Για τη δημιουργία αυτού του βιβλίου, ιδιαίτερα πολύτιμες πληροφορίες και φωτογραφικό υλικό, μου πρόσφερε ο θείος μου Λεωνίδας Γκουτζαμάνης, στη μνήμη του οποίου το αφιερώνω.  Ανεξάντλητες πηγές και οι θείοι μου, Παύλος Γκουτζιαμάνης, Λεωνίδας και Αρετή Κούγια.   Επίσης, με βοήθησαν με ενδιαφέρουσες διηγήσεις οι συγγενείς μου Παντελής Τζώνος, Θεοδώρα Τζώνου-Κουκουλιάτα, Χριστίνα Αλεξίου, Θωμαή Αλεξίου-Αστεριάδου, Τανούλα Αλεξίου-Ντιό και οι φίλες και γειτόνισσές μου στη Σιάτιστα, αδελφές Περιστέρα, Μαρία και Βασιλική Γρίντζια, καθώς και η Ζωή Σαπνάρα.  Τους ευχαριστώ πολύ για την προσφορά τους.  Στις τελευταίες σελίδες του βιβλίου, υπάρχει γλωσσάρι με σιατιστινές λέξεις, εκφράσεις, καθώς και κάποιους ιδιωματισμούς. Η απόδοσή τους έγινε σύμφωνα με το νόημα που έχουν μέσα στο κείμενο.

 Ο Γιάννης Σιώπης -αργότερα παπα-Σιώπης- μπήκε στο δωμάτιο κι ακούμπησε το καλάθι πάνω στο τραπέζι. Τελειώνοντας τα μαθήματα στο Πανεπιστήμιο, πέρασε και το πήρε από κάποιον γνωστό του που έφτασε εκείνη τη μέρα απ'την Κοζάνη.
 Κρέμασε το παλτό και το καπέλο του και φόρεσε τις παντόφλες του. Πήγε στο νιπτήρα κι έρριξε λίγο νερό στο πρόσωπό του. Τώρα ένιωθε καλύτερα, ύστερα από μια κουραστική μέρα στη Θεολογική Σχολή. Πλησίασε στο τραπέζι κι άρχισε να ξηλώνει το ραμμένο με σακοράφα πανί που σκέπαζε την επιφάνεια του καλαθιού. Γαργαλιστικές μυρωδιές άρχισαν να φτάνουν στα ρουθούνια του.
 Σε λίγο έφτασε κι ο Λεωνίδας Παπαπαύλου, ο αδερφός της Μαριγώς. Ήταν φίλοι, συμφοιτητές και συγκάτοικοι. Μόλις ετοιμάστηκε κι αυτός, έστρωσαν το τραπέζι, σερβιρίστηκαν κι απόλαυσαν ένα θαυμάσιο γεύμα.
 Η οικογένεια του Γιάννη έμενε στην Κοζάνη. Είχε κάποια οικονομική άνεση και του έστελνε συχνά τέτοια καλάθια με τρόφιμα: κεφτέδες, κιχιά, τυρί, πίτες και διάφορα άλλα καλούδια που τα μοιράζονταν με τον φίλο του.
 Ο Λεωνίδας πάλι για να του τα ανταποδώσει, τον καλούσε όταν είχαν διακοπές στη Σιάτιστα όπου τους περιποιούνταν οι τρεις αδελφές του.
 Σ' ένα από αυτά τα ταξίδια, ο Γιάννης πρόσεξε τη μεγαλύτερη, τη Ζωίτσα που ήταν τότε δεκαέξι χρονών και την ερωτεύτηκε. Δεν είπε όμως τίποτα. Απλά την είχε  διαρκώς στο νου του κι έκανε υπομονή.
 Κάποια μέρα, κατέβηκε για δουλειές στην Αθήνα και τους επισκέφθηκε ο Πάικος, έμπορος από τη Σιάτιστα. Έφαγαν και μετά άρχισαν τη συζήτηση. Μεταξύ των άλλων:
 - Ξερ'ς Λιουνίδα, ιέχου ιένα καλό πιδί ια ν' αδιρφή σ' τ' Ζουίτσα.
 Ο Λεωνίδας χαμογέλασε, τον ευχαρίστησε θερμά για το ενδιαφέρον του και του υποσχέθηκε πως θα ενημερώσει την αδερφή του. Ο Γιάννης όμως ξαφνιάστηκε και φαρμακώθηκε. Βέβαια, εκείνη τη στιγμή δεν είπε τίποτα. Το απόγευμα έφυγε ο φίλος, και μετά βγήκαν κι αυτοί έξω, ο καθένας στη δουλειά του.
 Το βράδυ ο Λεωνίδας επέστρεψε πρώτος στο δωμάτιο. Βρήκε επάνω στο τραπέζι ένα γράμμα και για μια στιγμή τρόμαξε, γιατί φαντάστηκε πως κάτι κακό συνέβη στον φίλο του. Με μεγάλη αγωνία το άνοιξε και διαβάζοντάς το, ένα χαμόγελο ζωγραφίστηκε στα χείλη του:
 «Τη Ζωίτσα θα την πάρω εγώ και όχι άλλος», έγραφε επιγραμματικά.
