voros

Τι μπορεί να σημαίνει Παιδαγωγική Φρόνηση, Σύνεση;

Η διατύπωση του θέματος με ερωτηματική μορφή είναι δήλωση σαφής ότι ως ζήτημα είναι για τον γράφοντα κάτι ζητούμενο. Και είναι βέβαια εύλογο να παρεμβάλλει ευκαιριακά, με διακριτικότητα, και τις δικές του απόψεις στην κρίση του αναγνώστη. Με τέτοια νοοτροπία και προσδοκία καταγράφουμε τις παραγράφους που ενδεικτικά παρουσιάζουμε στην κρίση σας:

Πρώτα κάποιον ορισμό, τι σημαίνει, άραγε, φρόνηση, σύνεση και ιδιαίτερα παιδαγωγική;

Έπειτα, πώς εκφράζεται η παιδαγωγική φρόνηση / σύνεση

για την ένταξη των παιδευτικών αγαθών σε προγράμματα;

για το πότε και πώς προσφέρονται τα αγαθά στο δέκτη;

για τα κριτήρια που επικρατούν στις παραπάνω διαδικασίες; Ανάγκες, νοσταλγίες, επιδιώξεις εκείνων που διαμορφώνουν την εκπαιδευτική πολιτική ή ανάγκες, επιδιώξεις, δυνατότητες εκείνων που θα την υποστούν και οι αυριανές συνθήκες ζωής, που μπορεί να προβλέπονται γι' αυτούς;

.α΄. Τι σημαίνει σύνεση, ιδιαίτερα παιδαγωγική;

Για διευκόλυνση όλων μας αντιγράφω δυο ορισμούς[1] από λεξικά: «φρόνηση∙ η ιδιότητα του να είναι κανείς συνετός, σώφρων, φρόνιμος» (και παραπομπή στο λήμμα «λογικός») ή

«φρόνηση∙ τρόπος σκέψης και αντίστοιχη πρακτική που χαρακτηρίζεται από λογική, σύνεση, ωριμότητα»[2].

Ο πρώτος ορισμός φαίνεται κυκλικός, ο δεύτερος λειτουργικός, ανοιχτός, για μένα πιο πειστικός. Έκρινα πάντως καλό να αναζητήσω και κάτι άλλο, πιο αναλυτικό και συγκεκριμένο στην ιστορία του φιλοσοφικού στοχασμού, που είχε θέμα αναζήτησης και την έννοια της φρόνησης. Θυμήθηκα κάτι από το απόσπασμα 68 Β 2[3], από τα σωζόμενα του Δημόκριτου: «εστι δε φρόνησις τα τρία ταύτα: βουλεύεσθαι καλώς, λέγειν αναμαρτήτως και πράττειν α δει» ή (κατά παραλλαγή γραφής του ίδιου): «λογίζεσθαι ευ, λέγειν ευ και πράττειν α δει». Είναι δηλαδή η φρόνηση:

Τέλος, επιλογή ηθική, με αίσθηση ευθύνης, που απορρέει ως επιταγή για το άτομο με φρόνηση να πράξει «α δει»[4] (=αυτά που πρέπει).

Και συνομιλώντας για το θέμα αυτό, την έννοια της φρόνησης, με φίλο εγγράμματο, τον Σπύρο Μοσχονά, άκουσα από εκείνον μια Επικούρεια διευκρίνιση: «φρόνησις, εξ ης πάσαι πεφύκασιν αι αρεταί» (= φρόνηση είναι ικανότητα νοητική, από την οποία φύονται όλες οι αρετές του ανθρώπου)[5].

.β΄. Ελπίζω ότι από όσα παραθέσαμε για τη φρόνηση μπορεί να είναι αυτή συντροφιά επιθυμητή για την πορεία μας σε ένα παιδαγωγικό ζήτημα από αυτά που μνημονεύσαμε[6] στο Προοίμιο: «Ποια παιδευτικά αγαθά είναι παιδαγωγικά σωστό, φρόνιμο, να περιλάβει η νομοθετούσα για τους νέους «ώριμη» γενιά σε ένα πρόγραμμα π.χ. για τα παιδιά του Γυμνασίου». Και με ποια κριτήρια»; Τις νοσταλγίες και επιδιώξεις της «ώριμης γενιάς» ή τις ανάγκες και την αντιληπτική ικανότητα και τις προβλέψιμες περιστάσεις ζωής της νέας γενιάς;

