voros

Η διδασκαλία της Αρχαίας Γραμματείας, προσπάθεια ανανέωσης και αναπροσανατολισμού,

Με ποια κριτήρια διατυπώνουμε γενικούς σκοπούς και ειδικούς στόχους παιδείας; Με ποια κριτήρια επιλέγουμε διδακτέα ύλη και μεθόδους διδασκαλίας; Με ποια κριτήρια επιλέγουμε τρόπους ερμηνείας; Και πού πορευόμαστε, αν οι περιστάσεις των σπουδών μας και της μετέπειτα παιδείας μας δε μας επέτρεψαν να δούμε ότι υπάρχει πρόβλημα κριτηρίων πριν από κάθε παιδαγωγική ενέργεια και σε όλη τη διάρκεια της; Είναι δυνατό να γνωρίζουμε «τι» θα διδάξουμε χωρίς να αναρωτηθούμε «γιατί» και «πώς»;

Η διεθνής παιδαγωγική θεωρία και πράξη αποδέχεται τούτα τουλάχιστον τα καθολικά κριτήρια: (1) ανάγκες, (2) διαφέροντα και (3) δυνατότητες των μαθητών. Και δυο ακόμη κριτήρια θεωρούνται παραδεκτά ως ένα σημείο και νόμιμα στην επιλογή παιδευτικού αγαθού και μεθόδων: (4) διατήρηση της πολιτισμικής ταυτότητας και συνέχειας (5) ανάγκες και δυνατότητες της κοινωνίας, που οργανώνει και συντηρεί ένα εκπαιδευτικό σύστημα.

Αλλά γεννιέται συχνά το ερώτημα: ως ποιο σημείο είναι παιδαγωγικά ή κοινωνικά παραδεκτό τα δυο τελευταία κριτήρια να προβάλλονται τόσο που να νοθεύουν ή να αναστέλλουν την εφαρμογή των τριών άλλων, των καθαρά εκπαιδευτικών κριτηρίων ;

Πάντως, η επιλογή του σημείου τομής και σύζευξης των κριτηρίων είναι ζήτημα προσωπικής ευθύνης όλων των υπεύθυνων φορέων παιδείας, των δασκάλων και της πολιτικής ηγεσίας. Οι θέσεις, οι ενέργειες και οι παραλείψεις μας σε ό,τι αφορά την εφαρμογή των γνήσιων παιδαγωγικών κριτηρίων βεβαιώνουν κάθε φορά την καθαρότητα της σκέψης μας και της βούλησής μας απέναντι στη νέα γενιά, την πατρίδα, την πολιτισμική μας συνέχεια.

Το βιβλίο τούτο διαπνέεται από την αντίληψη ότι είναι ανάγκη κάθε στιγμή το πρόβλημα των κριτηρίων να προβάλλεται μπρος στα μάτια της ψυχής μας, να αφυπνίζει, να κρατεί σε εγρήγορση την παιδαγωγική συνείδηση, τη σκέψη, τη δράση. Αλλιώς κινδυνεύουμε να περιέλθουμε σε παιδαγωγική νάρκη και μαρασμό. Και χρειαζόμαστε ισόρροπη παρέμβαση του νου και της καρδιάς , για να σταθμίζουμε κάθε φορά την προτεραιότητα των κριτηρίων και των στόχων. Αλλιώς θα φτάσουμε να δουλεύουμε άσκοπα για το χθες, ενώ η παιδεία είναι λειτουργία που οραματίζεται κυρίως το αύριο και εργάζεται για την οικοδόμησή του.

1. Τα κείμενα που δημοσιεύονται σε τούτο τον τόμο γράφτηκαν[1] σε στιγμές διαφορετικές, από το 1976 και ύστερα, αλλά με στόχο ενιαίο: να βοηθήσουν τη διδακτική προσπάθεια των φιλολόγων στο γυμνάσιο τώρα που καθιερώθηκε - οριστικά πια ελπίζουμε - η διδασκαλία αρχαίων συγγραφέων από δόκιμες μεταφράσεις.

