Τρία σύντομα κείμενα για τη διδασκαλία της Φιλοσοφίας στο Λύκειο γράφτηκαν με αφορμή κάποια σεμινάρια που οργάνωσαν Σχολικοί Σύμβουλοι Φιλολόγων στην Αθήνα

( κ. Ζωή Μπέλλα και ο κ. Παν. Δαμάσκος).  Τα κείμενα αυτά έχουν τους τίτλους:

• Για τη διδασκαλία της Φιλοσοφίας, γενικά στο Ενιαίο Λύκειο και ειδικά στη  β΄ τάξη του   (Θεωρητική Κατεύθυνση).

•  Ο Αριστοτέλης  περί ευδαιμονίας, αρετής, προαίρεσης (ελεύθερης επιλογής) και ευθύνης.

• Φιλοσοφία για όλους τους εκπαιδευτικούς.

Όλα αναφέρονται στη σχολική παιδεία του Λυκείου και είναι πιθανό να ενδιαφέρουν αμεσότερα τους εκπαιδευτικούς όλων των ειδικοτήτων της βαθμίδας αυτής .

Για τη διδασκαλία της Φιλοσοφίας, γενικά στο Ενιαίο Λύκειο και ειδικά στη  

β΄ τάξη του   (Θεωρητική Κατεύθυνση)

                                                                   Του Φ. Κ. Βώρου

          .α΄. Θυμίζουμε  πρώτα ότι ο φιλοσοφικός στοχασμός είναι καθολικό φαινόμενο στη ζωή των ανθρώπων, ανεξάρτητα από το επίπεδο της  παιδείας τους και της επαγγελματικής πορείας τους. Γιατί δύσκολα μπορεί κανείς να φανταστεί ανθρώπους, έστω και με στοιχειώδη πνευματική ζωή, οι οποίοι:

          Δεν έδειξαν ποτέ απορία για να μάθουν κάτι σχετικό με τη φύση, την κοινωνία, την ψυχική ζωή τους, τη συνείδησή τους, την αξία της  αλήθειας, της επιστήμης, της τεχνολογίας (πεδίο αναζήτησης γνώσης για το άγνωστο).

          Δεν ένιωσαν κίνητρο δράσης για να κάνουν κάτι καλό και επαινετό ή δεν ένιωσαν ενδοιασμούς για κάτι κακό, δεν έχουν βιώσει ικανοποίηση ή τύψεις για κάτι που έκαναν καλό ή κακό, δε μετάνιωσαν για την αδράνειά τους, όταν έπρεπε να  βοηθήσουν κάποιον σε ώρα ανάγκης (πεδίο ηθικής αντίληψης).

          Δε στάθηκαν με θαυμασμό μπροστά σε κάποιο έργο που το ονόμασαν ωραίο (έργο της φύσης  ή των ανθρώπων), δε δοκίμασαν οι ίδιοι κάποτε  να φτιάξουν κάτι ωραίο ή να ξαναφτιάξουν  κάτι, ώστε να είναι  πιο ωραίο (πεδίο αισθητικής , Τέχνης).

          Δεν  κοίταξαν τον ουρανό, ηλιόλουστο ή έναστρο ή σε ώρα καταιγίδας,  και δεν αναρωτήθηκαν κάποτε ποια δύναμη, πέρα από τα φυσικά όρια του ανθρώπου, δημιούργησε αυτό τον κόσμο, ποιοι νόμοι τον κυβερνούν, πού ο κόσμος αυτός πηγαίνει, για ποιο σκοπό ... (πεδίο μεταφυσικής απορίας).

Συνοπτικό διάγραμμα φιλοσοφικού στοχασμού

.β΄. Τα φιλοσοφικά προβλήματα μπορεί να προβάλλονται σε ποικίλα επίπεδα για όλες τις ηλικίες. Μπορεί   από διάφορες αφορμές να προσεγγίζουν πτυχές των επιμέρους θεμάτων όλοι οι εκπαιδευτικοί, ανάλογα με τις ευαισθησίες τους και την ενημέρωσή τους για θέματα Γνώσης-Επιστήμης, Ηθικής, Τέχνης, Μεταφυσικής Απορίας. Ιδιαίτερα τα προσεγγίζουν όταν διδάσκουν  αντικείμενα με φιλοσοφικές προεκτάσεις. Λογουχάρη:  τι σημαίνει γνωρίζω, νομίζω, πιστεύω, αμφιβάλλω, προβλέπω, ελπίζω, προσδοκώ, απορώ ... η συνείδησή μου δε μου επιτρέπει να ενεργήσω έτσι ή να κλείσω τα μάτια μου μπροστά σε αυτό το αδίκημα  ή δεν μπορώ να σιωπήσω ...