Μια πρώτη απάντηση αντλώ από την πρώτη - όσο γνωρίζω - συστηματική συγγραφή, που μπορεί να χαρακτηριστεί Φιλοσοφία της Εκπαίδευσης. Εκεί ο Αριστοτέλης[7] διατύπωσε τρία κριτήρια που νομίζω είναι λειτουργικά και σήμερα, για νούσιμους χρήστες: «τα αναγκαία» της ζωής, «τα χρήσιμα» (κατά την κρίση βέβαια εκείνων που τα επωμίζονται) και «τα καλά» (=τα ωραία, τα ευχάριστα, τα τερπνά).

Ποια, λοιπόν, παιδευτικά αγαθά μπορεί να θεωρηθούν για τα παιδιά του Γυμνασίου αναγκαία, χρήσιμα, καλά (=ωραία, γοητευτικά) ; Νομίζω:

Αναγκαία για όλους: Γλώσσα μητρική, στην περιβάλλουσα κοινωνία ζωντανή, όση και όσο για κάθε ηλικία είναι αφομοιώσιμη (από πλευρά λεξιλογίου, εννοιολογικών αποχρώσεων, συλλογιστικών δομών) και λειτουργική.

Κάποια στοιχεία Φυσιογνωσίας, Αριθμητικής...

Μια ξένη γλώσσα σε επίπεδο επικοινωνιακής άνεσης.

Πρώτη γνωριμία με τον ηλεκτρονικό υπολογιστή.

Φυσική αγωγή και όποια βήματα αισθητικής αγωγής...

Χρήσιμα για όποιους τα επιλέγουν για δικούς τους λόγους και σύμφωνα με τις δικές τους δυνατότητες και επιδιώξεις: ό,τι προτιμούν από τα παραπάνω και με δική τους ευθύνη και καύχηση και ικανοποίηση.

Καλά (ωραία και τερπνά) : ό,τι μπορεί να ενταχθεί σε πρόγραμμα ψυχαγωγίας και καλλιτεχνικής δημιουργίας (τραγούδι, χορός, παιχνίδι, θεατρική παράσταση κλπ.).

.γ΄. Και σε κάθε περίπτωση επιδιώκεται: γνώση με συνοχή και οργάνωση της σκέψης, δεξιότητα με πρακτικό προσανατολισμό, ευαισθητοποίηση για τις αξίες που διαμορφώνονται μέσα στις κοινωνικές δραστηριότητες και σχέσεις των ανθρώπων. Με όλα αυτά η παιδαγωγική φρόνηση υπηρετεί δυο θεμελιώδεις σκοπούς παιδείας: ολόπλευρη καλλιέργεια της προσωπικότητας των παιδιών - εφήβων, αλλά και προετοιμασία τους για δημιουργική παρουσία τους στην αυριανή κοινωνία, ώστε να μπορούν να σταθούν :

(1) με δημιουργική δυνατότητα, αυτοπεποίθηση και διάθεση συνεργασίας,

(2) με αυτοεκτίμηση, αξιοπρέπεια, αυτοσεβασμό και για τους άλλους σεβασμό,

.δ΄. Εάν συμφωνείτε με την παραπάνω προσπάθεια ανάλυσης της παιδαγωγικής φρόνησης / σύνεσης, αν εγκρίνετε την αξιοποίηση του αποφθεγματικού λόγου από την αρχαία γραμματεία μας (όσα αξιοποιήσαμε ευκαιριακά από Δημόκριτο, Επίκουρο, Αριστοτέλη), παρακαλώ οπλιστείτε με νηφαλιότητα περισσή, για να κρίνετε σεις πόσο είναι παιδαγωγικά πρόσφορη για τη μαθησιακή / γενικότερα μορφωτική πορεία των παιδιών των 12-13 χρόνων η διδακτική ενότητα που μεταφέρω από το βιβλίο Αρχαία Ελληνική Γλώσσα για την Α΄τάξη του Γυμνασίου, σελ. 17-21 ( Α΄ ενότητα, μετά την εισαγωγική):

1. Τέσσερις στίχοι από τους Πέρσες του Αισχύλου (402-405):

2. Δυο στίχοι από τον πλατωνικό διάλογο Κρίτων:

Μητρός τε και πατρός και των άλλων προγόνων απάντων τιμιώτερον εστί η πατρίς και σεμνότερον και αγιώτερον...

