Τρία σύντομα κείμενα για τη διδασκαλία της Φιλοσοφίας στο Λύκειο γράφτηκαν με αφορμή κάποια σεμινάρια που οργάνωσαν Σχολικοί Σύμβουλοι Φιλολόγων στην Αθήνα

( κ. Ζωή Μπέλλα και ο κ. Παν. Δαμάσκος).  Τα κείμενα αυτά έχουν τους τίτλους:

• Για τη διδασκαλία της Φιλοσοφίας, γενικά στο Ενιαίο Λύκειο και ειδικά στη  β΄ τάξη του   (Θεωρητική Κατεύθυνση).

•  Ο Αριστοτέλης  περί ευδαιμονίας, αρετής, προαίρεσης (ελεύθερης επιλογής) και ευθύνης.

• Φιλοσοφία για όλους τους εκπαιδευτικούς.

Όλα αναφέρονται στη σχολική παιδεία του Λυκείου και είναι πιθανό να ενδιαφέρουν αμεσότερα τους εκπαιδευτικούς όλων των ειδικοτήτων της βαθμίδας αυτής .

 Ο Αριστοτέλης περί ευδαιμονίας, αρετής, προαίρεσης (=ελεύθερης επιλογής) και ευθύνης (με αναφορά στα Ηθικά Νικομάχεια, αποσπάσματα του σχολικού βιβλίου: Φιλοσοφικός Λόγος)

Μνημόνιο  για ένα σεμινάριο φιλολόγων,

το οποίο οργάνωσαν οι Σύμβουλοι Φιλολόγων Μπέλα Ζωή και Δαμάσκος  Παναγιώτης (Αμπελόκηποι, 25-1-2005).

Προοίμιο :

Ότι η ευδαιμονία αποτελεί επιδίωξη του ανθρώπου σύμφωνα με σχεδόν όλο τον  αρχαιοελληνικό στοχασμό είναι πολύ γνωστό. Ενδεικτικά σημειώνουμε την άποψη ενός από τους Προσωκρατικούς, του Δημόκριτου: «Ευδαιμονίη  ψυχής έργον ... ουκ εν βοσκήμασιν οικεί ουδέ εν χρυσώ· ψυχή οικητήριον δαίμονος»[1] (=Η ευδαιμονία είναι έργο, απόκτημα της ψυχής του ανθρώπου...η ευδαιμονία δεν κατοικεί στα κοπάδια ζώων, δεν αγοράζεται με χρυσάφι. Η ψυχή είναι η κατοικία της ευδαιμονίας). Και είναι προφανές ότι η επιδίωξη  ευδαιμονίας και η επιλογή δρόμου αναζήτησης αποτελεί   κύριο κεφάλαιο της Φιλοσοφίας  Ζωής των ανθρώπων και συνοδεύεται από:

Αντιλήψεις για τη ζωή και την κοινωνία του Ανθρώπου.

Επιλογή τρόπου ζωής και συμπεριφοράς προς το συνάνθρωπο.

Αποδοχή σκοπών ζωής και κανόνων δράσης, ώστε να επιτυγχάνεται και ευδαιμονία.

          1. Όσο γνωρίζουμε ο Αριστοτέλης πρώτος προσπάθησε συστηματικά να αναλύσει το πώς ορίζεται η ευδαιμονία και πώς επιδιώκεται με την ανθρώπινη δραστηριότητα (ήθος, ηθική)[2]. Στην προσπάθεια αυτή αφιέρωσε τρία συγγράμματα:    

     Ηθικά Νικομάχεια, Ηθικά Ευδήμεια, Μεγάλα  Ηθικά[3].

Σύνδεση της ευδαιμονίας με όλες τις πνευματικές δραστηριότητες του ανθρώπου (γνωσιακή, ηθική, απορία μεταφυσική, θαυμασμό για ό,τι ωραίο) διακρίνουμε πρώτη φορά στο πολυσχιδές έργο του Δημόκριτου[4].  Αλλά  ο Αριστοτέλης επιχείρησε  συστηματικά να συνδέσει την ευδαιμονία του ανθρώπου  με την ηθική αντίληψη και δράση του γράφοντας τα τρία έργα που προσημειώσαμε. Και διατύπωσε σχετικό ορισμό στο τέλος του πρώτου βιβλίου των Ηθικών Νικομαχείων γράφοντας:

« Η ευδαιμονία εστί ψυχής ενέργειά τις  κατ' αρετήν τελείαν»[5] («Η ευδαιμονία είναι μια ευχάριστη ψυχική κατάσταση που προκύπτει από τη  δραστηριότητα της ψυχής, εφόσον αυτή η δραστηριότητα είναι σύμφωνη με την τέλεια αρετή» .