Η νέα αυτή κατάσταση, ευλογία για τους μαθητές, δε μας βρήκε όλους έτοιμους μεθοδολογικά, για να αξιοποιήσουμε διδακτικά τα μεταφρασμένα κείμενα. Αν αφαιρέσουμε λίγα έργα σκαπανέων (π.χ. Α. Δελμούζου, το Κρυφό Σχολειό και Όλγας Κακριδή, Σχέδιο και Τεχνική της Ιλιάδας και της Οδύσσειας), που είχαν φτάσει σε μερίδα μόνο φιλολόγων, και το γενικό αναβάπτισμα του φιλολογικού κόσμου, που συντελέστηκε μέσα σε κλίμα ζωηρής αντιδικίας και ενθουσιασμού, αλλά για τρία μόνο χρόνια με τη Μεταρρύθμιση του 1964-67, οι φιλόλογοί μας ρίχτηκαν τώρα στη νέα προσπάθεια με πολλή κατάφαση και έκδηλο ενθουσιασμό αλλά με λίγα εφόδια και πολλές κακές διδακτικές συνήθειες, αυτές που μας είχε ενσταλάξει η μακροχρόνια ενασχόληση με την «καταδίωξη του αμνού» και την πορεία «προς τα Κούναξα» με κύριο στόχο τη γραμματική και συντακτική παιδεία[2].

2. Μέσα στην πενταετία που μεσολάβησε, αφότου ξεκινήσαμε πάλι στο δρόμο της αλλαγής, ο ενθουσιασμός έγινε πράξη διδακτική, κυρίως με την προσωπική προσπάθεια των φιλολόγων. Έγιναν μερικά ενημερωτικά σεμινάρια που οργανώθηκαν από το ΚΕΜΕ (φθινόπωρο του 1976)∙ αποτέλεσαν χρήσιμο ξεκίνημα, αλλά έμειναν χωρίς ενιαία συνέχεια. Κυκλοφόρησαν αρκετά δημοσιεύματα από τότε[3] και αξιόλογα περιοδικά [4] ήλθαν να επικουρήσουν με νέες ερμηνευτικές προσεγγίσεις, βασισμένες τώρα και στην αποκτημένη κάποια εμπειρία.

Είναι όμως φανερό και -νομίζω από τους πιο σοβαρούς μελετητές των πραγμάτων - ομολογημένο ότι όσα βήματα έχουν γίνει είναι βήματα αναζήτησης, δοκιμής, ανίχνευσης προς κάποιο στόχο ιδεατό, που τον έχει συλλάβει ο νους και τον έχει αγκαλιάσει η καρδιά, αλλά δεν τον έχει ακόμη κατακτήσει η πράξη. Είναι σωστός ο λόγος: η σκέψη ξέρει τα μισά, ακέραια τα γνωρίζει η πράξη. Η ομολογία δεν περιέχει τίποτε μειωτικό για την προσπάθεια που έχει γίνει και συνεχίζεται. Αντίθετα, είναι αναγνώριση πως κάτι σπουδαίο συντελείται και ακόμα κυοφορείται μέσα στην ερμηνευτική διείσδυση που πραγματοποιούν με ζήλο παιδαγωγικό και μόχθο καθημερινό οι χιλιάδες των φιλολόγων μας, μολονότι κανένας επίσημα δεν τους είχε προετοιμάσει για τον ωραίο αγώνα του αναπροσανατολισμού.

3. Μέσα σε αυτό το κλίμα των αναζητήσεων εντάσσονται και όλα τούτο τα σύντομα κείμενα, που όλα γράφτηκαν με αφορμή τις νέες ανάγκες και με βάση όσο ήταν μπορετό τις νέες εμπειρίες. Δε φέρνουν κανένα μήνυμα ιδιαίτερης σοφίας. Αν έχουν κάτι καινούργιο κι αν προσφέρουν κάποια άλλη θέαση του ερμηνευτικού προβλήματος, τούτη η αρετή οφείλεται στους παρακάτω λόγους:

.α΄. Ο συγγραφέας λόγω της δουλειάς του βρίσκεται στο επίκεντρο των δοκιμών αναπροσανατολισμού και δέχεται συχνά τα μηνύματα από τους συναδέλφους της «μάχιμης» υπηρεσίας, που άμεσα προβληματίζονται από την πραγματικότητα.