3. Εις οιωνός άριστος αμύνεσθαι περί πάτρης. (στίχος ομηρικός από την Ιλιάδα).

Ακολουθούν κάποια στοιχεία ερμηνευτικά, λ.χ. ίτε = προχωρείτε, εμπρός.

Διαίρεση φωνηέντων (βραχύχρονα, μακρόχρονα, δίχρονα).

Δίφθογγοι, τόνοι και πνεύματα (οξεία, βαρεία, περισπωμένη).

Κανόνες τονισμού και (στη σελ. 20) ασκήσεις:

Να τονιστούν οι επόμενες αποφθεγματικές φράσεις:

«Σπεύδε βραδέως, «γνώθι σαυτόν», «πάταξον μεν, άκουσον δε», «μηδένα προ του τέλους μακάριζε»... (σύνολο 8).

Δυο στίχους από το Λουκιανό (από το Πατρίδος Εγκώμιον):

«Όσα σεμνά και θεία νομίζουσιν άνθρωποι, τούτων πατρίς αιτία και διδάσκαλος [ ] πατρίδος τοίνυν το όνομα πρώτον και οικειότατον πάντων».

Και μια (γλωσσικά αρχαιόπρεπη ) στροφή του Κάλβου:

.ε΄. Απορίες και επισημάνσεις δασκάλου (με αφετηρία όσα γράφαμε για φρόνηση παιδαγωγική):

Με το νόημα ότι μαθησιακή διαδικασία σημαίνει κατανόηση και μορφωτική αξιοποίηση, σημαίνει σκέψη για το προτεινόμενο αξίωμα βίου και συγκεκριμένο πεδίο αναφοράς, νομίζω ότι η συσσώρευση τόσων αποφθεγματικών κειμένων[8] αποτελεί βάρος ασήκωτο για παιδιά ηλικίας 12-12 ½ χρόνων.

Το βάρος γίνεται βαρύτερο, όταν τα αποφθεγματικά κείμενα περιέχουν έννοιες αφηρημένες (για 12χρονα!) και λέξεις άγνωστες και γραμματικά μη οικείες για το γλωσσικό επίπεδο των παιδιών αυτών (π.χ ίτε, έδη, θήκας, γνώθι, νυν, εις οιωνός, ειμί, είμι κλπ.).

Το βάρος γίνεται βαρύτατο, όταν τα κείμενα συνοδεύονται με γραμματικές υποχρεώσεις άσχετες προς την ουσία και τη βίωση της ζωντανής μητρικής γλώσσας. Συγκεκριμένα: τι να διευκρινίσει κανείς για φωνήεντα μακρόχρονα, βραχύχρονα, δίχρονα; Τι να αποσαφηνίσει για οξεία, βαρεία, περισπωμένη; Είναι ιδέες αδρανείς, που:

δεν κινούν τη σκέψη προς κάποια ιδέα χρήσιμη,

δεν λύνουν κάποιο πρόβλημα ουσιαστικό σήμερα,

δεν προκαλούν διαφέρον για κάτι που να συγκινεί.

Και, το πιο ουσιαστικό, δεν έχουν καμιά απολύτως σχέση με την τωρινή γλωσσική πραγματικότητα[9].

Και συμβαίνει να επικεντρώνεται το μαθησιακό χρέος του μαθητή στις αδρανείς ιδέες της διδακτικής ενότητας. Σε σχέση προς αυτές καλείται να γράψει ασκήσεις: Να τονιστούν οι λέξεις... Να τονίσετε τις...φράσεις[10].

Και μόνο οι αδρανείς ιδέες τον δένουν για το μέλλον, αυτές τον συνοδεύουν ως τη σελίδα 135 του βιβλίου του, όπου και ολοκληρώνονται οι Κανόνες τονισμού (για την Α΄τάξη).

Όσο για τις αποφθεγματικές ρήσεις (για τις οποίες ζητείται μόνο τονισμός), και οι οποίες είναι καθαυτές περισπούδαστες, αυτές μοιραία μένουν στο περιθώριο της μαθησιακής προσπάθειας και για έναν άλλο λόγο, που θα τον αποσαφηνίσουμε παρακάτω. Εδώ χρησιμοποιήθηκαν για Εισαγωγή σε «Ιδέες Αδρανείς...που αδρανοποιούν τη σκέψη των μαθητών, ίσως ...τελικά και των δασκάλων τους»[11].