 άρα «περί αρετής  επισκεπτέον» (=άρα, σκόπιμο είναι  ή αναγκαίο να επισκοπήσουμε, να ερευνήσουμε τη σημαίνει αρετή) . Και συνεχίζει με ανάλυση της έννοιας αυτής,

2. Από το σημείο αυτό νομίζω ότι η διδακτική πράξη και η αντίστοιχη μαθησιακή διαδικασία  μπορεί να είναι πιο αποδοτική, αν ακολουθήσουμε τη λογική πορεία των αριστοτελικών ορισμών. Συγκεκριμένα, ο ίδιος ο Αριστοτέλης, θαυμαστής του Σωκράτη για τη συνήθειά του να οδηγεί τους συνομιλητές του στον ορισμό των εννοιών έγραψε σε άλλο σημείο:

«Έστιν άρα η αρετή έξις προαιρετική, εν μεσότητι ούσα τη προς ημάς, ωρισμένη λόγω» ( 10^η ενότητα στο σχολικό βιβλίο )[6]  =   «Είναι λοιπόν η αρετή η παγιωμένη διάθεση ή ο σταθερός προσανατολισμός του νου, που αποφασίζει ελεύθερα τις επιλογές των πράξεων και των αισθημάτων μας·ουσιαστικά συνίσταται στην αναζήτηση του μέσου δρόμου δράσης σε σχέση με μας,  όπως δηλαδή μπορεί να αποφασίσει ο συνετός άνθρωπος.  Αυτόματα ή αυθόρμητα ο προσεκτικός αναγνώστης (ο δάσκαλος και το ακροατήριό του) αναζητεί τους ορισμούς των κρίκων που συνθέτουν αυτόν τον προσεγμένο  ή βασικό ορισμό ( έξις, προαιρετική, μεσότης, προς ημάς , λόγω ωρισμένη «υπό φρονίμου»).

 

·        « Η ηθική (του ανθρώπου) εξ έθους περιγίγνεται , όθεν και το όνομα ... (ετυμολογική συγγένεια)... =Η ηθική αντίληψη του ανθρώπου διαμορφώνεται με τη συνήθεια, από όπου παράγεται και η λέξη (ηθική από τη συν-ήθεια, το ήθος)   Ουδεμία των ηθικών αρετών φύσει ημίν εγγίγνεται  (αλλά εξ έθους περιγίγνεται) = καμιά ηθική αρετή δεν την έχουμε έμφυτη, δοσμένη από τη φύση, αλλά διαμορφώνεται στον άνθρωπο με τη συνήθεια, με την επανάληψη τέτοιας συμπεριφοράς.. [Από τα Ηθικά Νικομάχεια: Β.1.1-3 ή1103 α 16-20]  (Ενότητα 1^η του σχολικού βιβλίου).

·        « Οι νομοθέται τους πολίτας εθίζοντες ποιούσιν αγαθούς» = Οι  νομοθέτες προσπαθούν να κάνουν τους πολίτες αγαθούς (ενάρετους) με τη συνήθεια, τον εθισμό.  (Ηθ. Νικ. Β.1.5-7 ή 1103 b 3-4) (ενότητα 3^η).

·        «Η  του ανθρώπου αρετή είη αν η έξις αφ' ης  αγαθός άνθρωπος γίγνεται» = Αρετή του ανθρώπου  μπορεί να είναι η επαναλαμβανόμενη καλή συνήθεια με την οποία ο άνθρωπος γίνεται αγαθός, ενάρετος. (Ηθ. Νικ. Β.6.3 ή 1107 a 23-24) (ενότητα 6^η).

