Οικονομική, Κοινωνική, Εκπαιδευτική, γενικότερα πολιτισμική παρουσία του Μακεδονικού Ελληνισμού στη γενέτειρα και στις παροικίες (της Βαλκανικής και  της Μεσευρώπης)[1] κατά τους τελευταίους αιώνες  της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (κυριαρχίας), δηλ. από τα τέλη του 17^ου αιώνα  ως τις  αρχές του 20ού[2].

δίπτυχο

Φ. Κ. Βώρου

Προοίμιο:                       

Οι λόγοι αυτού του  χρονικού καθορισμού (περίπου από το 17^ο αι. ως το 1920) είναι οι ακόλουθοι:

·                =  Στις αρχές αυτής της χρονικής περιόδου αναχαιτίστηκε η προέλαση των Οθωμανών προς τη Βαλκανική και Μεσευρώπη, άρχισε να υποχωρεί  η Οθωμανική απειλή και άρχιζε μια περίοδος πολέμων από την Ευρώπη ενάντια  στην Οθωμανική απειλή, συγκεκριμένα: από την Αυστροουγγαρία, την Τσαρική Ρωσία, αργότερα από τη Γαλλία  του Ναπολέοντα, τελικά από την Ευρωπαϊκή Εγκάρδια Συνεννόηση, που είναι γνωστή ως Entente Cordiale[3], αρχές του 20ού αι.. Από  την πλευρά της θάλασσας η αναχαίτιση των Οθωμανών είχε συντελεστεί με την αντιπαράθεση της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας του Αγίου Μάρκου,  της Βενετίας, η οποία προστάτευσε, όσο μπορούσε, τα συμφέροντά της στη Μεσόγειο θάλασσα[4]   (ως τη διάλυσή της από το  Ναπολέοντα, με τη συνθήκη του Campo Formio, το 1797).

·              = Μέσα στα πλαίσια μακροχρόνιας  αντιπαράθεσης της Αυστροουγγαρίας προς την Οθωμανική Αυτοκρατορία[5] -ειδικά - διαμορφώνονταν συνθήκες που μπορούσαν να αξιοποιήσουν οι Έλληνες, ιδιαίτερα του Δυτικομακεδονικού χώρου, γιατί μπορούσαν να κινηθούν εμπορικά μέσα στα όρια  και  των δυο αντιπάλων επικρατειών και από τη μία στην άλλη.  Συγκεκριμένα:

-            -    Σταδιακά έπαιρναν στα χέρια τους όλο και περισσότερο το διαμετακομιστικό εμπόριο από την Οθωμανική επικράτεια προς Β. Βαλκανική (Σερβία- Αυστρία- Ουγγαρία - Ρουμανία) και Μεσευρώπη (Τεργέστη - Βενετία- Βιέννη - Βουδαπέστη) και αντίστροφα.

        -         Σε πολλές περιπτώσεις μετακόμιζαν οι ίδιοι από την Οθωμανική Επικράτεια προς τις βόρειες γειτονικές χώρες και εμπορεύονταν με βάση τη δεύτερη πατρίδα.

-    -  Και, είτε διατηρούσαν την οθωμανική  υπηκοότητα είτε έπαιρναν νέα (αυστροουγγρική - αργότερα ρωσική),  αξιοποιούσαν όσα εμπορικά προνόμια δημιουργούνταν στη μια και την άλλη  Επικράτεια .   Και  άλλοι επιδίωκαν  ή υποχρεώνονταν να αποκτήσουν αυστροουγγρική υπηκοότητα , άλλοι δεσμεύονταν και διατηρούσαν οθωμανική,  αλλά  και για τις δυο κατηγορίες μπορούμε να πούμε: είχαν συνείδηση ελληνική «διαμορφούμενη πιο έντονα στο ευρωπαϊκό κλίμα[6]».  

-            - Ταυτόχρονα,   ως κάτοικοι στη δεύτερη πατρίδα τους: απαλλάσσονταν από την τουρκική αυθαιρεσία, ζούσαν σε περιβάλλον εκπαιδευτικά - μορφωτικά - κοινωνικοπολιτικά ανώτερο, αναπτύσσονταν σε κοινωνικοπολιτική ατμόσφαιρα φιλελεύθερη (όσο μπορεί αυτό να ειπωθεί για κείνους τους καιρούς σε κείνους τους χώρους)  και μπορούσαν να μετέχουν σε ιδεολογικά κινήματα φιλελεύθερα και να ονειρεύονται πατρίδα ελεύθερη και ανεξάρτητη και με τη δική τους συνδρομή και συμπαράσταση.

Επιχειρούμε συνοπτική ανάλυση αυτής της κοινωνικοπολιτικής  και μεταναστευτικής πραγματικότητας, όπου είχαν ανάγκη να ζήσουν, να σταδιοδρομήσουν, να πάρουν και να δώσουν παιδεία, να ενταχθούν  κοινωνικοπολιτικά , να ονειρεύονται πατρίδα ελεύθερη, να εργαστούν γι' αυτήν. Η  ανάλυση που επιχειρούμε περιλαμβάνει  τις εξής παραγράφους:

.α΄. Συνθήκες ζωής στη γενέτειρα (π.χ. Δυτική Μακεδονία και  Ήπειρο: Κοζάνη, Σιάτιστα,  Καστοριά, Μπλάτσι, Κοριτσά...) και λόγοι μετανάστευσης προς τη Βόρεια  Βαλκανική- Μεσευρώπη.

.β΄. Δρόμοι εμπορίου  - μετανάστευσης και συνθήκες εγκατάστασης και σταδιοδρομίας. (Ήταν ευπρόσδεκτοι και θεωρούνταν αξιόπιστοι για τις τοπικές κοινωνίες οι  μετανάστες στις  δεύτερες πατρίδες;). (Χάρτες 2-3).