Επίλογος για εκφραστές παιδαγωγικής φρόνησης:

Εύλογα αναδύονται δυο βασικά ερωτήματα ύστερα από αυτόν τον -κατά τη γνώμη μου - απογοητευτικό περίπατο σε θαμνοδάσος άγονων ή αδρανών ιδεών:

.α΄. Δε θα αξιοποιήσουμε μορφωτικά αυτά τα περισπούδαστα αποσπάσματα που αναφέρονται όλα στην αγάπη για την πατρίδα;

Σε συνάρτηση προς συναφή μαθήματα Ιστορίας, όπου είναι πολύ ανετότερη και η κατανόησή τους. Λογουχάρη, διδάσκοντας το κεφάλαιο: «απόκρουση του περσικού κινδύνου» (στο Μαραθώνα, στη Σαλαμίνα...) ίσως μάλιστα σε ωριμότερη ηλικία ακροατηρίου (α΄τάξη Λυκείου), όταν μπορεί ο μαθητής / έφηβος να νιώσει την έννοια της Πατρίδας με το νόημα της πολιτικά οργανωμένης, όπου το άτομο αναλαμβάνει ευθύνες, έχει δικαιώματα και υποχρεώσεις, νιώθει καθήκοντα. Τότε μπορεί να αντιληφθεί το περιεχόμενο των τριών πρώτων αποσπασμάτων (Αισχύλου, Πλάτωνα, Λουκιανού) και του ομηρικού στίχου, τότε μπορεί να κατανοηθεί και η πρόταξη της έννοιας της Πατρίδας (που προστατεύει όλους) έναντι της επίσης ιερής εικόνας της Μάνας του 12χρονου παιδιού, αρσενικού ή θηλυκού. Τέτοια σύγκριση (που προσφέρεται με το απόσπασμα από το Λουκιανό) για το παιδί το ανήλικο φοβάμαι ότι εγκλείει παιδαγωγική βαναυσουργία, ένδειξη ελλείμματος παιδαγωγικής φρόνησης, όταν μάλιστα κυριαρχούν στην ενότητα αυτή οι γραμματικοί τύποι αντί των μορφωτικών ιδεών...

Με ανάλογο νόημα οι στίχοι του Κάλβου έχουν θέση στην οικεία σελίδα Ιστορίας της Επανάστασης του 1821, ειδικά στις δύσκολες περιστάσεις του 1826.

Ευνόητο ότι όλα αυτά τα αποσπάσματα και άλλα παραπλήσια έχουν τη θέση τους σε ένα ειδικό μάθημα για την Πατρίδα, για ωριμότερα παιδιά, μάλλον εφήβους, όταν οφείλουμε να ενημερώσουμε για την έννοια αυτή από πλευρά κοινωνική, ιστορική, πολιτική (με νόμους, υποχρεώσεις, δικαιώματα, δικαιοσύνη...) πολιτισμική...

Τότε η Πατρίδα προβάλλει και προβάλλεται ως στέγη ιερή για τα παιδιά της, από τα οποία εύλογα χρειάζεται και αφοσίωση ως έκφραση συνειδητή.

.β΄. Τι θα κάνουμε με τους Αρχαίους και τα Αρχαία ως πολιτισμική κληρονομιά και μορφωτικό αγαθό;

Νομίζω ότι απάντηση παιδαγωγικά / εκπαιδευτικά πειστική έδωσαν άνδρες σοφοί, υπηρέτες της Ελληνικής Παιδείας κατά τον 20ό αιώνα: Αλέξανδρος Δελμούζος, Δημήτρης Γληνός, Μανόλης Τριανταφυλλίδης, Ιω. Κακριδής, Ευ. Παπανούτσος. Η ταπεινότητά μου απλά παραπέμπει σε δυο τρία δημοσιεύματα[12], που βασίζονται όλα σε κάτι από το πνεύμα εκείνων και επιβεβαιώνονται από την προσωπική εμπειρία 46 χρόνων δοκιμής (1959 ως σήμερα). Θυμίζω και δυο πρόσφατα δημοσιεύματα πολύ πιο ειδικών μελετητών της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας[13] και ένα άρθρο που πρόσφατα προωθήσαμε στο Διαδίκτυο (www.voros.gr ) με τίτλο: «Σύγχυση γλωσσική, άγνοια εννοιολογική...για την Παιδεία"

[1] Θυμίζουμε ότι ο ορισμός από τη φύση του είναι περιοριστικός, κάτι που μπορεί να φαίνεται ή και να είναι ενοχλητικό, ιδιαίτερα αν ο ορισμός είναι κυκλικός ή μοιάζει προς τον κύκλο.