 Όταν αργότερα γύρισε κι ο Γιάννης, αγκαλιάστηκαν και φιλήθηκαν κι αποφάσισαν τους αρραβώνες. Βέβαια, κι η Ζωίτσα δέχτηκε μ' ευχαρίστηση γιατί ο Γιάννης Σιώπης εκτός από το ωραίο παρουσιαστικό, διέθετε μόρφωση, εξυπνάδα, καλή καρδιά κι ευχάριστο χαρακτήρα. Γρήγορα παντρεύτηκαν κι έτσι η μεγάλη αδερφή εγκαταστάθηκε μόνιμα στην Κοζάνη.
 Στο σπίτι έμειναν για ένα διάστημα μόνες η Μαριγώ κι η Ελένη. Με μεγάλη ευκολία και σχεδόν την ίδια εποχή αρραβωνιάστηκαν κι αυτές. Αύγουστο μήνα η Μαριγώ με τον δάσκαλο Χρήστο Γκουτζιαμάνη και του Αη-Δημήτρη η Ελένη με τον έμπορο Μάρκο Κούγια.
 Για τους αρραβώνες Μάρκου-Ελένης, ήρθε από την Κοζάνη ο παπα-Σιώπης, για να «σταθεί στο πόδι» των γονιών που δεν υπήρχαν πια. Έδωσαν μόνο λόγο, χωρίς να κάνουν επίσημα. Έτσι, δεν επισκέπτονταν τη νύφη στο σπίτι της οι συγγενείς του γαμπρού.
 Τα Χριστούγεννα όμως, την είχε πάρει κεράστρα η Λιόλινα Γκουτζιαμάνη, νύφη του Χρήστου στον αδερφό του κι εκεί πήγαιναν ένας-ένας οι συγγενείς του Μάρκου να την δουν και να την καμαρώσουν: ο παππούς ο Κούγιας, τα παιδιά και άλλοι. Για τις γιορτές των Χριστουγέννων βρίσκονταν στη Σιάτιστα κι η Ζωίτσα. Ήρθε να τιμήσει τον γαμπρό της το Χρήστο.
 Το βράδυ του Αη-Βασιλιού θεώρησε καλό ο αρραβωνιαστικός της Ελένης, ο Μάρκος, να την επισκεφθεί. Βέβαια, όπως διηγόταν αργότερα, η μητέρα του τον είχε συμβουλέψει να μη πάει. Ήξερε τις αρχές των κοριτσιών και ήταν σίγουρη πως δεν θα τον δέχονταν μια και δεν είχαν τους γονείς τους. Αυτός όμως επέμενε.
 Οι τρεις αδερφές σαν νύχτωσε, έκλεισαν την πόρτα με την αμπάρα, ένα κατάγερο δοκάρι που το έλεγαν και «διάδρομο» και καθισμένες δίπλα στο τζάκι, συζητούσαν. Ξαφνικά, «τάκ-τάκ» ακούστηκε το ρόπτρο. Η Μαριγώ πετάχτηκε:
 - Μαρ ισεις, τσκαλνούν! Θα νάνι η Όλγα η δασκάλα κι θά 'ρθιν να κάτσουμι.
 Πήρε τον ινταρέ να της φέγγει κι έτρεξε ν' ανοίξει. Ο ινταρές ήταν μια μικρή λάμπα μόνο με φυτίλι, κρεμασμένη στο εσωτερικό του τζακιού για να μην καπνίζει, αφού δεν είχε λαμπογυάλι. Την είχαν σχεδόν όλα τα σπίτια και την χρησιμοποιούσαν όταν έπρεπε να βγουν νύχτα έξω από το σπίτι, αν ήταν ανάγκη δηλαδή να παν στο μαγειριό, στο αποχωρητήριο ή στην αυλή. Σαν έφτασε στην πόρτα ρώτησε:
 - Ποιός ίνι;
 - ' Αν'ξι Ζουίτσα...και αμέσως διόρθωσε η αντρική φωνή μια και κατάλαβε ποιά μιλάει: άν'ξι Μαρ'γώ, ου Μάρκους είμι.
 Η Μαριγώ χωρίς να πει τίποτα, έκανε αμέσως μεταβολή και βρέθηκε τρέχοντας μέσα στο δωμάτιο:
 - Μαρ ισεις, είπε, ου Μάρκους ίνι μα δεν τ' άν'ξα.
 - Ουρσούσκου! ακούστηκε η φωνή της Ζωίτσας, που την μάλωσε με τον αέρα της μεγαλύτερης. Ήταν ανάγκ μα ν' απουκρ'θείς; Θάρ'σις όμους πως είνι ου Χρήστους. Μ' τώρα τσι θα φκιάσουμι; Αν ινατιαστσεί ου Μάρκους κι διαλύσ ν' αρραβώνα; Ου κακό π' μας βρήκιν!.. είπε και έσφιγγε με αγωνία τις παλάμες της.
 Τελικά δεν άνοιξαν την πόρτα. Παρ' όλες τις ανησυχίες τους, ήταν σίγουρες πως μια και δεν υπήρχαν μέσα στο σπίτι οι γονείς τους, αυτό ήταν το σωστό που έπρεπε να κάνουν. 
 Όσο για τον γαμπρό, μαρμάρωσε ο έρμος να περιμένει, χωρίς όμως αποτέλεσμα. Κάποια στιγμή, αποφάσισε ν' ανηφορίσει στη Χώρα, στο σπίτι του.