.γ΄. Πώς ενσωματώνονταν στη δεύτερη πατρίδα,  χωρίς να χάνονται για τη γενέτειρα;

.δ΄. Πρόσφεραν και έλαβαν παιδεία; Πώς και πόσο πέτυχαν στη  σταδιοδρομία τους  και πρόσφεραν  υπηρεσία στη δεύτερη πατρίδα;

.ε΄. Τι οραματίζονταν και πώς έδρασαν για την πρώτη και αξέχαστη Πατρίδα; Με κληροδοτήματα ψυχής, με ιδέες τολμηρές και πράξεις προσωπικού κινδύνου.

.α΄. Συνθήκες ζωής στη γενέτειρα (π.χ. Δυτική Μακεδονία Ήπειρο: Κοζάνη, Σιάτιστα,  Καστοριά, Μπλάτσι,  Κοριτσά...) και λόγοι μετανάστευσης προς Β. Βαλκανική και τη συνεχόμενη Μεσευρώπη.

Η βίαιη  από τον Οθωμανό κατακτητή απομάκρυνση των γηγενών πληθυσμών (των ραγιάδων) από τα ευφορότερα εδάφη τους (που έγιναν τουρκικά τσιφλίκια), 

Η ταπείνωση του ραγιαδισμού και η καθημερινή και σχεδόν  μόνιμη απειλή αυθαιρεσίας  εκ μέρους του κατακτητή[7], ήταν λόγοι επαρκείς  για να ωθούν προς μετανάστευση για συνθήκες ζωής ανεκτές.

Οι περιστάσεις πολέμων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας  προς ποικίλες κατευθύνσεις (Ενετούς, Αυστροουγγαρία, τσαρική Ρωσία...[8]) αναμφίβολα δημιουργούσαν πρόσθετη αναστάτωση στο οθωμανικό  Κράτος, προκαλούσαν περισσότερη πίεση φορολογική και κινδύνους για τον άμαχο πληθυσμό των ραγιάδων, αλλά ταυτόχρονα δημιουργούνταν   έμμεσα    (από τις συγκρούσεις των εμπολέμων) περισσότερες   ανάγκες για διαμετακομιστικό εμπόριο και  άνοιγαν δρόμοι που μπορούσαν να τους περπατήσουν οι πιο δραστήριοι και  τολμηροί  πραματευτές. Έτσι διαμορφώθηκε  και διαμόρφωσε - όπως θα δούμε-  ιστορία σεβαστή ο περιφρονημένος ραγιάς,  ιδιαίτερα ο Μακεδόνας, ως Βαλκάνιος Πραματευτής[9]. Αυτός παράλληλα με όλα τα αρνητικά  της τότε ζωής του, είχε ένα  πλεονέκτημα στις μετακινήσεις του: ότι,  λόγω υποδούλωσης όλων των λαών της Βαλκανικής στον ίδιο κατακτητή,  είχαν καταργηθεί τα σύνορα τα εθνικά μέσα στα ευρύτερα όρια των κατακτημένων από τους Οθωμανούς λαών της Βαλκανικής. Τα βόρεια σύνορα της  Οθωμανικής επικράτειας έφταναν ως εκεί που  εκτείνονταν ή συρρικνώνονταν κατά καιρούς τα νότια σύνορα της Αυστροουγγαρίας (Χάρτες 1-4).  Εκείνο τον καιρό των Βαλκανίων χωρίς εσωτερικά σύνορα είχαν αναπτυχθεί αρκετά κέντρα με μεγάλους ελληνικούς πληθυσμούς πέρα από τα σημερινά βόρεια και βορειοδυτικά σύνορα της χώρας μας: Μελένικο, Μοναστήρι, Κορυτσά, Μοσχόπολη, Κλεισούρα...[10]  

.β΄ Δρόμοι μετανάστευσης και συνθήκες εγκατάστασης και σταδιοδρομίας.

Εκείνους τους καιρούς μέσα στις  τότε περιστάσεις πρόσφοροι και βατοί (ή πλωτοί), αν και με πολλούς κινδύνους κατά καιρούς, ήταν οι εξής δρόμοι, ιδιαίτερα για  τον Μακεδονικό Ελληνισμό:

-             - Από Δυτική Μακεδονία και Βόρεια Ήπειρο (π.χ. Σιάτιστα, Κοζάνη, Μοσχόπολη, Κορυτσά)  προς Δυρράχιο (λιμάνι της Αλβανίας) και από κει προς Ζάρα, Τεργέστη, Βενετία ... με πλοία.

-            - Από όλα τα μέρη της Μακεδονίας προς τις πλησιέστερες κατά περίπτωση  κοιλάδες ποταμών,  που ρέουν  από το βαλκανικό βορρά προς το βαλκανικό νότο, π.χ. κοιλάδες του Αλιάκμονα, του  Αξιού. Και διαμέσου των κοιλάδων καραβάνια* εμπόρων /πραματευτάδων / μεταναστών κινούνταν προς βορρά[11] (χάρτης 3).

         -  Από οποιοδήποτε λιμάνι της Μακεδονίας (ή του ευρύτερου Αιγαίου ή του ευρύτερου μεσογειακού χώρου) προς Εύξεινο Πόντο, διαμέσου των Στενών του Βοσπόρου, ιδιαίτερα μετά  τη συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή (1774), με την οποία οι συμβαλλόμενοι (Ρώσοι - Οθωμανοί) έδιναν  ελεύθερη ναυσιπλοΐα για  τα ελληνικά πλοία με ρωσική σημαία[12]. (δηλ. ο νικητής επέβαλλε στον νικημένο ελεύθερη ναυσιπλοΐα στα Στενά για τα πλοία υπό ρωσική σημαία). 