.β΄. Και έχει το προνόμιο καθημερινά σχεδόν να συνομιλεί με τους υπέρμαχους της νέας πορείας και τους υπερασπιστές των «πάτριων ηθών».

Η τελευταία αυτή ομολογία εξηγεί και γιατί μερικά από τα κείμενα που δημοσιεύονται ή αναδημοσιεύονται τώρα εδώ έχουν ύφος κάποιας λανθάνουσας αντιδικίας. Ζητεί ο συγγραφέας κατανόηση από τους συναδέλφους∙ ίσως το ύφος αυτό είναι πηγαίο δημιούργημα των περιστάσεων, αναγκαίο για ορισμένες στιγμές αναγκαίας αλλαγής∙ έχει κι αυτό ιστορικότητα. Γιατί δε γράφουμε κουβεντιάζοντας με τα σκονισμένα ράφια της βιβλιοθήκης μας, όπου αναπαύονται στις δάφνες τους οι αρχαίοι πρόγονοι και οι νεότεροι σχολιαστές τους∙ κουβεντιάζουμε καθημερινά με τον κόσμο μας που έχει προβλήματα και προβληματισμούς, αγώνες και αγωνίες.

4. Επειδή όμως πρόκειται για αγώνες που σχετίζονται με την εκπαίδευση, χρειάζονται κι άλλα όπλα: επιστημονική και γενικότερα πνευματική εντιμότητα, που μπορεί να εκφραστεί, νομίζω, με τα παρακάτω:

.α΄. σεβασμό για τις απόψεις των άλλων και περισσότερο σεβασμό για τους ίδιους∙

.β΄. παρρησία και ειλικρίνεια στη διατύπωση των θέσεων που καθένας υποστηρίζει∙

.γ΄. συνείδηση ότι υπάρχει πάντα η πιθανότητα καθένας να σφάλει∙ άρα, οφείλει να είναι ψυχικά έτοιμος για επανεξέταση των απόψεων, όταν προκύπτουν στοιχεία που τον κλονίζουν∙[5]

.δ΄. συνειδητοποίηση ότι η εκπαίδευση είναι θεσμός που διαρκώς οφείλει να ανταποκρίνεται στις ανάγκες και τα διαφέροντα των νέων και της κοινωνίας που διαρκώς μεταβάλλεται∙ ότι, κατά συνέπεια, οφείλουμε όλοι να υπηρετούμε όχι τη μεταρρύθμιση, αλλά την ιδέας μιας συνεχιζόμενης και μεταρρυθμιζόμενης Μεταρρύθμισης. Αλλιώς, το εκπαιδευτικό οικοδόμημα θα στεγάζει μόνιμα τα απομεινάρια του χθες, θα δυσκολεύεται να ανοίξει θύρα προς το σήμερα και το αύριο.

5. Το βιβλίο τούτο πολύ απέχει από το να αποκρίνεται σε όλα τα προβλήματα που δημιουργεί για τους φιλολόγους η διδασκαλία της μεταφρασμένης αρχαίας γραμματείας. Συμπωματικά και δειγματοληπτικά μόνο αναφέρεται σε κάποια από τα διδασκόμενα κείμενα (Ξενοφώντα, Θουκυδίδη, Φιλοσοφικά Κείμενα, Δραματική Ποίηση). Κυριότατα στοχεύει στα γενικά προβλήματα ερμηνείας και διδακτικής αξιοποίησης και υπογραμμίζει την ανάγκη αναπροσανατολισμού και ανανέωσης της ερμηνευτικής και διδακτικής διαδικασίας.