 Όπως διηγόταν αργότερα γελώντας, καθυστέρησε κάμποσο στον ' Αγιο Μηνά. Νόμιζε πως η αργοπορία του θα έκανε τη μητέρα του να πιστέψει ότι τον δέχτηκαν στο σπίτι της νύφης. Όμως εκείνη ήξερε πολύ καλά τι έλεγε.
 Οι τρεις αδερφές δεν ήταν γνωστές στη μικρή κοινότητα της Σιάτιστας μόνο για την ομορφιά και την καλωσύνη τους, αλλά και για το άμεμπτο ήθος τους. Δεν είχαν δώσει ποτέ το παραμικρό δικαίωμα να τις σχολιάσουν. «Είχαμι ιένα όνουμα, δεν ξιέρου πόταπου», έλεγε πολύ αργότερα με καμάρι η Μαριγώ στα εγγόνια της.
 Ο παπα-Παύλος, κατά κόσμον Παύλος Παυλίδης κι η γυναίκα του η Νυμφοδώρα, απέκτησαν πέντε παιδιά: το 1866 τον Λεωνίδα, τον Αλέξανδρο το 1870, τη Ζωίτσα το 1872, τη Μαριγώ το 1878 και την Ελένη το 1880. Στήριξαν την ανατροφή που έδωσαν στα παιδιά τους -αγόρια και κορίτσια-πάνω σε γερά θεμέλια. Οδήγησαν τα βήματά τους στο δρόμο της αρετής και τα δίδαξαν ν' αγαπούν τον Θεό και την Ελλάδα τόσο, που να 'ναι έτοιμα να θυσιάσουν και τη ζωή τους για να τα υπερασπιστούν.
 Δυστυχώς έφυγαν πολύ νωρίς από αυτόν τον κόσμο και δεν πρόλαβαν να γευτούν παρά ελάχιστα τους καρπούς των κόπων τους.
 Τα παιδιά τους όμως, με τον τρόπο που ζούσαν και συμπεριφέρονταν, έκαναν όλους να τα έχουν φωτεινό παράδειγμα και να τα καμαρώνουν.
 Ο γάμος της Μαριγώς έγινε στις 28 Ιουλίου του 1902, σύμφωνα με τα σιατιστινά έθιμα. Συγγενείς και φίλοι παραβρέθηκαν στην τελετή και έβγαλαν και την καθιερωμένη φωτογραφία. Έτσι η Μαριγώ έγινε αρχόντισσα και κυρά στο σπιτικό της. 
  Δεν άργησε και πολύ η αναγγελία της εγκυμοσύνης της που σκόρπισε χαρά σ' όλο το συγγενολόι μα ιδιαίτερα στο νιόπαντρο ζευγάρι. Ο καιρός κύλησε γρήγορα και τώρα η Μαριγώ είναι στο μήνα της. Όπου να 'ναι θα 'ρθει στον κόσμο το πρώτο της παιδί. Ο άντρας της κι αυτή το περιμένουν ανυπόμονα.
 Τούτο το βράδυ, έπεσε στο κρεββάτι κάπως ανήσυχη. Πονούσε η μέση της και προσπαθούσε να πείσει τον εαυτό της πως ήτανε από τις δουλειές που είχε κάνει όλη τη μέρα. Εν όψει του τοκετού, όλα ήθελε να τα έχει τακτοποιημένα. Δεν ήθελε ν' αφήσει καμμιά εκκρεμότητα.
 Της φαινόταν συναρπαστικό, γλυκό κι απίστευτο το οτι θα γινόταν μητέρα. Την τρόμαζε όμως η αντιμετώπιση του άγνωστου.
 Ο άντρας της δίπλα, κουρασμένος καθώς ήταν, είχε αποκοιμηθεί.
 Δεν πέρασε πολλή ώρα και εμφανίστηκαν οι πρώτοι πόνοι. ' Απλωσε το χέρι της και τον χτύπησε ελαφρά στην πλάτη για να μην τον τρομάξει.
 - Σιούκου Χρήστου, δεν μπουρώ. Έχου σφαϊό. Μ' φαίνιτσι μι τσάκουσαν τα πουνίδια ιά τ' γέννα. Σύρι πε τ' Λιέν ναρθ κι άι τράβα να φερς αγλήγουρα ν' Αγνή.
 Ο Χρήστος δεν ήθελε ν' ακούσει δεύτερη κουβέντα. Πετάχτηκε, έρριξε λίγο νερό στο πρόσωπό του, ντύθηκε με γρηγοράδα κι αφού είπε στη γυναίκα του να κάνει κουράγιο, τη φίλησε και έχοντας στην καρδιά ανάκατες τη χαρά με την αγωνία έτρεξε να φέρει τη μαμμή. 
 Εκείνα τα χρόνια, όλες οι γυναίκες γεννούσαν στα σπίτια. Βοηθό στη γέννα τους είχαν τη μαμμή. Τη «μπάμπου» όπως την αποκαλούσαν. Φυσικά οι επίτοκες δεν στηρίζονταν στο πτυχίο της, γιατί τέτοιο δεν υπήρχε, αλλά στην πείρα που είχε αποκτήσει από την προκάτοχό της βοηθώντας την στους τοκετούς.
 Σπουδαίες μαμμές της εποχής εκείνης στη Χώρα ήταν η Ρήνα η Μπουλογιάννου, η Θεολογία Γρίντζια κι η Παπαναούμινα.