γ΄. Πώς ενσωματώνονταν στη δεύτερη πατρίδα χωρίς να χάνονται για τη γενέτειρα;

          Εκεί που έφταναν ως έμποροι ή μετανάστες οι Μακεδόνες  ήταν ευπρόσδεκτοι για λόγους ουσιαστικούς, με τα κριτήρια της κοινωνίας που τους δεχόταν, γιατί:

          - Πρόσφεραν έργο συγκεκριμένο που δεν εκτόπιζε ούτε ενοχλούσε άλλους, αντίθετα αλλού  κρίνονταν απαραίτητοι (γιατί γνώριζαν την Ανατολή, τη γλώσσα  και έτσι  διευκόλυναν συνήθως ως πραματευτές  τη διακίνηση εμπορευμάτων ανάμεσα  σε  δυο επικράτειες που συχνά  είχαν δύσκολες σχέσεις ανάμεσά τους) [13],και αλλού ήταν ευπρόσδεκτοι ως καλλιεργητές  της γης ή ως υποψήφιοι πολεμιστές/ υπερασπιστές.

          -          Οι ίδιοι ως   Μακεδόνες   πραματευτές  έφευγαν από την καταπίεση, την ταπείνωση, το ραγιαδισμό του νότου και κρίνονταν άξιοι εμπιστοσύνης  στο βαλκανικό βορρά  και τη Μεσευρώπη ως έμποροι - εμπορομεσίτες, γιατί θεωρούνταν αυτονόητα δυσαρεστημένοι από τους Οθωμανούς, άρα δυνητικά σύμμαχοι για τους  Αυστροούγγρους.    Και   -με κάποια κριτήρια - γίνονταν  εύκολα  δεκτοί  ως ισότιμοι και αξιόπιστοι συμπολίτες (υπήκοοι Αυστρίας ή Ουγγαρίας) ή απλά  ως έμποροι για πρόσκαιρη παραμονή.

Αξιομνημόνευτη  για το θέμα αυτό  της εγκατάστασης και των σχέσεων με τους  πολίτες της νέας πατρίδας είναι μια συμφωνία  της Κομπανίας  Ελλήνων εμπόρων - μεταναστών (Κοζανιτών - Σιατιστινών) με τους μόνιμους κατοίκους μιας πόλης στην Ουγγαρία. Τη  συμφωνία αυτή  μνημονεύει και μεταφράζει μερικές παραγράφους της ο κ. Σιώτας στο βιβλίο του για τους αποδήμους[14]. Σύμφωνα με την παραπομπή του αναζήτησα τη σχετική «συμβολαιογραφική συμφωνία» στο πρωτότυπο κείμενο,  στην ελληνική γλώσσα των μεταναστών. Γράφουν, λοιπόν,   στο προοίμιο οι δυο συμβαλλόμενες πλευρές:

« Ημείς: ο Δήμαρχος της εμπορικής πόλεως Kecskemet και οι εν αυτή κατοικούντες Έλληνες έμποροι γνωστοποιούμεν δια του παρόντος  ότι:..........

         1.  ...Επιτρέπομεν  εις τους Έλληνας ,  όπως ως μέχρι τούδε ούτω και εις το μέλλον κατοικούν  εις την   πόλιν ταύτην   και ασκούν το εμπόριόν  τους, κατά τον τρόπον τους (σύμφωνα με τα δικά τους εμπορικά   ήθη).    

       2.     Δύνανται να συγκροτήσουν μίαν Κομπανίαν υπό τον όρον να έχουν είκοσι καταστήματα...και  είναι ελεύθεροι να ενοικιάσουν  δια τα πλεονάζοντα εμπορεύματα αποθήκας...

       3.     Δύνανται (οι Ελληνομακεδόνες πάροικοι)...να εκλέγουν ιδικόν των δικαστήν...δια τας μικράς  μεταξύ των εμπορικάς διαφοράς...»  κ.λπ.

 Ακολουθούν άλλες πολλές ρήτρες και η συμβολαιογραφική πράξη κλείνει με την υπόσχεση των Ελλήνων εμπόρων:  «αναλαμβάνομεν την υποχρέωσιν να τηρώμεν ως ιερούς και απαραβιάστους  τους εις τας ανωτέρω παραγράφους  εμπεριεχομένους όρους... και να διάγωμεν εν ειρήνη και αγάπη μετά των κατοίκων της πόλεως και να τιμώμεν αυτούς...».

        -         Επιπλέον,  οι Ελληνομακεδόνες μετανάστες αντιμετωπίζονταν  εκεί ως απόγονοι αρχαίων προγόνων, που είχαν κληροδοτήσει στην ανθρωπότητα ένα θαυμαστό πολιτισμό.

       -         Κρίνονταν ως κληρονόμοι μιας περισπούδαστης αρχαίας Γραμματείας, που είχε συνδεθεί με την Αναγέννηση του Ευρωπαϊκού κόσμου και πολιτισμού[15] , έπειτα με τον Ευρωπαϊκό  Διαφωτισμό.

Ο δρόμος  της μετανάστευσης προς την Ευρώπη και της  πολιτισμικής επικοινωνίας   είχε  ήδη ανοίξει με τους  λογίους του Βυζαντίου,  αμέσως  μετά  την άλωση της Πόλης.  

Εκεί, λοιπόν,  που γίνονταν ευπρόσδεκτοι:

        -         Αφοσιώνονταν με ζήλο, με εργατικότητα και ολιγάρκεια στο βιοποριστικό έργο τους και συχνά γνώριζαν οικονομική επιτυχία θαυμαστή.

