασιλεύσει 150 χρόνια στη Νεοελληνική Εκπαίδευση. Και σε λίγα χρόνια κατάφεραν (από το 1992) να επαναφέρουν νόμιμα στο Γυμνάσιο την παλαιότερη γλωσσική παιδεία της τυπολατρίας και σύγχυσης, με την αθώα διατύπωση: Παλαιότερες Μορφές της Γλώσσας, που κατέληξε πρόσφατα στο βιβλίο Αρχαία Ελληνική Γλώσσα (για την Α΄ Γυμνασίου) το οποίο -  ανεξάρτητα από τις προθέσεις των συγγραφέων και κριτών - οδηγεί μοιραία σε παιδαγωγική τραγωδία[20].

          Γι' αυτή την  τραγωδία έχουν γραφεί πολλά, τα οποία προμνημονεύσαμε (από τον καιρό του Φατσέα ως τις μέρες του Γληνού και των επιγόνων του και άλλων εκφραστών παιδαγωγικής σύνεσης). Θα αντιγράψω μόνο μια παράγραφο από άρθρο του Γιάννη Κοσπεντάρη (γραμμένο μετά το 1958)[21]:

          « Και ο Πρύτανις του Πολυτεχνείου Α. Παππάς, κρίνοντας από γενική σκοπιά τη σχολική παιδεία στη χώρα μας, αποφαίνεται: «Με ανεκτίμητα φυσικά χαρίσματα παραλαμβάνουμε στα σχολεία τα ελληνόπουλα, για να τα αναπτύξουμε όλα. Αυτός είναι ο σκοπός. Αλλά το αποτέλεσμα; Θα έλεγε κανείς ότι το μυαλό των παιδιών συνθλίβεται στα σχολεία ... παθαίνει διαστρέβλωση ... Η έμφυτη περιέργεια και έφεση προς μάθηση ατροφεί ... Και πώς να μην ατροφήσει; Την ώρα που το παιδί αρχίζει να ερωτάει χίλια δυο «γιατί» (για απορίες του σημερινές) εμείς του απαντάμε με τη γραμματική και το συντακτικό ... της αρχαίας..» (Α. Παππά. «Το Πρόβλημα της Ελληνικής Παιδείας», περιοδ. Ευημερία, Ιανουάριος 1958).

          Κλείνω αυτή την αναφορά στην ιστορία της σύγχυσης και παιδαγωγικής τραγωδίας επισημαίνοντας  ένα συναφές  δυσερμήνευτο σύμπτωμα που είδα στο νέο (το σημερινό) βιβλίο Αρχαία Ελληνική Γλώσσα (Α΄ Γυμνασίου). Στη σελ. 14 οι συγγραφείς έκριναν και οι κριτές ενέκριναν να δώσουν στα 12χρονα παιδιά μία παράγραφο αρχαίας σοφίας, για να δουν πώς ήταν διαμορφωμένη η Εκπαίδευση των παιδιών στην αρχαία Αθήνα[22]. Από το κείμενο αυτό έχουν αφαιρεθεί προτάσεις όπως:

          «Η πόλις αναγκάζει τους παίδας μανθάνειν τους νόμους και ζην κατ' αυτούς ... »

          Αναρωτιέται κανείς: με ποιο κίνητρο αυτή  η παρασιώπηση;           Με ποιο κριτήριο;

•      Είναι επιστημονικά επιτρεπτό;

•     Μήπως το θεώρησαν δύσκολο σημείο; (το υπόλοιπο κείμενο είναι δυσκολότερο).