 Τη Γεράνεια εξυπηρετούσε κυρίως η Αγνή Γράβα. Ήταν μητέρα του διανομέα Μάρκου Γράβα και του τσαγκάρη Μιχάλη Γράβα, γνωστή ως «Αγνή τ' Τιάκα».
 Το κάλεσμα της μαμμής, όταν γινόταν μέσα στο χειμώνα, ήταν ολόκληρη επιχείρηση. Αν το σπίτι της ήταν μακριά, πήγαιναν να την πάρουν με ζώο για να μην κουραστεί και κουβαλούσαν μαζί και ένα-δυο μαγκάλια για να μη κρυώσει στο δρόμο.
 Μόλις έφτανε στο σπίτι της επιτόκου, η μπάμπω «αράντζιν» τη γυναίκα κι ευχόταν «χαϊρλίθ'κα». Μετά της έλεγε να γονατίσει κι άμα το παιδί δεν έβγαινε εύκολα, της έβαζε στο στόμα την άκρη από την «κλώσα» της, ή της έδινε λάδι να «λιγουριάσει» και να ζοριστεί, πράγμα που βοηθούσε την έξοδο του μωρού.
 Το μωρό δεν το έπλεναν, αλλά το αλάτιζε η μαμμή με μια χούφτα χοντρό αλάτι σ' όλο το σώμα και κυρίως στις μασχάλες, στον οφαλό και στα πόδια, «'ια να ψ'θει του δέρμα τ'» και να γίνει σφιχτό και γερό. Μετά το φάσκιωνε από μέσα με βαμβακερά σπάργανα κι απ' έξω με μάλλινα.
 Στη λεχώνα έδιναν κρασοπάπαρα (κρασί και ψωμί) για να δυναμώσει, καθώς και ψητά κρεμμύδια και πράσα για να... κατεβάσει γάλα -όπως πίστευαν.
 Η μαμμή επισκεπτόταν για οκτώ ή δέκα μέρες καθημερινά τη λεχώνα και το μωρό, για να παρακολουθεί την πορεία της υγείας τους.
 Το πρώτο μπάνιο του νεογέννητου γινόταν τρεις μέρες μετά τη γέννησή του. Η μπάμπου, πρώτα έπλενε τη μητέρα και μετά έβαζε το μωρό στην «κουπάνα» για να φύγει το αλάτι. Αυτά ήταν τα «κουλυμπήσια».
 Η μάνα της λεχώνας έστελνε κουλούρα -δηλ. ψωμί στολισμένο με μύγδαλα- γλυκά και ρουχαλάκια για το νεογέννητο. Όλα αυτά καλοβαλμένα σ' ένα κανέστρι. 
 Η μαμμή έβαζε όλα τα παιδιά που βρίσκονταν στο σπίτι να κάτσουν γύρω από το τραπέζι και περνούσε την κουλούρα από πάνω τους χτυπώντας την ελαφρά στα κεφαλάκια τους. Τη στιγμή που αυτή έσπαζε στη μέση, έλεγε η μαμμή ευχαριστημένη πως το νεογέννητο θα έχει γερό κεφάλι, δηλαδή θα είναι υγιές.
 Μετά, κάθονταν γύρω από το στρωμένο τραπέζι και οι σπιτικοί και όσοι από τους γείτονες ήταν καλεσμένοι και συνέτρωγαν ανταλλάσσοντας ευχές.
 Επειδή την εποχή εκείνη το νερό ήταν λιγοστό, τα σπάργανα που ήταν μόνο «βρεγμένα», δεν τα έπλεναν την πρώτη φορά. Τα στέγνωναν στο τζάκι και τα ξαναχρησιμοποιούσαν. Επόμενο ήταν να συγκαίεται το τρυφερό δέρμα του παιδιού. Για να το ανακουφίσουν, έρριχναν πάνω «σκουληκοφάγωμα», μια σκόνη από σαρακοφαγωμένο ξύλο που έπαιζε το ρόλο της σημερινής πούδρας.
 Σαράντα ολόκληρες μέρες η λεχώνα έμενε στο σπίτι. Υπήρχαν διάφορες δεισιδαιμονίες που δεν επέτρεπαν την έξοδό της νωρίτερα και έπρεπε ν' ακολουθεί μια σειρά «εντολών» για να μη κακοπάθει αυτή και το παιδί της.
 Δεν έπρεπε να «υαλτστεί», να κυττάξει δηλαδή σε καθρέφτη ή να συναντήσει άλλη λεχώνα, γιατί πίστευαν πως θα πέθαιναν τα παιδιά τους. Κι αν συναντιούνταν, έσπαζαν έναν παρά στα δύο κι έλεγαν «να ζήσ κι σένα του πιδί σ',  να ζήσ κι μένα».
 Για να μη ματιαστεί, έδενε το κεφάλι της μ' άσπρο μαντήλι και σε κάποια μύτη του μαντηλιού έδενε μια σκελίδα σκόρδο κι αλάτι. Κάτω δε από το κρεββάτι της έβαζαν μια σκούπα, «μ'τάρια» απ' τον αργαλειό και τη λουρίδα του άντρα της, για να μη «πατήσ' του ίσκιουμα ή στσοιό»  (να μη δεχτούν την επίδραση του ισκιώματος) αυτήν και το μωρό.