        -         Έσπευδαν να οργανωθούν σε Κοινότητα / Παροικία, σε Κομπανία, για λόγους επιβίωσης και αμοιβαίας συμπαράστασης, αλληλεγγύης.

   -         Φρόντιζαν να χτίσουν εκκλησιά[16] για την άσκηση των θρησκευτικών καθηκόντων τους, για λόγους κοινωνικών επαφών μεταξύ τους, για να ανοίγουν ένα δρόμο στην ελπίδα.

-         Φρόντιζαν παράλληλα για ένα σχολείο για τα παιδιά τους, όχι απλά για λόγους μόρφωσης  και  επαγγελματικής σταδιοδρομίας, αλλά για διατήρηση της εθνικής συνείδησης  και της πολιτιστικής παράδοσης

Η διδασκαλία της  γλώσσας τους ήταν το πρώτο μέλημα[17]. Και πολλά σχολεία διακρίθηκαν και προτιμούνταν και από τους ντόπιους

         -         Και γρήγορα αποδέχτηκαν ως άρθρο πίστης  και ελπίδας ότι η Παιδεία θα φέρει Ελευθερία[18]... 

Ενδεικτικά για την ανέλιξη και την προσφορά των εμπόρων   παροίκων       στη δεύτερη πατρίδα τους σημειώνουμε:

        -         Γρήγορη κοινωνική και πολιτική ένταξη , ως το επίπεδο της ενεργού συμμετοχής στην κοινωνική, οικονομική, πνευματική  και  πολιτική ζωή της χώρας που τους δέχτηκε[19].  

        -         Πλουσιοπάροχη παρουσία με δαπάνες για κοινωφελή έργα και ιδρύματα[20].

Ένα παράδειγμα πειστικό αποκαλύπτει η εισήγηση  του Ιω. Τζαφέτα σε πρόσφατο Συνέδριο. Αναφέρεται στη σταδιοδρομία του Ν. Δούμπα (από το Μπλάτσι). Αυτός  πέτυχε πρώτα στην οικονομική - κοινωνική - πολιτιστική ζωή της Αυστρίας (έγινε και Πρόεδρος της Ανδρικής Χορωδίας της Βιέννης και εκλέχτηκε αργότερα μέλος της Αυστριακής Βουλής). Εκεί, λοιπόν, εκφώνησε λόγο εναρκτήριο ως πολιτικός πια., υπεύθυνος για το νομοθετικό έργο της δεύτερης πατρίδας του

 Αντιγράφω μια παράγραφο από την  αγόρευσή του ,  όπου συνοψίζει τη σοφία και εμπειρία της ανθρώπινης πορείας[21]:

«Όλους τους κανόνες και τις εμπειρίες που συνέλεξα από το Σύλλογο Ανδρικής Χορωδίας τις πήρα μαζί μου στη δημόσια ζωή. Έμαθα ότι μόνο η ενότητα αποφέρει όφελος... Επίσης, έμαθα ότι θα πρέπει κανείς να μην ενεργεί επιθετικά  με  fortissimo τρόπο (με επιθετικότητα), αντίθετα, με το   moderato  τρόπο (την ήπια τακτική) προχωρεί κανείς πιο αργά αλλά πιο σταθερά. Ακόμη κάτι έμαθα  στο Σύλλογο,  ότι δεν επιτρεπόταν να ακουστεί καμιά φωνή πάνω από το κανονικό, ούτε ο πρώτος τενόρος, ούτε κάποιο κόμμα, ούτε κάποια κοινωνική τάξη, ούτε κάποιο έθνος.  Σεβασμός, ανοχή, ευμένεια θα πρέπει να μας ενώνουν»[22] .

.δ΄. Πρόσφεραν και έλαβαν παιδεία; Πώς και πόσο σταδιοδρόμησαν και πρόσφεραν στη δεύτερη Πατρίδα;

          Αναγέννηση παιδείας στον ελλαδικό χώρο και  ειδικά στο  δυτικομακεδονικό είχε εμφανιστεί από τις αρχές του 18^ου αιώνα, όταν έκαναν τα πρώτα βήματά  τους σχολεία και λόγιοι που είναι γνωστοί ως πρόδρομοι ή κύριοι εκφραστές του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Ενδεικτικά θυμίζουμε λ.χ. την εμφάνιση του Μεθόδιου Ανθρακίτη στο Ελληνικόν Σχολείον της Σιάτιστας  (το 1710)[23] και τη μεγάλη δωρεά της Βασιλικής Νικολάου - 40.000 γρόσια  για την αναγέννηση της σχολής αυτής- που ανακοινώνει ο Λόγιος Ερμής στο τεύχος 5 του Μαρτίου του 1817. Έρχονταν, λοιπόν, από τη σκλαβωμένη πατρίδα στην Ευρώπη  με πνευματικά εφόδια, έτοιμοι να δεχτούν τα νέα μηνύματα των καιρών, τη γνώση αλλά και να προσφέρουν ανάλογα κι αυτοί. Δάσκαλοι,  που διακρίθηκαν στα σημαντικά σχολεία  της γενέτειρας,   θα διδάξουν  και στις παροικίες και σε ανώτερες σχολές της τη γλώσσα την ελληνική. Θα συγγράψουν βιβλία  θα κάνουν μεταφράσεις αλλά και   που θα εκδοθούν με χρήματα των Ελλήνων εμπόρων και θα σταλούν και στα σχολεία ή τις βιβλιοθήκες της γενέτειρας.(πχ.:  Ο Παπαγεωργίου από Σιάτιστα μας έδωσε  το Μεγάλο Αλφαβητάριο της Ελληνικής αλλά και «Οικιακό και  Πρόχειρο Διδάσκαλο για την εκμάθησή της  Ελληνικής Γλώσσης» (δηλαδή της αρχαίας ελληνικής). Ο Γεώργ. Ζαχαριάδης (από Τύρναβο Θεσσαλίας)  δίδαξε στο Ελληνομουσείο του Σεμλίνου. Σπουδαία έργα  του:  Γραμματική Ελληνική ,   Δίγλωσσο λεξικό,     ελληνοσλαβικό,   μεταφράσεις: Περί παίδων αγωγής , Προς Δημόνικον.