[2] Για να αποφεύγονται τάσεις συμπάθειας ή αντιπάθειας που δε συμβάλλουν σε ευθυκρισία αποφεύγω επωνυμίες.

[3] Αναφερόμαστε, βέβαια, στη γνωστή συλλογή των H.Diels-W. Kranz, Die Fragmente der Vorsokratiker, όπου ο Δημόκριτος έχει την 68^η θέση και το Β δηλώνει ότι πρόκειται για αποσπάσματα που αποδίδονται προσωπικά στον αρχαίο στοχαστή. Έτσι γίνεται σαφής, ελπίζω, τώρα η συντομογραφία: DK68B2, όπου το απόσπασμα αυτό αποτελεί νομίζω τον πληρέστερο ορισμό της φρόνησης.

[4] Η φρόνηση υποδεικνύει στο άτομο «τα δέοντα», το καθήκον του έναντι των συνανθρώπων.

[5] Αυτή η πρόταση, ύμνος για τη φρόνηση, περιέχεται στο έργο του Διογένη Λαέρτιου, Βίοι Φιλοσόφων, ειδικό κεφάλαιο για τον Επίκουρο.

[6] Όλα μαζί τα έχουμε περιλάβει σε άρθρο ειδικό στο Διαδίκτυο (site: www.voros.gr ) με τίτλο: «Για την Ποιότητα Εκπαίδευσης».

[7] Τα τρία τελευταία βιβλία των Πολιτικών αποτελούν την πρώτη Φιλοσοφία της Εκπαίδευσης (δανείζομαι τρεις όρους από την § 1332).

[8] Κείμενα Αισχύλου, Πλάτωνα, Λουκιανού, Κάλβου + 8 αποφθεγματικές φράσεις που προτείνονται ως άσκηση τονισμού (στη σελ. 21).

[9] Ποιος χρειάζεται τα μακρά και τα βραχέα, την οξεία ή την περισπωμένη για να προφέρει σωστά μια λέξη στη ζωντανή γλώσσα του; Και ποιος μπορεί να αναλύσει σε ένα 12/χρονο ή 14/χρονο παιδί τι σημαίνουν οι όροι αυτοί γλωσσικά σήμερα και για ποιο λόγο είναι ανάγκη να τα μάθει;

[10] Με την ευκαιρία να σημειώσουμε: είναι λάθος να γράφουμε εδώ «φράσεις», είναι προτάσεις.

[11] Με αυτό τον τίτλο μπορείτε να δείτε τρία άρθρα στο Διαδίκτυο, στο site : www.voros.gr

[12] Φ. Κ. Βώρου, Για τη διδασκαλία της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας από μετάφραση, (1984).

Εμείς και οι Αρχαίοι, (1985).

Δρόμοι Ελληνικής Παιδείας (1991).

«Πρόταση για τη μορφωτική αξιοποίηση της αρχαίας Γλώσσας - Γραμματείας στο Γυμνάσιο - Λύκειο». Περιοδικό «Νέα Παιδεία», τ. 113, σελ. 8-9 και 25-28, (καλοκαίρι του 2005). Το ίδιο άρθρο (και το παρόν) έχουν προωθηθεί στο Διαδίκτυο (www.voros.gr)

[13] Ο Δ. Μαρωνίτης έδωσε πρόσφατα δυο άρθρα στην εφημερίδα «Βήμα» (δυο Κυριακές,14, 21 του Νοέμβρη 2004) και άλλα το Δεκέμβρη του 2004. Και αργότερα, ως το Καλοκαίρι του 2005, που έγραψε το «τελευταίο», για την παρανόηση και υποτίμηση της αξίας των μεταφράσεων.

Νωρίτερα ο Φ. Ι. Κακριδής είχε δώσει άρθρο στο περιοδικό «Κράμα» (τ. Σεπτεμβρίου 2004) με σαφέστατη άποψη: όχι Αρχαία κείμενα στα παιδιά του Γυμνασίου. Επανήλθε στο ζήτημα αυτό με άρθρο του στο περιοδικό Αντιτεράδια Εκπαίδευσης, τεύχος Θέρους 2005.