 Κι όταν έφτανε το βράδυ, ο άντρας της που γύριζε απ' τη δουλειά, πριν μπει στο σπίτι άφηνε στη μισιά τα παπούτσια του ή το μαντήλι του για να μην επιδράσει στη λεχώνα το ίσκιωμα και χάσει το γάλα της. Για τον ίδιο λόγο θυμιάτιζαν κάθε βράδυ τους χώρους του σπιτιού.
 Οι πόνοι της Μαριγώς στο μεταξύ πύκνωναν. Ο ιδρώτας είχε σχηματίσει κόμπους στο πρόσωπό της. Επιτέλους, ύστερα από κάμποση ώρα που της φάνηκε αιώνας, ακούστηκαν βήματα και ομιλίες στον νουβουρό.
 Ο Χρήστος έμεινε έξω από το δωμάτιο ενώ η κυρα-Αγνή με βοηθό την Ελένη, βρέθηκε γρήγορα δίπλα στην επίτοκο για τα περαιτέρω.
 Η Μαριγώ ήταν τυχερή, γιατί χωρίς ιδιαίτερα προβλήματα έφερε στον κόσμο στις 27 Ιουλίου του 1903 ένα υγιέστατο κοριτσάκι, τη Μαλαματή. Σαν κουκλίτσα φάνταζε μέσα στη «σαρμάντσα», δίπλα στη μάνα της.
 Η μπάμπου χρειάστηκε να τη βοηθήσει αρκετές φορές ακόμα να «φασκιώσ». Ήταν βλέπεις καρπερή, όπως και οι αδερφές της. Σχεδόν κάθε τρία χρόνια γεννούσε κι από ένα παιδί. Έτσι στα 1906 γέννησε τον Παναγιώτη και το 1907 ακολούθησε η Νυμφοδώρα. Πέθανε όμως αμέσως, κι η Μαριγώ την επόμενη χρονιά, το 1908, γεννά πάλι κοριτσάκι που του δίνουν το ίδιο όνομα. Δυστυχώς όμως το έχασαν κι αυτό αμέσως. 
 Στα 1912 φέρνει στον κόσμο τη Ζωίτσα που ήταν η αδυναμία του πατέρα της. Στα 1915 γεννιέται ο Παύλος και στα 1918 ο Λεωνίδας που ήταν και το τελευταίο παιδί του ζευγαριού, το «σουγκάρ» όπως τον αποκαλούσαν.

 Η βροχούλα μόλις είχε σταματήσει και ο ήλιος έρριχνε τις τελευταίες χρυσοκόκκινες ακτίνες του στα βουνά που φάνταζαν πεντακάθαρα.
 Στον ουρανό ταξίδευαν αραιά σύννεφα και στα φρεσκοπλυμένα φύλλα των δέντρων έλαμπαν κρεμασμένες οι νεροσταγόνες.
 Ο κυρ-Χρήστος κατέβαινε με γοργό βήμα το δρόμο τούτο το γλυκό φθινοπωρινό απόγευμα. Το βλέμμα του ήταν σοβαρό σε αντίθεση με άλλες φορές που ανταπέδιδε εγκάρδια το χαιρετισμό των συντοπιτών του.
 Έφτασε στο σπίτι και καθώς ήταν νωρίς δεν βρήκε κανέναν. Φόρεσε τις παντόφλες του και αμέσως ανέβηκε στο επάνω πάτωμα και κλείστηκε στο «ουντόπκου». 
 Έτσι έλεγαν το δωμάτιο αυτό, γιατί ήταν μικρό. Οι τοίχοι και  το ταβάνι ήταν βαμμένοι με γαλαζοπράσινη λαδομπογιά. Είχε δύο παράθυρα απ' όπου περνούσε άφθονο φως κι από τα οποία μπορούσε κανείς να ελέγχει άνετα το δρόμο.
 Το χειμώνα το ζέσταινε μια θερμάστρα και τα έπιπλά του ήταν ένα κρεββάτι, ένα γραφείο και δίπλα στη μεσάντρα μια βιβλιοθήκη με αξιόλογα βιβλία. Πολλά από αυτά ήταν αφημένα εκεί από τα αδέλφια της Μαριγώς, τον Λεωνίδα και τον Αλέξανδρο. Βιβλία φιλολογικά, στερεότυπα έκδοσης Λειψίας, Gοettingen, βιβλία βυζαντινής μουσικής και Νομικά παλιών εκδόσεων.
 Αριστερά από τη μεσάντρα υπήρχε χάρτης της Ελλάδας που τον είχε ζωγραφίσει σε μουσαμά με μεγάλη επιτυχία ο ίδιος ο κυρ-Χρήστος, που ήταν άριστος και στη γεωγραφία. Κάποιον τοίχο στόλιζε μια κεντημένη εφημεριδοθήκη.
 Ο δάσκαλος έγειρε την πόρτα, άνοιξε τα χαρτιά που είχε κρυμμένα στην τσέπη του σακακιού του κι άρχισε τη δουλειά.
 Είχε πολύ σοβαρή αποστολή. Του είχαν αναθέσει ν' αποκρυπτογραφήσει μηνύματα αρχηγών του Μακεδονικού Αγώνα και να γράψει μια επιστολή μ' ευαίσθητη μελάνη. Όλα αυτά έπρεπε φυσικά να γίνουν με μεγάλη προσοχή και μυστικότητα.