Σε Παράρτημα του βιβλίου έχουν προστεθεί μερικά ακόμη κείμενα που δεν αναφέρονται άμεσα στα θέματα διδασκαλίας της αρχαίας γραμματείας, αλλά έμμεσα σχετίζονται με αυτή τη διδακτική προσπάθεια, γιατί πραγματικά:

.α΄ είτε αναφέρονται στην παιδαγωγική σχέση (π.χ. Αρχές διαλόγου) ∙

.β΄. είτε συμβάλλουν στη δικαίωση της διδασκαλίας από μετάφραση (π.χ. Η γοητεία της παραδοσιακής αμάθειας) ∙

.γ΄. είτε περιγράφουν γενικούς ή ειδικούς παιδαγωγικούς προσανατολισμούς που επιδιώκονται και με την αρχαία γραμματεία (π.χ. Οργάνωση της σκέψης, το νόημα της ελευθερίας σήμερα) ∙

.δ΄. είτε, τέλος, φωτίζουν θέματα γειτονικά, όπου επικρατεί ασάφεια και σύγχυση, που η παράτασή τους εμποδίζει τη διδακτική αξιοποίηση της αρχαίας γραμματείας (π.χ. Ο Ελληνικός Διαφωτισμός).

Βιβλιογραφικές παραπομπές γίνονται με φειδώ, κατά προτίμηση σε έργα που είναι άμεσα προσιτά∙ ο λόγος της προτίμησης είναι αυτονόητος.

6.Για τη σύνθεση αυτών των δοκιμίων ο συγγραφέας οφείλει πολλά σε πολλούς∙ για μερικούς εκφράζονται ευχαριστίες με επώνυμα σε υποσημειώσεις. Οφείλω όμως εδώ να μνημονεύσω ξεχωριστά εκείνους που συχνά υπομένουν ευγενικά το πρώτο διάβασμα των κειμένων μου και διατυπώνουν τις πιο έγκαιρες παρατηρήσεις. Πρόκειται για τη γυναίκα μου και δυο πολύ αγαπητούς φίλους μας, την κ. Βασιλική Λελέκη - Φλώρου, φιλόλογο, καθηγήτρια της αγγλικής και το σύζυγό της Δημοσθ. Φλώρο, γιατρό.

Αυτονόητο ότι για τις ατέλειες όλες της συγγραφής ακέραιη η ευθύνη ανήκει στο συγγραφέα.

Το βιβλίο αυτό εκδίδεται με δαπάνη και για λογαριασμό της Επιστημονικής Ένωσης «Νέα Παιδεία» ∙ ο σκοπός είναι να διατεθεί το βιβλίο δωρεάν στους συνδρομητές του αντίστοιχου περιοδικού. Για το συγγραφέα είναι χαρά και ικανοποίηση μόνη ότι έτσι επικοινωνεί με τους συναδέλφους∙ αντίδωρο στην πολύ πλουσιότερη πληροφόρηση και βοήθεια που προσφέρουν εκείνοι σε μας με την πείρα τους και τον ενθουσιασμό τους.

[1] Τα περισσότερα αναδημοσιεύονται τώρα∙ η πρώτη δημοσίευση δηλώνεται για το καθένα χωριστά σε υποσημείωση. Πρωτοδημοσιεύονται εδώ:

.α΄ Αναζήτηση των κινήτρων της ανθρώπινης δράσης: μια πολυδύναμη ερμηνευτική αρχή.

.β΄. Σκέψεις για την ερμηνεία των κειμένων και τη δημιουργική αναβίωση των αξιών τους.

.γ΄. Ο Ελληνικός Διαφωτισμός: προσπάθεια επανεκτίμησης της Αρχαίας Σοφιστικής.

[2] Δείτε στο Παράρτημα: Η γοητεία της παραδοσιακής αμάθειας∙ και Παράδοση και Αλλαγή είναι ο νόμος της ζωής.

[3] Ενδεικτικά σημειώνουμε:

.α΄. Εισηγήσεις (του Κ.Ε.Μ.Ε.), τόμοι 2.

.β΄.Σοφ. Μαρκιανού, Ερμηνευτική και μεθοδολογική προσέγγιση των κειμένων της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, Αθήνα1978 (εκδ. Γρηγόρη).

.γ΄.Παιδαγωγικού Εργαστηρίου Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, Η διδασκαλία των Αρχαίων Ελληνικών από μετάφραση, Αθήνα,1977 (εκδ. Παπαζήση)

[4] ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ, ΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΠΡΑΞΗ, ΝΕΑ ΠΑΙΔΕΙΑ.

[5] Δείτε στο Παράρτημα: Αρχές Διαλόγου, που διαπνέονται από αυτή τη διάθεση.