•     Μήπως έκριναν ότι δεν έπρεπε να πουν στα παιδιά ότι η πόλη (η κοινωνία, ο δήμος) ανάγκαζε τους νέους να μάθουν τους νόμους και να συμμορφώνονται;

•     Μήπως ανησύχησαν ότι τα παιδιά ενδέχεται να ρωτήσουν «τι είναι νόμος ; Ποιος   διατυπώνει  τους νόμους»; Μα,  αυτό απαιτεί η ζωή. Επιπλέον:

•     Με την παρασιώπηση της πρότασης  αυτής είμαστε επιστημονικά έντιμοι απέναντι στην Αρχαία Αθήνα; Απέναντι στον Πλάτωνα; Στον Πρωταγόρα; Στην έννοια της Εκπαίδευσης που επιχειρούμε να μεταδώσουμε;

•     Είμαστε τίμιοι και ειλικρινείς απέναντι στα παιδιά;

Και κάτι άλλο σχετικό με το όλο εγχείρημα (Αρχαία Ελληνική Γλώσσα για την Α΄ Γυμνασίου): επαναφέρουμε έμμεσα  εις βάρος των παιδιών την επιβάρυνση του πολυτονικού, το οποίο παράγει άσκοπη σύγχυση και παραλογισμό. 

Αναρωτιέστε εύλογα: πού η σύγχυση και πού ο παραλογισμός; Και από πού πηγάζει αυτή η ευκολία του κ. Βώρου να χαρακτηρίζει ως σύγχυση και παραλογισμό την καλή πρόθεση των άλλων για ενημέρωση των παιδιών;

Καταρχήν η κριτική Προγράμματος και βιβλίου που προορίζεται για 12/χρονα παιδιά είναι υποχρέωση , ειδικά αν βασίζεται σε μακρόχρονη πείρα από την Εκπαίδευση και εκφράζεται με συγκεκριμένες επισημάνσεις. Γράφω, λοιπόν, κάτι ως προβληματισμό και αποδέχομαι προκαταβολικά την κρίση σας σε τέτοια ερωτήματα:

Ποια πειστική λογική έχουμε, για να διδάξουμε σε 12χρονα παιδιά τα ακόλουθα:

•  Το πήρα (π.χ. το μήνυμά σας)  με το πολυτονικό περισπάται, αλλά η πήρα (σακίδιο του ταξιδιώτη: έκαστος ανθρώπων  δύο πήρας φέρει ... ) οξύνεται;

•  Ποια η διαφορά οξείας  - περισπωμένης με τη σημερινή βίωση / προφορά της γλώσσας;

•  Γιατί η λέξη τα δώρα (που έφερε η κ. Δώρα) περισπάται ενώ το όνομα της δωρήτριας οξύνεται, ενώ πρόκειται για τα ίδια ακριβώς γράμματα με την ίδια διάταξη;

Αν έχετε κάποια απάντηση πειστική, παρακαλώ ενημερώστε με, για να μη γράφω στο μέλλον άδικες κρίσεις περί σύγχυσης και παραλογισμού, που μεταφέρουμε στα παιδιά ως μήνυμα ή κληρονομιά από τους προγόνους, που μας  άφησαν μια θαυμαστή Γραμματεία.[23]

 

Υπολείπεται η § 3  του άρθρου μου, απάντηση στο εύλογο ερώτημά σας: «Τι κάνουμε, λοιπόν, με τους Αρχαίους και τα Αρχαία»;

 

Τι κάνουμε λοιπόν με την Αρχαία Γλώσσα και Γραμματεία, για να τις αξιοποιήσουμε μορφωτικά χωρίς την ανησυχία ότι προκαλούμε παιδαγωγική ζημιά;

     Ύστερα  από πολλά χρόνια προβληματισμού, μελέτης, δοκιμών, συναφών συγγραφών[24] και ακρόασης πολλών ειδικών έχω καταλήξει στα εξής:

·        Γνωστό είναι, νομίζω, και κατανοητό σε όλες/ όλους με κάποια παιδεία ότι η γλώσσα επικοινωνίας είναι παράλληλα όργανο σκέψης, στοχασμού (όταν λ.χ. κάποιος αναλογίζεται το στίχο του Σολωμού «Μάγεμα η φύση και όνειρο στην ομορφιά και χάρη» ... καθώς περπατάει αμέριμνος σε μια ακρογιαλιά και φτάνει σε μια ωραία ισκιάδα, από όπου αποχώρησαν πριν από λίγο 10-12 κολυμβήτριες - κολυμβητές, αφού απόλαυσαν το γεύμα τους και άφησαν ίχνη της καλοπέρασής τους) ...