Τα Φιλοσοφικά όμως προβλήματα συστηματικά τα αντιμετωπίζουν όσοι διδάσκουν φιλοσοφικά κείμενα στην Γ΄Λυκείου ή Αρχές Φιλοσοφίας στη Β΄ Λυκείου (Θεωρητική Κατεύθυνση).

.γ΄. Από τους παραπάνω τομείς θα προσπαθήσω κάπως να προσεγγίσω δυο:

- Τη διδασκαλία των Αρχών Φιλοσοφίας  με βάση το ομότιτλο βιβλίο   (Β΄ Λυκείου, Θεωρητική Κατεύθυνση) και

- Τη διδασκαλία κάποιων φιλοσοφικών κειμένων, με βάση το βιβλίο Αρχαία Ελληνικά: Φιλοσοφικός Λόγος (κεφάλαια δυο: Ηθικά Νικομάχεια και Πολιτικά) (Γ΄ Λυκείου, Θεωρητική Κατεύθυνση).

.δ΄. Σχετικά  με το πρώτο βιβλίο: ανεξάρτητα από την ποιότητα συγγραφής[1] και τη διδαξιμότητα[2] του βιβλίου αυτού, νομίζω καλό, όταν διδάσκουμε οποιαδήποτε ενότητα, για οποιοδήποτε φιλόσοφο της Αρχαιότητας ή των Μέσων  και Νέων Χρόνων και της Σύγχρονης Εποχής, να ολοκληρώνουμε τη διδασκαλία μας με ένα  αποφθεγματικό , επιγραμματικό λόγο (φράση, πρόταση) από το έργο του. Συγκεκριμένα

 δείγματα(αποσπάσματα) φιλοσοφικού λόγου των προσωκρατικών:

.α΄. Φυσιολόγων:

·        Ώσπερ παρά τοις Φοίνιξι δια τας  εμπορίας και τα συναλλάγματα την αρχήν  έλαβεν η των αριθμών ακριβής γνώσις, ούτω και παρ' Αιγυπτίοις η γεωμετρία εύρηται. Θαλής δε εις Αίγυπτον ελθών μετήγαγεν εις την Ελλάδα την θεωρίαν ταύτην».[3] 

(= Όπως συνέβη με τους Φοίνικες, όπου η ενασχόλησή τους με το εμπόριο και τις συναλλαγές τους οδήγησε προς την ακριβή γνώση των αριθμών- τη σπουδή της αριθμητικής - κάτι ανάλογο συνέβη με τους Αιγύπτιους, που επινόησαν τη γεωμετρία για λόγους πρακτικών αναγκών, που χρειάζονταν να   μετρούν τη γη, τα χωράφια τους. Ο  Θαλής , λοιπόν, επισκέφτηκε την Αίγυπτο, έμαθε εκεί τα πρώτα στοιχεία της πρακτικής επινόησης και τα μετέφερε στην Ελλάδα ως θεωρητική γνώση).

·        Των πρώτον φιλοσοφισάντων οι πλείστοι τας εν ύλης είδει μόνας ωήθησαν αρχάς είναι πάντων ... Θαλής δε ο της τοιαύτης φιλοσοφίας αρχηγός ύδωρ είναι φησίν των πάντων αρχήν».[4] 

(=Οι πιο πολλοί από εκείνους που φιλοσόφησαν για πρώτη φορά θεώρησαν ως αρχές για όλα τα σώματα κάποια συγκεκριμένα στοιχεία, π.χ. το νερό, τον αέρα, το άπειρο)... Ο Θαλής λ.χ. πρώτος κήρυκας αυτής της φιλοσοφίας θεώρησε αρχή πάντων το νερό).