 Βρισκόμαστε στα 1904. Τότε ήταν που ανδρώθηκε ο αγώνας για τη λευτεριά της Μακεδονικής γης. Βέβαια η σημασία του άρχισε να φαίνεται πολύ νωρίτερα. ' Αρχισε από τότε που ο ρωσικός ιμπεριαλισμός έστρεψε τα βλέμματά του προς τη Μακεδονία για να επιτύχει έξοδο προς το Αιγαίο και τη Μεσόγειο. Η ρωσική  πολιτική για να έχει εξασφαλισμένα τα Στενά, επιθυμούσε μια δυνατή  Βουλγαρία και δεν λυπόταν προκειμένου να το πετύχει, ούτε κόπους ούτε χρήματα.
 Έτσι το 1870 οι Βούλγαροι, που ήταν υπόδουλοι στους Τούρκους, πέτυχαν να ιδρύσουν δική τους ανεξάρτητη εκκλησία, την Εξαρχία, που αποσχίστηκε από το Οικουμενικό Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης. Ουσιαστικά, ο Μακεδονικός Αγώνας άρχισε μετά από αυτό το γεγονός.
 Οι Βούλγαροι προσπάθησαν να προσηλυτίσουν στην εκκλησία τους, ιδιαίτερα εκείνους τους χριστιανούς που κατοικούσαν στα χωριά της Μακεδονίας και μιλούσαν ένα παρεφθαρμένο γλωσσικό ιδίωμα. Στην αρχή με πειθώ. Έπειτα όμως και με άλλου είδους μέσα.
 Το 1878 σύμφωνα με την συνθήκη του Αγίου Στεφάνου, η Βουλγαρία περιελάμβανε όλη τη σημερινή Ανατολική Μακεδονία. Ο ελληνισμός διέτρεξε τότε μεγάλο κίνδυνο αφανισμού. Ευτυχώς όμως, ύστερα από τέσσερεις μήνες, η συνθήκη του Βερολίνου περιόρισε την Βουλγαρία μέσα στα φυσικά της όρια κι απεμάκρυνε τον κίνδυνο.
 Οι Βούλγαροι όμως, υποκινούμενοι από τους Ρώσους πανσλαβιστές, άρχισαν και πάλι δράση εναντίον των Ελλήνων της Μακεδονίας, που εξακολουθούσε να είναι κάτω από τον τουρκικό ζυγό. Αυτή τη φορά οργανώθηκαν καλύτερα. Το 1890 ιδρύθηκαν οι οργανώσεις των Βουλγάρων κομιτατζήδων που -στην αρχή ήπια, μα γρήγορα με τρομοκρατία- πίεζαν τους Μακεδόνες να αρνηθούν τον εθνισμό και την πίστη τους στο Πατριαρχείο και να ομολογήσουν οτι είναι Βούλγαροι.
 Επειδή συναντούσαν παντού αντίσταση, δολοφονούσαν, ακρωτηρίαζαν, ατίμαζαν και κατέστρεφαν περιουσίες. Έκαναν βιαιοπραγίες ιδιαίτερα σε ιερείς, δασκάλους και προκρίτους.
 Δυστυχώς η επίσημη Ελλάδα λίγα πράγματα έκανε τότε για τη Μακεδονία. Οι λόγοι ήταν ότι αγνοούσε τον σλαβικό κίνδυνο, ασχολούνταν με το Κρητικό ζήτημα και ήταν διπλωματικά απομονωμένη.
 Η κατάσταση στα 1900 είχε φτάσει στο απροχώρητο. Σποραδικά άρχισαν να κινούνται μερικοί ντόπιοι με δικά τους μέσα -που βέβαια ήταν πενιχρά- εναντίον της βουλγαρικής τρομοκρατίας.
 Πρώτος ο Ίων Δραγούμης, το 1903, με τη συνεργασία του Μητροπολίτη Καστοριάς Γερμανού Καραβαγγέλη, οργάνωσε την εθνική άμυνα στην περιοχή του Μοναστηριού και της Καστοριάς. από τη χρονιά αυτή, βελτιώθηκε αισθητά η κατάσταση. Αυτό οφείλεται στο ότι η ελληνική κυβέρνηση απέκτησε σταθερότητα κι άρχισε να βλέπει ρεαλιστικά το ζήτημα. Οι ένοπλες δυνάμεις βελτιώθηκαν όπως και η οικονομική κατάσταση του κράτους.
 Την εποχή αυτή ήρθαν και τα πρώτα αξιόλογα αντάρτικα σώματα στην Μακεδονία, σταλμένα από την ελεύθερη Ελλάδα. Πρώτοι έφτασαν κρυφά στη Δυτική Μακεδονία με τη συγκατάθεση του Διαδόχου, ο Παύλος Μελάς, ο Παπούλας κι ο Κοντούλης, για να μελετήσουν την κατάσταση και να υποβάλλουν σχέδιο για δράση.
 Στη Θεσσαλονίκη, το σπίτι του Στεφάνου Δραγούμη ήταν ένα είδος μακεδονικού στρατηγείου, όπου μαζεύονταν κάθε βράδυ τα στελέχη του αγώνα.
 Οι κληρικοί της Μακεδονίας συνεργάζονταν με τους αξιωματικούς και ενίσχυαν με κηρύγματα το φρόνημα των υποδούλων Ελλήνων.