Παρακολουθώντας τους Βαλκάνιους Πραματευτές και τελικά απόδημους στη Β. Βαλκανική - Μεσευρώπη, στη «Μακεδονία της Μεσευρώπης» (από Τεργέστη ως Βουδαπέστη)  οφείλουμε να σημειώσουμε ότι  η εικόνα  των εμπορικών δραστηριοτήτων  τους με τον καιρό άλλαξε.  Πραματευτάδες   εγκαταστάθηκαν μόνιμα στις πόλεις -σταθμούς του διαμετακομιστικού εμπορίου και από εκεί συνέχισαν  τις εργασίες τους ως έμποροι  (μικρέμποροι ή μεγαλέμποροι).  Κομπανίες εξελίχτηκαν σε μετοχικές εταιρίες, έμποροι έκαναν «συντροφίες» = συνεταιρισμούς και μεγάλες οικογένειες ιδρύσαν  μεγάλους εμπορικούς οίκους με υποκαταστήματα σε όλη την Ευρώπη.

φωτο 06

φωτο 07

Αυτή η νέα οργάνωση του εμπορίου απαιτούσε και άλλες υπηρεσίες και πρακτικές: Τράπεζες, χρηματιστήρια, ασφάλειες, μεσίτες, συναλλαγματικές και ομολογίες και πάνω από όλα  γνώση  που να διευκολύνει τις συναλλαγές σε ένα κόσμο χωρίς ενιαίο νόμισμα και  σύστημα μέτρων και βαρών/ σταθμών.  Συγγράφηκαν  βιβλία  που διδάσκονταν στις εμπορικές Σχολές και γίνονταν πολύτιμοι βοηθοί των εμπόρων.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα  μεταξύ άλλων  το βιβλίο:  

 ΧΕΙΡΑΓΩΓΟΣ ΕΜΠΕΙΡΟΣ ΤΗΣ ΠΡΑΓΜΑΤΕΙΑΣ

Ήτοι

Βιβλίον , περιέχον , όλους τους αναγκαίους, σχεδόν, λογαριασμούς της Πραγματείας, ομού και τα Ζυγία  και Πήχας, όλης σχεδόν, της Ευρώπης

 Ευμεθόδως μεν συντεθέν εις την καθομιλουμένην ημών Ελληνικήν Διάλεκτον τότε, παρά του ΚΥΡΙΟΥ ΘΩΜΑ ΔΗΜΗΤΡΊΟΥ ΤΟΥ ΣΙΑΤΙΣΤΈΩΣ...

   Η επαγγελματική / εμπορική επιτυχία στις νέες πατρίδες,  που  ήταν βέβαια ο πρώτος στόχος Ελλήνων παροίκων,   έγινε ταυτόχρονα συντελεστής πρώτος για να ενταχθούν στην κοινωνικοπολιτική ζωή της νέας πατρίδας και  πολλοί να πετύχουν κάποια  ειδική διάκριση / αναγνώριση αντίστοιχη προς την προσφορά τους.  Ενδεικτικά  θυμίζουμε  πως αρκετοί  πάροικοι    διακρίθηκαν ως μεγάλοι  επιτυχημένοι έμποροι,  τραπεζίτες πλοιοκτήτες,  βιομήχανοι    και πως  πολλοί από αυτούς πήραν τίτλους ευγενείας,   γιατί βοήθησαν τη χώρα όπου ζούσαν  - τη  δεύτερη πατρίδα τους-   σε κρίσιμες πολεμικές περιόδους (π.χ. Πόποβιτς, Σίνας,)  ή γιατί πρόσφεραν τεχνογνωσία  που έφερε οικονομικά αποτελέσματα, (π.χ. Νάκο, Σίνας )  ή  και γιατί   απλά πρόσφεραν τον πλούτο  τους  για  ίδρυση και λειτουργία  ευαγών ιδρυμάτων.

Ο  Ούγγρος νεοελληνιστής  Ανδρέας Χόβαρτ συμπληρώνει χαρακτηριστικά  (για την προσφορά των  παροίκων στον τομέα  της οικονομίας ):

« Στην Ουγγαρία οι Έλληνες έπαιξαν  σπουδαίο ρόλο σε όλους τους κλάδους  της οικονομικής ζωής. Στην αγροτική οικονομία ως ενοικιαστές κτημάτων και κατόπιν ως ιδιοκτήτες, προσπάθησαν να εισαγάγουν διαφόρους νεωτερισμούς...σιγά σιγά όλο το μεγαλεμπόριο της χώρας  έφτασε στα χέρια των εποίκων, (παροίκων)   που ως μέλη των πολυάριθμων «κομπανιών» αντιπροσώπευαν δύναμη ασυναγώνιστη...Αυτή η οικονομική δύναμη που οι Έλληνες της  Ουγγαρίας  απέκτησαν με την ιδιοφυΐα τους και τα ποικίλα προνόμια εκ μέρους των εγχωρίων αρχών, δημιούργησε γερή βάση για μια αξιοθαύμαστη εκπολιτιστική  δράση, με κάλλιστα αποτελέσματα για  τον πνευματικό βίο όχι μόνο των ίδιων των Ελλήνων αλλά και των άλλων ομόθρησκων βαλκανικών αδελφών» 

(υποσημ 17, Α. Χόρβατ, Εκπολιτιστική δράση της ελληνικής  Διασποράς, Νέα Εστία, ΚΗ, 1940,σ.926)

        Ταυτόχρονα  οι  απόδημοι  γίνονταν δέκτες και εκφραστές/ υπέρμαχοι/ διακινητές νέων ιδεών που υπηρετούσαν τη νέα πατρίδα και κοινωνία ή αποτελούσαν καύχημα και ελπίδα για  την πρώτη πατρίδα. Ποια ήταν η συναισθηματική σχέση τους με τη γενέτειρα θα φανεί από τα έργα τους: πρωτοφανείς σε πλούτο και ποικιλία  δωρεές / κληροδοτήματα[24].