·       Αναξίμανδρος  Μιλήσιος έφασκεν ... αρχήν και στοιχείον το άπειρον.   Έτι φησίν  Αναξίμανδρος ότι κατ' αρχάς εξ αλλοειδών ζώων εγεννήθη ο άνθρωπος εκ του τα μεν άλλα δι' εαυτών ταχύ νέμεσθαι, μόνον δε τον άνθρωπον μακροχρονίου δείσθαι τιθηνήσεως (τιθήνη = η κούνια, από το τίθημι)[5].

(= Ο Αναξίμανδρος ο Μιλήσιος  έλεγε ότι πρωταρχικός στοιχείο για όλα είναι το άπειρο. Επίσης είπε ο Αναξίμανδρος ότι  κατά την πρώτη εμφάνισή του ο άνθρωπος γεννήθηκε  από ζώα άλλου είδους. Το σκεπτικό του ήταν τούτο: ότι τα άλλα ζώα λίγο μετά τη γέννησή τους μπορούν μόνα τους να βρουν την τροφή τους, ενώ ο άνθρωπος μόνος χρειάζεται μακροχρόνια φροντίδα στην κούνια του (τιθήνη = κούνια) από το γεννήτορά του).

·        Ξενοφάνης : «Αιθίοπες σφετέρους θεούς σιμούς μέλανάς τε <φασί πέλεσθαι> Θράκες τε πυρρούς και ξανθούς» (φαντάζονταν τους θεούς τους κατ' εικόνα και ομοίωση του εαυτού τους, του ανθρώπου)[6] .

(= Ο Ξενοφάνης έλεγε ότι οι Αιθίοπες για τους θεούς τους λένε ότι έχουν μύτη σιμή (=πλατιά, πλακουτσωτή) και οι Θράκες για τους δικούς τους θεούς λένε ότι είναι ξανθοί, δηλαδή οι άνθρωποι φαντάζονται τους θεούς  αντίγραφα δικά τους ... ).

·        «Λέγει που Ηράκλειτος ότι πάντα  χωρεί και ουδέν μένει ... δις ες τον αυτόν ποταμόν ουκ αν εμβαίης»[7], ( άλλη παραλλαγή: «Πάντα ρει»).

(=Λέγει κάπου ο Ηράκλειτος ότι όλα προχωρούν, αλλάζουν και τίποτε δε μένει αμετάβλητο - νόμος της αέναης μεταβολής, αλλαγής, ροής τω πάντων- ... και δυο φορές δεν μπορεί  κανείς να μπει  στο ίδιο ποτάμι ... για τον απλό λόγο ότι το νερό ασταμάτητα κυλάει, άρα το ποτάμι αλλάζει συνεχώς. Παραλλαγή   του αποσπάσματος αυτού πιο σύντομη: «Όλα ρέουν, ασταμάτητα»).

·        «Ψυχής πείρατα ιών ουκ αν εξεύροιο πάσαν επιπορευόμενος οδόν· ούτω βαθύν λόγον έχει».[8]

(=Τα βάθη της ψυχής δεν είναι δυνατό να τα βρεις  όποιον δρόμο κι αν ακολουθήσεις, όσο κι αν προσπαθήσεις,  γιατί είναι δύσκολη η εξιχνίασή της σε όλο το βάθος της.)

·        Παρμενίδης: «Ταυτόν εστι νοείν τε και  ούνεκεν εστί νόημα» [9].

(= Ο Παρμενίδης έγραψε: «Αυτά που έχουμε στο νου ως εικόνα της πραγματικότητας ταυτίζεται με τα πράγματα που έγιναν αφετηρία για να φτάσει στο νου το αίσθημα που έγινε εικόνα νοητή -Η άποψη της απλής εμπειριαρχίας).

·        Πυθαγόρας «πρώτος ενεχείρησε (επιχείρησε) περί αρετής ειπείν».[10]

(Περί Αρετών - Αρετής σελ. 118-119 του σχολικού βιβλίου).

(= Ο Πυθαγόρας πρώτος επιχείρησε να μιλήσει θεωρητικά περί αρετής, για το τι σημαίνει αρετή).