 Στις αρχές Σεπτεμβρίου 1904 εμφανίστηκε ως αρχηγός ανταρτικού σώματος ο Παύλος Μελάς, με το ψευδώνυμο Μίκης Ζέζας, που το σχημάτισε με τα μικρά ονόματα του γιού και της κόρης του. Σκοπός του να ενισχύσει το εθνικό φρόνημα των κατοίκων και να οργανώσει την τοπική άμυνα στην περιοχή Καστοριάς για να κινηθεί στη συνέχεια προς το Μορίχοβο του Μοναστηριού.
 Πρωτεργάτης και πρωτομάρτυρας του Μακεδονικού Αγώνα. Όμως, προδομένος από τους βουλγάρους κομιτατζήδες, σκοτώθηκε πολεμώντας ηρωικά τους Τούρκους στις 13 Οκτωβρίου 1904, στο χωριό Στάτιστα, που σήμερα λέγεται Μελάς.
 Να πώς αποδίδει τη θλίψη του για το θάνατό του ο Κωστής Παλαμάς:
                 « Σε κλαίει λαός. Πάντα χλωρό να σειέται το χορτάρι
                   στον τόπο που σε πλάγιασε το βόλι, ώ παλικάρι.
                   Πανάλαφρος ο ύπνος σου- του Απρίλη τα πουλιά
                   σαν του σπιτιού σου να τ' ακούς λογάκια και φιλιά
                   και να σου φτάνουν του χειμώνα οι καταρράχτες
                   σαν τουφεκιού αστραπόβροντα και σαν πολέμου κράχτες.
                   Πλατιά τ' ονείρου μας η γή κι απόμακρη.
                   Και γέρνεις εκεί και σβεις γοργά.
                   Ιερή στιγμή. Σαν πιο πλατιά τη δείχνεις και τη φέρνεις
                   σαν πιο κοντά."
 Ο θάνατός του, παρ' όλη τη λύπη που σκόρπισε, τόνωσε τον Ιερό Αγώνα. Απ' όλα τα μέρη της Ελλάδας ήρθαν νέοι αγωνιστές στη Μακεδονία και πολλοί πρόσφεραν τη ζωή τους για την απελευθέρωσή της. Ο Τέλλος Αγαπηνός ή καπετάν-' Αγρας, ο καπετάν-Κώττας, ο καπετάν-Μητρούσης, ο Βαγγέλης Στρεμπενιώτης κι ο Δημήτρης Νταλίπης ήταν από τους πρώτους οπλαρχηγούς που πότισαν με το αίμα τους τα ιερά χώματα της Μακεδονίας. Τους αγωνιστές βοηθούσαν με κάθε τρόπο οι κοινότητες. Τα σχολεία, οι επιτροπές, τα μοναστήρια, ήταν οι μυστικές βάσεις των ανταρτικών σωμάτων που εκτός από τους κομιτατζήδες είχαν ν' αντιμετωπίσουν και τον τουρκικό ζυγό.
 Όπως στα άλλα μέρη, έτσι και στη Σιάτιστα είχε συσταθεί επιτροπή που πρόσφερε βοήθεια στους πολεμιστές. Μέλος της, που έδρασε ως το τέλος του Αγώνα, ήταν και ο Χρήστος Γκουτζιαμάνης. Μαζί του και πολλοί άλλοι συμπατριώτες του, λαϊκοί και κληρικοί.
 Έργο της επιτροπής ήταν η μύηση προσώπων που με τη συνεργασία τους θα διευκόλυναν τον αγώνα. Ακόμα, η οργάνωση ταχυδρομείου, η μεταφορά όπλων και πυρομαχικών, η προστασία των ανδρών των σωμάτων, ο διορισμός οδηγών, η παρακολούθηση νύχτα και μέρα της κίνησης των στρατιωτικών αποσπασμάτων και η δημιουργία κρυψώνων σε πολλά σπίτια, για να μπορούν να ξεφύγουν οι κυνηγημένοι από τον εχθρό. 
 Η αλληλογραφία μεταξύ των αρχηγών και των κέντρων γινόταν με κάθε μυστικότητα.
 Αρμοδιότητα λοιπόν του κυρ-Χρήστου ήταν η αποκρυπτογράφηση των μηνυμάτων και -όταν χρειαζόταν- το γράψιμο επιστολών μ' ευαίσθητη μελάνη.
 Κάποια στιγμή, απορροφημένος όπως ήταν από την εργασία του, δεν αντιλήφθηκε τη γυναίκα του που στο μεταξύ γύρισε στο σπίτι με το μικρό. Η Μαριγώ το άφησε στο δωμάτιο πάνω στην πρωτιά κι αυτή σιγά-σιγά ανέβηκε με το ανάλαφρο βήμα της να δει τι κάνει ο άντρας της. Τον έβλεπε τελευταία ν' απομονώνεται συχνά.
 Ήξερε οτι τα χρόνια ήταν πολύ δύσκολα για τον ελληνισμό της Μακεδονίας κι ότι ο άντρας της ήταν φλογερός πατριώτης. Περνούσαν λοιπόν από το μυαλό της κάποιες ανάλογες σκέψεις σχετικά με τις δραστηριότητές του. Ήταν σίγουρη πως δεν ήταν δυνατόν να μένει με σταυρωμένα χέρια.
 Όπως είχε εξαφθεί η περιέργειά της, μπήκε αθόρυβα στο δωμάτιο και βρέθηκε πάνω απ' τον ώμο του.