κείμενο4

Ιδιαίτερη όμως σημασία έχει ότι οι έμποροι - Πραματευτάδες αναζητώντας παιδεία με τη στενότερη και την ευρύτερη έννοια του όρου υιοθετούν και  τις αντίστοιχες αναζητήσεις - επινοήσεις της εποχής. Σχεδόν σε κάθε παροικία τόλμησαν να ασχοληθούν με την καινούργια τέχνη της εποχής, τέχνη φωτισμού και διαφώτισης των κοινωνιών, τέχνη διάδοσης ιδεών, τέχνη αφύπνισης ιδεών, διάδοσης ιδεολογίας για κείνους που τόλμησαν να την ασκήσουν ειδικά εκείνους τους καιρούς, τέχνη που συνδέθηκε με το πρώτο εγχείρημα επανάστασης για Ελευθερία - Ανεξαρτησία[25] της Πατρίδας. Πρόκειται βέβαια για την τέχνη  της τυπογραφίας[26], τέχνη που  εκτός από εμπορικά κέρδη πρωτόγνωρα άνοιγε δρόμους ενημέρωσης και έδινε αφορμές για ανησυχία στις εξουσίες.

ε΄. Τι οραματίζονταν και πώς έδρασαν για την πρώτη και αλησμόνητη Πατρίδα;

Απάντησαν με πλούσια κληροδοτήματα για τις ανάγκες επιβίωσης,  παιδείας ...και με ιδέες τολμηρές για την απόκτηση ελευθερίας.

          Πρώτα κάποιες ενδείξεις λεπτών αισθημάτων (πατριωτικών, μορφωτικών) που μένουν απαρατήρητες συνήθως, αλλά δε χάνουν την αξία τους: η  ολόψυχη προσφορά στους ομογενείς, στο γένος: ένα παράδειγμα από τα πολλά: Θωμάς  Δημητρίου

          -          Με το όνομα Θωμάς Δημητρίου Σιατιστεύς και με δική του δαπάνη, τυπώθηκε το 1779 στη Βιέννη  το βιβλίο του Γραμματική  της Ιταλικής Γλώσσας[27]. Στον Πρόλογό του (σελ. 2-3) διαβάζουμε:

«τώρα το γένος μας εστερημένον από γραμματικάς  των άλλων γλωσσών...αυτά λοιπόν ηξεύροντας και εγώ και αναπολώντας κατά νουν συνεχώς το ρητόν του  Αποστόλου Ιακώβου ότι «ειδότι καλόν ποιείν και μη ποιούντι  αμαρτία  εστίν», δεν   υπέφερα πλέον να βλέπω το γένος μου υστερημένον από Γραμματικήν της Ιταλικής Διαλέκτου. Δια τούτο υπεβαλλόμην τω εγχειρήματι, μηδέν δειλιάσας δια τους  κόπους της ερανίσεως και συγγραφής, αλλ' ούτε εφειδόμην δαπάνης δια την έκδοσιν ταύτης προς κοινήν ωφέλειαν των ομογενών μου...

Δια  να καταλάβης, φίλτατε αναγνώστα, ότι εγώ ούτε δια κενήν δόξαν ούτε δι' ελπίδα κέρδους αλλά μόνον  ως φιλογενής δια την κοινήν ωφέλειαν του γένους μου εις τούτο παρορμήθην...».  

Και δεν ήταν ο μόνος με τέτοια αισθήματα και ανάλογες πράξεις. 

        -           Ένας στοχαστής του    19^ου αι., ο  Γεώργιος Κρέμος , που πάλαιψε για την έκδοση του έργου του  Γ. Ζαβίρα (Σιατιστινού εμπόρου και πνευματικού ανθρώπου)  Νέα Ελλάς και επιμελήθηκε αυτή την έκδοση , προλογίζοντας το λαμπρό αυτό έργο     έγραψε  λακωνικά για το Ζαβίρα: «΄Απαντα  τον βίον αυτού διετέλει θύων τω κερδώω Ερμή ουχί ένεκεν αυτού αλλ' ένεκα του λογίου Ερμού. Εκείνον μεν περιείπε χαριν του ετέρου, του δε ετέρου χάριν της παλιγγενεσίας της πατρίδος.»[28] (=Όλη του τη ζωή την πέρασε προσφέροντας θυσία στον κερδώο Ερμή, δηλ. εργαζόταν για το κέρδος το οικονομικό, όχι όμως για χάρη του κέρδους, αλλά για χάρη του Ερμή της σοφίας. Και αυτόν τον Ερμή της σοφίας- Παιδείας τον υπηρετούσε για την Παλιγγενεσία (για το ξαναγέννημα, την Ανάσταση) της Πατρίδας

Ο ίδιος ο Ζαβίρας είχε με σεμνότητα και πόνο γράψει αυτοβιογραφούμενος[29]: «υπό της φιλομαθείας οιστρηλατούμενος και μη συγχωρούντος αυτώ του Ερμού  εν τοις σχολείοις διατρίβειν, μετά καιρόν κατ' ολίγον συνεστήσατο εαυτώ μίαν μικράν βιβλιοθήκην ...και εν αυτώ τω  εξηκανθωμένω και πολυταράχω  εμπορικώ βίω, ει και πελάτης του Ερμού, αλλ' όμως διάπειρος λάτρις της Παλλάδος μη διαλείπων ανελίττειν ενδελεχώς τους εγκριτωτέρους των συγγραφέων...» [= κινούμενος από φιλομάθεια, μη έχοντας όμως από τον Ερμή (από τις ανάγκες της ζωής και τις συναφείς φροντίδες ) τη δυνατότητα να πηγαίνει στο  σχολείο, με τον καιρό  κατάφερε να αποκτήσει κάποια βιβλία...και δεν παρέλειπε να διαβάζει με προσοχή τους πιο σημαντικούς από τους συγγραφείς]. 