·        «Σημείον δει  ποιείσθαι των έξεων την επιγιγνομένην ηδονήν ή λύπην τοις έργοις...» = Κριτήριο των επαναλαμβανομένων συνηθειών (των έξεων) πρέπει να θεωρούμε τη χαρά ή τη λύπη  που προκύπτει  από τις πράξεις μας. (Ηθ. Νικ. Β.3.1-2 ή 1104 a  4-5) (ενότητα 5^η).

·        «Εκ των ομοίων ενεργειών αι έξεις γίγνονται» = Οι έξεις, παγιωμένες συνήθειες (ακαταμάχητες) διαμορφώνονται με την επανάληψη όμοιων ενεργειών (συμπεριφορών). (Ηθ. Νικ. Β.1.7-8 ή 1103 b 21-22) (ενότητα 4^η).

·        «Η αρετή πάσης τέχνης ακριβεστέρα και αμείνων...του μέσου αν είη στοχαστική. Λέγω δε την ηθικήν (αρετήν), αύτη γαρ περί πάθη και πράξεις» =   Η αρετή είναι πιο ακριβής και πιο καλοπροαίρετη  από κάθε τέχνη...(γι' αυτό) μπορεί να είναι και στοχαστική του μέσου. Και  εννοώ την ηθική (αρετή που αναφέρεται στις σχέσεις μας με τους συνανθρώπους), γιατί αυτή ανάγεται στα πάθη των ανθρώπων και στα αντίστοιχες πράξεις τους (που ωφελούν ή βλάπτουν τους συνανθρώπους).  (Ηθ. Νικ. Β.6.9-10 ή 1106 b  14-16) (ενότητα 8^η).

·        «Η αρετή περί πάθη και πράξεις εστί ... το μέσον επαινείται και κατορθούται· ταύτα δε άμφω της αρετής. Μεσότης, άρα, η αρετή στοχαστική ούσα του μέσου» =Η αρετή (λοιπόν) αναφέρεται τα πάθη των ανθρώπων και στις πράξεις τους... όπου ο μέσος  δρόμος επαινείται και κρίνεται επιτυχία, κατόρθωμα. Αυτά είναι τα δυο γνωρίσματα της αρετής. ΄Αρα η αρετή είναι κάποια μέση πορεία και γι' αυτό στοχάζεται σταθερά πού βρίσκεται ο μέσος  ή μεσαίος δρόμος. (Ηθ. Νικ. Β.6.12-13 ή 1106 a 24-28) (ενότητα 9^η).

·        Το μέσον προς ημάς, ο μήτε πλεονάζει μήτε ελλείπει, τούτο δε ουχ εν ουδέ ταυτόν πάσιν... πας δε επιστήμων την υπερβολήν και την έλλειψιν φεύγει , το δε μέσον ζητεί και τούθ' αιρείται». = Το μέσο (η μέση οδός) νοείται σε σχέση με μας που το επιλέγουμε και νοείται ως κατάσταση όπου δεν πλεονάζει κάτι  ούτε υπολείπεται. Αυτό το μέσον δεν είναι ούτε ένα ούτε το ίδιο για όλους ... και κάθε συνετός αποφεύγει την υπερβολή και την έλλειψη, αναζητεί το μέσο δρόμο και αυτόν επιλέγει. (Ηθ. Νικ. Β.6.4-8 ή 1106 a 31-33) (ενότητα 7^η).

·        Έστιν, άρα, η αρετή έξις προαιρετική εν μεσότητι ουσα τη προς ημάς, ωρισμένη λόγω και ω αν ο φρόνιμος ορίσειεν ... Ειδώς προαιρούμενος, βεβαίως και αμετακινήτως»= «Είναι λοιπόν η αρετή η παγιωμένη διάθεση ή ο σταθερός προσανατολισμός του νου, που αποφασίζει ελεύθερα τις επιλογές των πράξεων και των αισθημάτων μας· ουσιαστικά συνίσταται στην αναζήτηση του μέσου δρόμου δράσης σε σχέση με μας,  όπως δηλαδή μπορεί να αποφασίσει ο συνετός άνθρωπος...Ο φρόνιμος συνειδητά επιλέγει τη μέση οδό και σ' αυτήν πορεύεται με σταθερότητα και δίχως παρεκκλίσεις.». (Ηθ. Νικ. Β.6.14-16 ή 1106 a 1-2) (ενότητα 10^η).