·        Αναξαγόρας: «Ομού πάντα  χρήματα ην, Νους δε επελθών διεκόσμησεν»[11].

(= Ο Αναξαγόρας υποστήριζε ότι κάποτε όλα τα πράγματα αυτού του κόσμου ήταν   μαζί, ήταν σωρός, ήταν χάος. Κι έφτασε κάποια στιγμή ο Νους κι έβαλε τάξη, ομορφιά.)

«Όψις  αδήλων τα φαινόμενα».[12]

(=Ο ίδιος έλεγε ότι : «τα φαινόμενα που γνωρίζουμε διαμέσου των αισθήσεων είναι για μας  η αισθητή  όψη των πραγμάτων που παραμένουν  άδηλα, για μας ανεξακρίβωτα).

Αναξαγόρας λέγει  που φρονιμώτατον  (πολύ επινοητικό) είναι των ζώων άνθρωπον  δια το χείρας έχειν».

(= Ο ίδιος  γράφει κάπου ότι άνθρωπος είναι το ευφυέστερο ζώο γιατί έχει χέρια, με τα οποία αγγίζει την πραγματικότητα, την περιεργάζεται, την ερευνά, τη μετασχηματίζει, τη γνωρίζει).

·        «Λεύκιππος  άπειρα και αεί κινούμενα υπέθετο στοιχεία τας ατόμους»[13].

(= Ο Λεύκιππος διατύπωσε την υπόθεση ότι  τα άτομα είναι άπειρα και βρίσκονται σε αέναη κίνηση).

·        Δημόκριτος  έλεγε: «ετεή ουδέν ίσμεν, εν βυθώ γαρ η αλήθεια»[14]

( = Ο Δημόκριτος έλεγε ότι στ' αλήθεια τίποτε δε γνωρίζουμε, γιατί η αλήθεια  είναι στο βάθος των πραγμάτων, όπου εμείς δε φτάνουμε).

 

«Ει κώνος τέμνοιτο επιπέδω παρά την βάσιν τι χρη διανοείσθαι τας των τμημάτων επιφανείας ίσας ή ανίσους;  ΄Ανισοι γαρ ουσαι ... ίσων δε ουσών...»[15].(Προδρομική παρατήρηση για τον... απειροστικό λογισμό;)

(= Αν τμηθεί κώνος με επίπεδο παράλληλο προς τη βάση του τι πρέπει να δεχτούμε για τις δυο επιφάνειες που θα προκύψουν από την τομή αυτή: είναι ίσες ή άνισες; Αν τις θεωρήσουμε ίσες, τότε πολλές τέτοιες ανά δύο διαδοχικά ίσες θα μας κάνουν κύλινδρο στη θέση του κώνου. Αν τις θεωρήσουμε ανά δύο άνισες, τότε εκεί που έγινε τομή, θεωρητικά, έχομε σκαλοπάτι ανάμεσα στην κάτω επιφάνεια και στην πάνω, οπότε θα μας προκύψει βαθμιδωτή πυραμίδα!).

 

«Διδαχή και φύσις παραπλήσιον εστί· η γαρ διδαχή μεταρυσμοί την φύσιν, μεταρυσμούσα δε φυσιοποιεί».[16]

(Από τον ίδιο έχουμε την πρωτόγνωρη άποψη για τη δύναμη της διδασκαλίας:  = Η διδασκαλία και η φυσική προδιάθεση του ανθρώπου είναι δυνάμεις παραπλήσιες, συμπληρωματικές, γιατί η διδαχή μεταρρυθμίζει τη φυσική υποδομή του ανθρώπου  και μεταρρυθμίζοντάς την δημιουργεί μια καινούργια φύση).

 

 

.β΄.  (Αποσπασματικά) δείγματα λόγου των Σοφιστών:

·        Πρωταγόρας έλεγε: «Περί θεών ουκ έχω ειδέναι ούτε ότι εισίν ούτε ότι ουκ εισίν ούτε οποίοι τινές ιδέαν. Πολλά τα κωλύοντα ... και βραχύς ων ο βίος του ανθρώπου» (Fr. 3)[17].