Και μας έδωσε  ο Ζαβίρας πολύτιμο  έργο, μοναδική Γραμματολογία , όπου βιογραφεί   όλους τους  πνευματικούς άνδρες  του Γένους  μας από την άλωση της Πόλης (1453) ως τις μέρες του (1804, έτος  θανάτου του),  με στόχο «να καταρτίσει πιστούς χριστιανούς» και να πετύχει  «την πνευματικήν  αφύπνισιν των Ελλήνων»[30] . 

Και ο Ούγγρος μελετητής του Ζαβίρα  Ανδρέας  Horvath  γράφει για την Νέα Ελλάδα[31] :

«Την εποχή που μας αποκαλύπτει η Νέα Ελλάς (του Γ. Ζαβίρα , Σιατιστέως) την ονομάσαμε «εποχή της εξορίας», γιατί το μεγαλύτερο μέρος της πνευματικής ζωής εξελίσσεται έξω από το πάτριο ελληνικό έδαφος. Την ονομάσαμε και « εποχή των αγώνων» ...Κατ' εκείνους τους καιρούς η ουσία του Ελληνισμού, η ψυχή και  το πνεύμα του Έθνους,  κατέφυγε στα βουνά και στις σελίδες των ελληνικών βιβλίων που έβγαιναν κάθε τόσο σε όλα τα σημεία της ελληνικής διασποράς. Στους αιώνες της πίκρας το βιβλίο έφερε στους Έλληνες  την εσωτερική ελευθερία...

          Ώστε ο Γεώργιος Ζαβίρας είναι άξιος της ευγνωμοσύνης όλων των Ελλήνων, γιατί στο πολύτιμο βιβλίο του πρώτος εμάζεψε και συστηματοποίησε το υλικό (βιογραφίες , έργα κλπ.)...ένα σπουδαίο κεφάλαιο της ιστορίας της πνευματικής ζωής των Ελλήνων» (κατά  τους  αιώνες της Οθωμανικής κυριαρχίας).

΄Ατομα, λοιπόν, και ομάδες ομοεθνών με τέτοια αισθήματα και τέτοια φρονήματα έκαναν ό,τι μπορούσαν για να βοηθήσουν τις κοινωνίες που τους δέχτηκαν και εκείνες που τους γέννησαν.

Συγκεκριμένα και με συντομία:  

          1.    Έκτισαν και ενίσχυσαν χριστιανικούς ναούς στην πρώτη πατρίδα ή τη δεύτερη (στην παροικία), για λόγους πίστης και κοινωνικής- εθνικής συνοχής. Η εκκλησία του Αγίου  Γεωργίου  στη Βιένη οικοδομήθηκε το 1804 με δωρεά Γ. Καραγιάννη (από Κοζάνη) και ανακαινίστηκε   με δαπάνες της οικογένειας  Στέργιου Δούμπα. Η εκκλησία της  Αγίας Τριάδας στη Βιέννη οικοδομήθηκε το 1787 με δαπάνες Σίμωνα Σίνα και Στέργιου Δούμπα. Στην Πέστη  το 1790 εγκαινιάζεται  η εκκλησία της Κοιμήσεως της Θεοτόκου  που οικοδομήθηκε με δωρεές της «αδελφότητας των εν Πέστη  πραματευτάδων». Στο Μπρασόβ χτίζεται από τους αποδήμους η εκκλησία  της Αγίας Τριάδας .

Πρόσφεραν οικονομική ενίσχυση για φιλανθρωπικά ιδρύματα ή ίδρυσαν με γενναία κληροδοτήματα νέα φιλανθρωπικά ιδρύματα  στις γενέτειρες πόλεις ή και σε εκείνες που τους στέγασαν.Το ζεύγος Κίκη από Κοζάνη δώρησε νοσοκομείο στη Σερβία, με δωρεά των αδελφών Χαρίση (Δημητρίου και Θεαγένη )   οικοδομείται το Θεαγένειο Νοσοκομείο Θεσσαλονικης  

        3.    Έκτισαν ή ενίσχυσαν Σχολεία και εδώ και εκεί (για βασική ή ανώτερη παιδεία). Και μόνο τα ονόματα των σχολείων Θυμίζουν τους Ευργέτες: Τραμπάντζειο Γυμνάσιο στη Σιάτιστα, Βαλταδώρειο στην Κοζάνη , Σχολεία της Κομπανίας στην Κοζάνη, Μπάγκειο Γυμνάσιο στην Κορυτσά   Χαρίσειος Γεωργική Σχολή στην Κοζάνη.

        4.    Έγραψαν βιβλία ή χρηματοδότησαν την έκδοση βιβλίων (διευκρινίζουμε ότι τότε η έκδοση βιβλίου ήταν υπόθεση πολύ πιο δύσκολη και δαπανηρή από όσο σήμερα).

       5.    Ίδρυσαν ή ενίσχυσαν βιβλιοθήκες: στην Κοζάνη «Οίκος Βελτιώσεως», στη Σιάτιστα «Μανούσειος», στη Μοσχόπολη με σπάνιες εκδόσεις, στην Πέστη.