·        Αλλά, για να  γίνει η αρετή  (από προαίρεση πράξη), είναι ανάγκη ο άνθρωπος να μάθει κάποιο τρόπο πράξης. Ο Αριστοτέλης προσθέτει σχετικά: «Α δει μαθόντας ποιείν ταύτα ποιούντες μανθάνομεν» = Αυτά λοιπόν που οφείλουμε να πράττουμε αφού τα μάθουμε, αυτά τα μαθαίνουμε πράττοντες (με διαρκή άσκηση σ' αυτά). (Ηθ. Νικ. Β.1.4 ή 1103 a 33-34) (ενότητα 2^η).

·        Και επειδή η μάθηση  είναι θέμα παιδείας, θυμάται ο Αριστοτέλης ένα σχετικό ορισμό  από τη μαθητεία του στον Πλάτωνα ή από τη μελέτη κάποιου πλατωνικού διαλόγου. Γράφει λοιπόν (στην 5^η  ενότητα): «Περί ηδονάς και λύπας εστίν η ηθική αρετή ... Διό δει ήχθαι  πως εκ νέων , ως ο Πλάτων φησίν, ώστε χαίρειν τε και λυπείσθαι οις δει· η γαρ ορθή παιδεία  αύτη εστίν». = Η ηθική αρετή των ανθρώπων αναφέρεται στις χαρές και στις πίκρες που νιώθουν  από τη δράση τους...Γι' αυτό είναι ανάγκη να έχει κανείς οδηγηθεί  σε άσκηση  αρετής από τα νιάτα του, όπως έχει γράψει  ο Πλάτων, ώστε να χαίρεται ή να λυπάται με δραστηριότητα που προκαλεί χαρά ή λύπη.  Και αυτό είναι το νόημα της ορθής παιδείας. (Ηθ. Νικ. Β.3.1-2 ή 1104 a 5) (ενότητα 5^η).

 

3. Απογραφή των περί αρετής επισημάνσεων (στις 10 ενότητες) και καταγραφή εκκρεμοτήτων.

 Από όσα καταγράψαμε νομίζω ότι έχουμε ένα κύκλο ορισμών αλυσιδωτά διευκρινιστικών, αλλά παραμένουν κάποιες εκκρεμότητες: τι σημαίνουν οι όροι:

Αγαθός, λόγος, φρόνιμος, (και φρόνησις), τι εστί  προαίρεσις και ποιος ο πλατωνικός  ορισμός παιδείας (τον οποίον ο Αριστοτέλης υπαινίσσεται στην 5^η ενότητα).

Με   την ίδια σειρά:

Στα Πολιτικά ο Αριστοτέλης αρχίζει το κεφάλαιο περί Παιδείας με την παρατήρηση:

« δια τριών γίγνονται οι άνθρωποι αγαθοί και σπουδαίοι· έστι δε ταύτα τα τρία: φύσις έθος, λόγος[7]» = Τρεις παράγοντες συμβάλλουν  στο να γίνονται οι άνθρωποι αγαθοί και σπουδαίοι. Και  είναι αυτοί οι παράγοντες: η φυσική προδιάθεση, οι εθισμοί, η λογική ικανότητα του ανθρώπου.. Αναλύοντας στη συνέχεια τους σκοπούς χαρακτηρίζει κυριότατον την καλλιέργεια του λόγου, με τούτο το σκεπτικό: «δια τον λόγον  οι  άνθρωποι δύνανται πράττειν και εναντία τοις εθισμοίς και τη φύσει, εάν πεισθώσιν άλλως έχειν βέλτιον» [8] =  γιατί με τη λογική ικανότητά τους οι άνθρωποι κατορθώνουν να πράττουν έργα αντίθετα προς τους εθισμούς και τις φυσικές ορμές τους, αν πειστούν ότι κάποια άλλη πορεία είναι πιο σωστή.