(=  Ο Πρωταγόρας έλεγε: «για τους θεούς δεν μπορώ να γνωρίζω ούτε ότι υπάρχουν ούτε ότι δεν υπάρχουν, ούτε πώς είναι στην όψη τους. Γιατί πολλά είναι που με εμποδίζουν ... και το ότι είναι σύντομη η ζωή του ανθρώπου και δεν προλαβαίνει...).

·        «Ο νόμος συνθήκη  και καθάπερ έφη Λυκόφρων ο σοφιστής εγγυητής αλλήλοις των δικαίων». (Αριστοτέλης, Πολιτικά, γ΄  βιβλίο).

(= Ο νόμος είναι συνθήκη, συμβόλαιο ανάμεσα στους πολίτες και, όπως έλεγε ο σοφιστής Λυκόφρων, γίνεται ο νόμος εγγυητής του δικαίου ανάμεσα στους ανθρώπους).

·        «Πρόδικος φησίν ήλιον και σελήνην και ποταμούς και κρήνας και καθόλου  (γενικά) πάντα τα ωφελούντα τον βίον ημών οι παλαιοί θεούς ενόμισαν είναι δια την απ' αυτών ωφέλειαν»[18].

(= Ο Πρόδικος δίδασκε ότι ο ήλιος, το φεγγάρι, τα ποτάμια και οι κρήνες και γενικά όλα αυτά που ωφελούν τη ζωή των ανθρώπων οι παλαιοί τα θεώρησαν θεούς επειδή ακριβώς προσφέρουν ωφέλεια στους ανθρώπους.)

·        Αντιφών : «φύσει πάντα πάντες ομοίως πεφύκαμεν και βάρβαροι και Έλληνες· αναπνέομεν γαρ εις τον αέρα άπαντες... ».[19]

( Ο Αντιφώντας έλεγε: «από τη φύση μας όλοι οι άνθρωποι ως προς τις ιδιότητές μας γεννηθήκαμε ίδιοι, οι βάρβαροι και οι Έλληνες, γιατί όλοι αναπνέουμε τον αέρα για να ζήσουμε και ... »).

·        Κριτίας (πολιτικός, σοφιστής) : «Ην ποτέ χρόνος ότε άτακτος ην βίος ανθρώπων... Έπειτά μοι δοκούσιν άνθρωποι νόμους θέσθαι κολαστάς ... Έπειτα δοκεί μοι πυκνός τις και σοφός ανήρ θεών δέος θνητοίς εξευρείν,  όπως είη τι δείμα τοις κακοίς ... Εντεύθεν ουν το θείον εισηγήστο»[20].

( Ο Κριτίας, σοφιστής και πολιτικός δίδασκε: « Υπήρξε κάποια εποχή που οι άνθρωποι ζούσαν με πολλή ανομία, αταξία. Αργότερα, νομίζω, οι άνθρωποι έγραψαν νόμους που να τιμωρούν την αταξία, την αυθαιρεσία... Αργότερα, μου φαίνεται, κάποιος σοφός και συνετός άνθρωπος επινόησε για τους θνητούς το φόβο των θεών, ώστε οι κακοί να φοβούνται ότι για τις ανομίες τους θα τιμωρηθούν από τους θεούς. Έτσι ουσιαστικά εισηγήθηκε την ιδέα ότι υπάρχει δύναμη θεϊκή που εποπτεύει τα ανθρώπινα).

·        Ευριπίδης (από  άγνωστο έργο του): «Ο νους ημών εν εκάστω θεός εστιν». (Nauck, Fragmenta Tragicorum Graecorum, Euripides, fr. 1018).

(= Ο Ευριπίδης έγραψε: « Ο νους που εδρεύει μέσα μας είναι για τον καθένα η θεότητα που τον οδηγεί»).

 

.γ Δείγματα από το στοχασμό του Σωκράτη, των μαθητών του και νεοτέρων, ως τον Επίκουρο .  

Σωκράτης: «Εν οίδα ότι ουδέν οίδα»,

«Γνώθι σαυτόν» και

(κατά τον Αριστοτέλη) «τους επακτούς λόγους και το ορίζεσθαι καθόλου Σωκράτης εισγήσατο».