2.     6.   Αξιοποίησαν με γενναιότητα, τόλμη και κίνδυνο τη νέα επινόηση της  Αναγέννησης και των Νεότερων χρόνων, που ονομάστηκε τυπογραφία, και πρωτοστάτησαν για το ξεκίνημα της δημοσιογραφίας στην ελληνική κοινωνία για λόγους όχι απλής ενημέρωσης αλλά για λόγους  αφύπνισης - ενθάρρυνσης της εθνικής συνείδησης. Θυμίζουμε  τους τίτλους μόνο των ελληνικών εφημερίδων που κυκλοφόρησαν τότε στη Βιέννη:

«Εφημερίς» (των Μαρκιδών Πούλιου),

«Ειδήσεις για τα μέρη τα Ανατολικά» (με εκδότες τον Ιωσήφ Φραγκίσκο Χαλλ και τον Ευφρόνιο Ραφαήλ- Πόποβιτς ).

"Ελληνικός Τηλέγραφος" (με εκδότη το Δημήτριο Αλεξανδρίδη, ανιψιό του ΄Ανθιμου Γαζή)

(Από το1817 εκδιδόταν παράλληλα και ο "Φιλολογικός Τηλέγραφος" ως συμπλήρωμα του κύριου φύλλου με θέματα φιλολογικά και πολιτισμικά).

Και των περιοδικών:

«Λόγιος Ερμής»  (του ΄Ανθιμου Γαζή).

«Καλλιόπη» (  του Αθανάσιου Σταγειρίτη).

   7. Τελικά αξιοποίησαν με κίνδυνο  ζωής την τυπογραφία - δημοσιογραφία, για να μεταδώσουν εθνική ιδεολογία και να υψώσουν σημαία λευτεριάς για τη δουλωμένη Πατρίδα.

Τα παραδείγματα που ξεχωρίζουν είναι πολλά, η συμμετοχή και συμπαράσταση των ξενιτεμένων ανιχνεύεται καθολική και προς όλους.

Εδώ    περιοριστήκαμε  σε λίγα μόνο ονόματα,  σε σύντομη ανάλυση  της τελευταίας παραγράφου Ιδεολογία της Παλιγγενεσίας - κίνημα  του Ρήγα δια της παροικίας κυρίως των Ελληνομακεδόνων της Βιέννης  και άλλων γενναίων συντρόφων,  που ως απόδημοι  έζησαν στην επικράτεια των Αψβούργων. 

Μέσα σε κλίμα ευγενών προσδοκιών και ελπίδων,  που είχαν γεννηθεί από τα κηρύγματα της Γαλλικής Επανάστασης (για Ελευθερία, Ισότητα, Αδελφοσύνη και κοινωνική Δικαιοσύνη) και από τη νικηφόρα πορεία του Ναπολέοντα στη βόρεια Ιταλία, κινήθηκε ο Ρήγας Βελεστινλής από το Βουκουρέστι προς τη Βιέννη και άρχισε την εκτύπωση επαναστατικού υλικού[32] στο τυπογραφείο των Σιατιστινών αδελφών Πούλιου[33] και με τη συμπαράσταση πολλών άλλων Ελλήνων μεταναστών που ζούσαν εκεί, κυρίως  Δυτικομακεδόνων[34]. Και προώθησε το επαναστατικό υλικό προς την Τεργέστη, στο κατάστημα ενός από τους μυημένους συντρόφους. Αλλά, όταν ο ίδιος έφυγε για την Τεργέστη με τελικό προορισμό να φτάσει στην Πελοπόννησο για δράση επαναστατική, τον πρόλαβε στην Τεργέστη η Αυστριακή Αστυνομία. Η συνέχεια είναι γνωστή και πικρή. Αυτό που εμείς θυμίζουμε στα πλαίσια τούτης της  μελέτης είναι ότι αυτή η προεπαναστατική δράση κυοφορήθηκε μέσα στους κόλπους του Ελληνομακεδονικού Ελληνισμού, που ζούσε τότε στη Βιέννη, στην Αυστροουγγαρία και ανέπνεε επαναστατική ιδεολογία και αγκάλιασε την κίνηση του Ρήγα. Αυτή ήταν  η κορυφαία προσφορά του Βαλκάνιου Πραματευτή και υπήρξε προπομπός  της Φιλικής Εταιρείας (Οδησσός,  1814) και του Αγώνα της Ανεξαρτησίας (1821-32). 

-         «Η Κοινότητα των οθωμανών υπηκόων και η Κοινότητα των αυστριακών υπηκόων έδειξαν προς την επαναστατική ομάδα του Ρήγα υλική και ηθική συμπαράσταση και ετήρησαν τόση εχεμύθεια και τέτοια τακτική, ώστε να μην υποψιαστεί καν η Αστυνομία της Βιέννης την καταπληκτική δραστηριότητα που ανέπτυξε η παράνομη εκείνη οργάνωση...».[35]

Τέτοια υπήρξε η νοοτροπία , η ιδεολογία και η δράση του Μακεδονικού Ελληνισμού και αργότερα ως τους Βαλκανικούς Πολέμους (1912-14), όταν διαμορφώθηκαν και τα εθνικά σύνορα των Κρατών της Βαλκανικής[36] και άρχισε να υποχωρεί η κίνηση Πραγματευτάδων προς βορρά, γιατί διανοίγονταν δρόμοι προσδοκιών και ελπίδας προς τον  Ελληνομακεδονικό χώρο, που υπήρξε και αρχική κοιτίδα, «φιλτάτη Πατρίδα» του Μακεδονικού Ελληνισμού.

επιστροφή