          Στο Γ΄βιβλίο των Ηθικών Νικομαχείων (§1144 b 26-27) διευκρινίζει:  «έστι γαρ  (αρετή) ου μόνον η κατά τον ορθόν λόγον (έξις) αλλ' η μετά του ορθού λόγου έξις αρετή (εστί)». «Ορθός δε λόγος περί των τοιούτων η φρόνησις» = Αρετή δεν είναι απλά η έξη (σταθερή συνήθεια) που διαμορφώθηκε με τον ορθό  λόγο, αλλά είναι αρετή  η σταθερή έξη που συμπορεύεται μόνιμα με τον ορθό λόγο.  Και  ορθός λόγος για τέτοια θέματα (ηθικής τάξης ) είναι η φρόνηση.  

          Για την έννοια της φρόνησεως  έχουμε μια ωραία ανάλυση από το Δημόκριτο (ο οποίος έζησε στα ΄Αβδηρα,  ως το 370 π.Χ.). Γνωρίζουμε  ότι  έγραψε: «Τριτογένεια η Αθηνά ...  φρόνησις νομίζεται. Γίγνεται δε εκ του φρονείν τρία ταύτα: βουλεύεσθαι καλώς (ευ λογίζεσθαι), λέγειν αναμαρτήτως (ευ λέγειν) και πράττειν α δει»[9] = Τριτογένεια λέγεται η Αθηνά ... και θεωρείται ενσάρκωση της φρόνησης.  Η δε φρόνηση εκφράζεται με τρεις (συμπληρωματικές) δυνατότητες:

-          Να σκεπτόμαστε σωστά

-          Να διατυπώνουμε τη σκέψη μας άψογα

-          Να πράττουμε αυτά που κρίνονται από τους άλλους σωστά, άρα ευεργετικά.

 

4. Επίλογος μετάβασης σε άλλο επίπεδο λογισμών:

Υπολείπεται κάποια διευκρίνιση (ορισμός) για την έννοια της προαίρεσης: Τι σχέση έχει με  τη βούληση, ελεύθερη επιλογή;

Ποια τα όρια λειτουργίας της ή εμβέλειάς της ,

Ποια η σχέση της με το λογικό του ανθρώπου.

Αντιγράφουμε λοιπόν από το Γ΄  βιβλίο των Ηθικών Νικομαχείων (Γ 2.9.ή   1111b 26-29  και Γ.2.17 ή 1112 b 16-17)

«Η βούλησις (ημών) του τέλους εστί μάλλον,  η δε προαίρεσις των προς το τέλος  ... όλως δε έοικεν η προαίρεσις περί τα εφ' ημίν είναι». = Η βούλησή μας (ή η επιθυμία μας) εκφράζει μάλλον έναν τελικό σκοπό, ενώ η προαίρεσή μας επιλέγει τα μέσα  που θεωρούμε χρήσιμα για την επίτευξη του σκοπού...και μάλλον η προαίρεσή μας βασίζεται σε ό,τι μπορούμε εμείς να πραγματοποιήσουμε, ό,τι κρίνουμε ότι είναι μέσα στα όριά μας.

Και λίγους στίχους παρακάτω (Γ.2.17 ή 1112 a 16-17) διαβάζουμε: ... «η προαίρεσις μετά λόγου και διανοίας, υποσημαίνειν δε έοικεν και το όνομα ως ον προ ετέρων αιρετόν» =  Η προαίρεσή μας συνοδεύεται από λογική και περίσκεψη, όπως φαίνεται να υποδηλώνει και ο όρος που χρησιμοποιούμε: αιρετό ονομάζουμε κάτι που το προτιμάμε συγκρίνοντας το με κάτι άλλο, άρα ύστερα από ενέργεια λογική και σκέψη.

          Ήδη όμως έχει αγγίξει το κυριότερο ζήτημα της ανθρώπινης ύπαρξης και δράσης, αυτό της Ελευθερίας της Συνείδησης του Ανθρώπου και της συνακόλουθης ευθύνης του. Τέτοιο ζήτημα δεν είχε ακόμη διατυπωθεί διακριτό από τους φιλοσόφους. Με σαφήνεια το έθεσαν, μια γενιά αργότερα από τον Αριστοτέλη, οι Στωικοί[10], ενώ είναι πιθανό ότι το είχε αγγίξει παλαιότερα ως πρόβλημα ο Δημοκριτος[11].

Copyright © 2004 F. K. Voros

url: www.voros.gr     e-mail:  vorou@otenet.gr

Τεχνική/Διαφημιστική Υποστήριξη: www.fora.gr