·        Ταυτόχρονα  ενδέχεται να αναρωτιέται  τι σημαίνει αυτή η λέξη παραλία και κάποια στιγμή αργότερα νιώθει ευχαρίστηση ακούοντας φίλο του να απαντάει στην απορία του: «δε θυμάσαι που μας είχε πει ο φιλόλογός μας  κάποτε ότι αλς- αλός σημαίνει θάλασσα; Ότι από την ίδια ρίζα βγαίνει το αλάτι και η αλμύρα; Παραλία, λοιπόν, σημαίνει παρά τη θάλασσα, μια ζώνη εδάφους παράλληλη προς τη θάλασσα».

·        ΄Αρα, κατά τη  χρήση - διδασκαλία της γλώσσας πολλές φορές νιώθεις καλύτερα το νόημα μιας λέξης σημερινής, αν σου πουν ότι παράγεται  από κάποια παλιότερη που δε χρησιμοποιείται σήμερα, αλλά  αγγίζει - αποκαλύπτει το αρχικό, αληθινό νόημα της σημερινής. Αυτή η πορεία γνωριμίας με τη λέξη λέγεται ετυμολογία (από το έτυμος - αληθής). Νιώθεις καλύτερα τη φράση «εκκλησία του Δήμου», αν ακούσεις από το συνομιλητή σου ή το δάσκαλό σου ότι ετυμολογικά η εκκλησία (από το καλώ, κλήση, εκκαλώ - έκκληση) σημαίνει πρόσκληση κάποιου για κάποιο λόγο, π.χ. για συζήτηση θέματος  κοινού για εκείνον  που προσκαλεί και για τον καλούμενο / προσκαλούμενο. Νιώθεις καλύτερα το νόημα που έχει η λέξη ναός για τους πιστούς μιας θρησκείας, αν ακούσεις ότι γίνεται από το αρχαίο ναίω (=κατοικώ), άρα ναός σημαίνει  κατοικία του θεού τους, σύμφωνα με την πίστη τους.

 Αν όμως ο δάσκαλός σου αρχίσει την αποκάλυψή του την ετυμολογική από την κοπιώδη γραμματική γνωριμία με  τη λέξη αλς -αλός - αλί - άλα (και μάλιστα με πνεύμα την ακατανόητη σήμερα δασεία, το οποίο διαφαίνεται  και στη σύνθετη λέξη υφ-άλμυρος), είναι πολύ πιθανό ότι θα σε κουράσει   τόσο,  ώστε να μη συμπαθείς πια ούτε τη νοηματική αποκάλυψη (αλς=θάλασσα) που σου προσφέρει η ετυμολόγηση της λέξης.

          Ύστερα από αυτή την προοιμιακή επισήμανση, ότι η ετυμολογία των λέξεων λειτουργεί συνήθως ελκυστικά ενώ η γραμματική τυπολογία απωθητικά, ερχόμαστε  στη διατύπωση πρότασης απαντητικής στο ερώτημα:

          Πώς να αξιοποιήσουμε, λοιπόν, τη γλωσσική παιδεία, ειδικά την αρχαία ελληνική γλώσσα και λαμπρή αρχαία γραμματεία, μορφωτικά για τους νέους στο σχολείο;

           (α)΄. Για τα παιδιά του Δημοτικού αρκεί και γοητεύει η γλωσσική προσέγγιση στην πραγματικότητα και τη λειτουργία  της: Η θάλασσα απλώνεται  γαλήνια, η παραλία είναι ελκυστική για περίπατο. Η ετυμολογία λέξεων κάποτε είναι άμεσα αποκαλυπτική νοήματος και άμεσα γοητευτική (π.χ. ύδρευση σημαίνει παροχή νερού, παράγεται από τη λέξη ύδωρ, που σήμαινε για τους αρχαίους νερό). Κατά τα άλλα γλώσσα επικοινωνίας η ζωντανή και άμεσα βιούμενη νεοελληνική Δημοτική.