Ο Σωκράτης έλεγε : «Ένα μόνο πράγμα γνωρίζω, ότι τίποτε δε γνωρίζω». «Προσπάθησε να γνωρίσεις τον εαυτό σου». (Σύμφωνα με την άποψη του Αριστοτέλη): « Ο Σωκράτης εισηγήθηκε πρώτος τους επαγωγικούς συλλογισμούς και τη γενική θεωρία περί ορισμού».

Μία φιλοσοφία ζωής  και αρχή του επιστημονικού λόγου[21].

Πλάτων (Νόμοι, 659D):  « Έστιν  ουν παιδεία η παίδων ολκή και αγωγή προς τον ορθόν λόγον, υπό του νόμου ωρισμένον και τοις επιεικεστάτοις  ξυνδεδογμένον ότι όντως ορθός εστί.»

(= Είναι λοιπόν παιδεία-συμπεραίνει ένας από τους συνομιλητές στο διάλογο περί Πολιτείας- πρώτα η προσέλκυση των νέων, η σαγήνευση, έπειτα η καθοδήγηση προς τον ορθό  λόγο, την κριτική σκέψη, έτσι που έχει οριστεί με το νόμο και έτσι που έχουν αποφανθεί οι σοφοί  ότι πραγματικά είναι λόγος ορθός»).

Αριστοτέλης: «Δια τριών οι άθρωποι γίγνονται αγαθοί και σπουδαίοι, έστι δε ταύτα τα τρία  φύσις , έθος, λόγος.

(=Τρία συστατικά κάνουν τους ανθρώπους αγαθούς και σπουδαίους. Αυτά είναι: η φύση τους, η φυσική προδιάθεσή τους, οι εθισμοί που οι άνθρωποι αποκτούν με τις καθημερινές συνήθειές του, και  η λογική ικανότητά τους ... )

.... δια τον λόγον  δύνανται οι άνθρωποι πράττειν  και εναντία τοις εθισμοίς και τη φύσει , εάν πεισθώσιν άλλως έχειν βέλτιον (Πολιτικά, 1332 a-b).

(=  γιατί με τη λογική ικανότητά τους οι άνθρωποι κατορθώνουν να πράττουν έργα αντίθετα προς τους εθισμούς και τις φυσικές ορμές τους, αν πειστούν ότι κάποια άλλη πορεία είναι πιο σωστή).

«Τότε μόνον οιόμεθα γιγνώσκειν τι, όταν τα αίτια γνωρίσωμεν τα πρώτα» (Φυσικά, Προοίμιο) .

(=Τότε μόνο νομίζουμε ότι γνωρίζουμε κάτι, όταν γνωρίσουμε τα αίτια τα πρώτα των φαινομένων  , των γινομένων)

Αριστοτέλης, (Περί ζώων μορίων, 4): «η γεννήσασα φύσις αμηχάνους ηδονάς προσφέρει τοις δυναμένοις ζητείν τας αιτίας... ».

(= Η φύση που μας γέννησε προσφέρει ανείπωτες χαρές σε όσους μπορούν να αναζητούν τις αιτίες των φαινομένων...).

Αριστοτέλης (Πολιτικά, προοίμιο) : «Πάσαν κοινωνίαν ορώμεν αγαθού τινός ένεκεν συνεστηκυίαν· του γαρ δοκούντος είναι αγαθού  χάριν πάντες πάντα  πράττουσιν...».

(Παρατηρούμε ότι όλες οι κοινωνίες των ανθρώπων έχουν συγκροτηθεί για ένα - κύριο και βασικό- σκοπό, την επιδίωξη, πραγμάτωση κάποιου αγαθού για τα μέλη τους).

Στωικοί:  «Τα μεν εφ' ημίν, τα δε ουκ εφ' ημίν»[22].

(Αξίωμα στο φιλοσοφικό στοχασμό των Στωικών ήταν αυτό:

«΄Αλλα έργα εμπίπτουν στις δυνατότητές μας και είναι δική μας ευθύνη να τα πραγματοποιήσουμε ή όχι και άλλα  είναι έξω από τις δυνατότητές μας και τις ευθύνες μας»).

Επίκουρος: «Μήτε νέος  ων μελλέτω φιλοσοφείν, μήτε γέρων υπάρχων κοπιάτω φιλοσοφών· ούτε γαρ άωρος ουδείς ούτε πάρωρος προς το υγιαίνον της ψυχής». (Επιστολή προς Μενοικέα, προοίμιο).