           (β)΄. Για τα παιδιά του Γυμνασίου:

•  Γλώσσα επικοινωνίας η ζωντανή Δημοτική (συνειδητή)[25] με διαρκώς εμπλουτιζόμενο λεξιλόγιο.

•  Πιο συχνές ετυμολογικές αναλύσεις,  που έχουν όμως  αφετηρία πάντα τη νεοελληνική μορφή λέξεων- φράσεων- προτάσεων, αλλά ενδέχεται  να φωτίζονται νοηματικά με κάποια ετυμολογική διευκρίνιση (ευκαιριακά και με  μέτρο, μια διευκρίνιση στο χρόνο της ωριαίας διδασκαλίας, χωρίς εξαντλητική  διερεύνηση που διακόπτει τον κύριο στόχο διδασκαλίας). Παράδειγμα: μετανάστης (έχει β΄ συνθετικό  από το ναίω= κατοικώ) είναι εκείνος που αλλάζει τόπο κατοικίας.

•  Ευκαιριακά είναι δυνατό, επιθυμητό να προσφέρονται φράσεις - προστάσεις επιγραμματικές με την αρχαία γλωσσική μορφή τους, εάν σχετίζονται με οποιαδήποτε διδασκαλία, ως εμπλουτισμός και λόγος πειστικός. Δείγμα: από την έξοδο του χορού  της Αντιγόνης (του Σοφοκλή):  ...  «πολλώ το φρονείν ευδαιμονίας πρώτον υπάρχει ... » (σε ελεύθερη απόδοση: η φρόνηση του ανθρώπου, η σύνεση, χρειάζεται να υπάρχει και να εκδηλώνεται ως συμπεριφορά πολύ νωρίς,    για να του ανοίγει το δρόμο στην  επιθυμητή   ευδαιμονία  ). 

•  Κείμενα Αρχαίας Γραμματείας μεταφρασμένα, με κριτήρια επιλογής να είναι κείμενα:

         - άξια μελέτης για το περιεχόμενό τους και τη συλλογιστική δομή  τους,

    -         κατανοητά για την ηλικία του δέκτη,

   -         ενδεχόμενα και βοηθητικά   για την κατανόηση γειτονικών μαθημάτων (του Προγράμματος Γυμνασίου), π.χ. Ελληνικά του Ξενοφώντα, για την κατανόηση της ιστορίας της εποχής (την οποία  διδάσκονται παράλληλα στην Α΄τάξη τα παιδιά).

 

.γ΄. Για τις νέες / νέους εφηβικής ηλικίας του Λυκείου:

•   Για όλες τις Κατευθύνσεις: Κείμενα Αρχαίας Γραμματείας μεταφρασμένα, με κριτήρια επιλογής ανάλογα προς τα παραπάνω και προς  τα ακόλουθα:

 Μπορεί  να επιλέγονται  κείμενα  κοινωνικής   / πολιτικής      ανάλυσης,       εισαγωγής στον επιστημονικό λόγο, στο φιλοσοφικό    στοχασμό (από Θουκυδίδη, Ιπποκράτη, Αριστοτέλη κ.ά.).

•  Ειδικά για τη λεγόμενη Θεωρητική Κατεύθυνση  μπορεί ως μάθημα επιλογής να νοηθεί χρήσιμη ή αναγκαία η συστηματική διδασκαλία της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας, ίσως με κάποιο Πρόγραμμα - βιβλίο  τυπολατρικής παράδοσης και μεθοδολογίας, όχι βέβαια με κείμενα «ελεύθερης επιλογής / παραμόρφωσης», όπως  αυτό που είδαμε ως  δείγμα ανερμήνευτο στο σημερινό βιβλίο Αρχαία  Ελληνική Γλώσσα (για την Α΄τάξη Γυμνασίου).

Φ. Κ. Βώρος,  Ph.D.,

          Επίτ. Σύμβουλος του Παιδαγ. Ινστιτούτου