(= «Ούτε όταν είσαι νέος να αναβάλλεις να ασχοληθείς με τη Φιλοσοφία, ούτε όταν γεράσεις να πεις ποτέ ότι κουράστηκες να φιλοσοφείς, γιατί κανένας δεν είναι ανώριμος στην ηλικία και τη σκέψη, ούτε υπερώριμος, τόσο γερασμένος, ώστε να μην μπορεί να πορευτεί προς ό,τι χαρίζει υγεία, γαλήνη, στην ψυχή»).

 

            Τέτοια λόγια αποφθεγματικά μπορούμε να αναζητούμε και για όλους τους φιλοσόφους, γενικότερα για όλους τους δημιουργούς, όλων των εποχών. Λογουχάρη για τους εκπροσώπους της Νεότερης Ευρωπαϊκής  Φιλοσοφίας μπορούμε  να θυμηθούμε ενδεικτικά κάποιες αποφθεγματικές ρήσεις:

·        "Nihil est in intellectu quod non prius fuerit in sensu" (= Τίποτε δεν υπάρχει στο νου, το οποίο να μην πέρασε πριν από τις αισθήσεις», του   John Locke (Σαφέστατη διατύπωση της αισθησιαρχίας στη Γνωσιολογία)

·        "Dubito de omnibus" του   R. Descartes (= αμφιβάλλω για όλα), θαυμάσια υπόδειξη για άγρυπνη διερεύνηση κάθε πληροφορίας, κάθε γνώσης, αρχή έρευνας.

 

            Ο ζητούμενος  και για λόγους διδακτικούς προτεινόμενος  για κάθε περίπτωση αποφθεγματικός λόγος έχει ευεργετικό μαθησιακό αποτέλεσμα, γιατί:

-         Είναι σύντομος και ευμνημόνευτος,

-         Έχει συνήθως παραστατικότητα και σαφήνεια,

-         Αποτελεί  σύνοψη μιας θεωρίας,

-         Εφόσον κατανοηθεί, εντάσσεται στη σκέψη ως δομικό στοιχείο για μελλοντικούς διαλογισμούς, χωρίς βέβαια να δεσμεύει την ελευθερία της σκέψης.

-         Τέλος, είναι πολύ πιθανό ότι με αυτό τον αποφθεγματικό λόγο μπορεί ο δάσκαλος να προκαλέσει ενδιαφέρον για τη Φιλοσοφία, που έχει παραμεριστεί από τα διαφέροντα των εφήβων για λόγους ποικίλους αλλά και γιατί το σχολικό βιβλίο Αρχές Φιλοσοφίας (Β΄Λυκείου , Θεωρητικής Κατεύθυνσης) είναι απρόσφορο να διδαχτεί και   να προκαλέσει ενδιαφέρον[23].

Βιβλιογραφία Ενδεικτική:

 Κων. Γεωργούλη, Ιστορία  της Αρχαίας Ελλην. Φιλοσοφίας. (Εκδ. «Παπαδήμας»).

Γιάννη  Κορδάτου, Ιστορία  της Αρχαίας Ελληνικής Φιλοσοφίας.

A.S.Bogomolov, Ιστορία της Αρχαίας Φιλοσοφίας ( μετ. Φ.Κ. Βώρου). Όπου  ο συγγραφέας είχε παραπομπή σε αρχαίο κείμενο, αναζητήσαμε το αντίστοιχο  απόσπασμα στο πρωτότυπο και το παραθέσαμε  ως υποσημείωση στην οικεία σελίδα του βιβλίου.

Ευαγγ. Ρούσσος, Οι Προσωκρατικοί (εκδ. «Παπαδήμας»).

Θεόφιλος Βέικος, Προσωκρατικοί  (εκδ. ΟΕΔΒ).

Ν. Μ. Σκουτερόπουλος, Η Αρχαία Σοφιστική (εκδ. «Γνώση»).

Copyright © 2004 F. K. Voros

url: www.voros.gr     e-mail:  vorou@otenet.gr

Τεχνική/Διαφημιστική Υποστήριξη: www.fora.gr