 - Τσι φκιάντς Χρήστου ιδώ;
 Ο άντρας της σαν αίλουρος πετάχτηκε από την καρέκλα του και την έσπρωξε μακριά απ' το γραφείο. Τα μάτια του θύμιζαν συννεφιασμένο ουρανό. Ήταν η πρώτη και τελευταία φορά που φέρθηκε στη γυναίκα του απότομα.
 Γρήγορα ηρέμησε και την έστειλε κάτω να φροντίσει το παιδί που είχε αρχίσει να γκρινιάζει.
 Η Μαριγώ το πήρε στην αγκαλιά της, το χάιδεψε κι άρχισε να παίζει μαζί του. Πιάνοντας τα ποδαράκια του και ακουμπώντας ελαφρά εναλλάξ το ένα πάνω στο άλλο, του έλεγε το ανάλογο για την περίπτωση ποιηματάκι:
                      «Τσίκα τσίκα η μπάμπου, έγνισιν η μπάμπου
                        δυο 'δραχτάκια γνιέμα
                        τάβαλιν σ'ην πόλτσα, παν τα κατσικάκια
                        λόζιασαν του γνιέμα
                        πήριν η μπάμπου μια βιργίτσα 
                       τάκα τόνα, τάκα τ' άλλου, τάκα τόνα, τάκα τ' άλλου "
και το μικρό ξεσπούσε σε δροσερά γέλια.
 Το παιδί με τα παιχνιδάκια ησύχασε. Στη συνέχεια η Μαριγώ το έπλυνε, το τάισε και αφού το έβαλε στη σαρμάντσα άρχισε να το νανουρίζει τρυφερά:
                      «Έλα ύπνι απού τ' αμπέλια
                        πάρ τη μπιμπούλα απού τα χέρια
                        σύρτην πέρα στα μαντράκια
                        να κοιμάτι μι τ' αρνάκια
                        να κοιμάτι μι τ' αρνάκια,
                        να ξυπνάει μι τα πουλάκια "
 Σε λίγη ώρα σταμάτησε. Η μικρή είχε αποκοιμηθεί. Η ευδαιμονία ήταν αποτυπωμένη στο ρόδινο προσωπάκι της. 

«Ου Κακμέρ'ς» κατέβαινε συχνά στη Γεράνεια. Αγαπούσε πολύ τις ξαδέρφες του. Θυμόταν την ορφάνια που πέρασαν στα παιδικά τους χρόνια, την προστασία που τους πρόσφεραν τότε αυτός κι η γυναίκα του και τώρα χαιρόταν να τις καμαρώνει νοικοκυρές και μάνες, παντρεμένες με καλούς συντρόφους. Έτσι, πήγαινε να πιεί καφέ πότε στη Μαριγώ και πότε στην Ελένη.

            Τούτο το χειμωνιάτικο πρωινό ξεκίνησε από τη Χώρα για τη Μαριγώ. Ήταν ντυμένος χοντρά και στο κεφάλι του φορούσε ρεπούμπλικα. Είχε χρυσή καρδιά αλλά είχε μάλλον...  ασυνήθιστη φυσιογνωμία. Το τσουχτερό κρύο έκανε τα πεταχτά αυτιά του κατακόκκινα. Η μεγάλη του μύτη, παγωμένη καθώς ήταν, θύμιζε μελιτζάνα. Προχωρούσε βιαστικά και ανυπομονούσε να φτάσει στον προορισμό του. Σκεφτόταν το νόστιμο αρμοζούμι που θα έπινε στην αρχή και τον ζεστό καφέ στο κατόπι.

            - Καλ'μέρα Μαρ'γώ. Πώς είστι;

            Η Μαριγώ τον δέχτηκε με χαρά:

            - Κάλως καμς Παναϊώτ, είπε με χαμόγελο και τον οδήγησε στο ζεστό χειμωνιάτικο.

            Μετά πήρε μια ωραία κούπα που της είχε φέρει ο αδερφός της Λεωνίδας από ένα ταξίδι του στη Βιέννη. Είχε σκούρο μπλε χρώμα και ήταν στολισμένη με ανάγλυφα χρωματιστά λουλούδια.

            Κατέβηκε στο «μαγαζί» και τράβηξε ίσια στο καδί. Πρώτα ανάσυρε την αρμιά. Έβγαλε δηλαδή το κουφοτύλι και άφησε να τρέξει αρκετό αρμοζούμι σε μια κατσαρόλα. Μετά το ξανάρριξε στο καδί. Μ' αυτόν τον τρόπο ανακατεύτηκε καλά. Στη συνέχεια γέμισε την κούπα, έρριξε ελάχιστο πιπέρι και του την πρόσφερε. Ο Παναγιώτης άρχισε να ρουφά με θόρυβο το νόστιμο ζουμί και δε χρειάστηκε πολλή ώρα για να το τελειώσει.

            Η Μαριγώ ήταν απασχολημένη με κάτι στη μεσιά, όταν άκουσε το θορυβώδες ρέψιμό του: «γκρρρ..., γκρρ...!» έκανε δυο φορές, τη μια πίσω από την άλλη, και συμπλήρωσε:

            - Να ζή'εις αξαδέρφ ,  θαραπαύ'κα! Ήταν μιγαλείου, πραγματ'κό ηλιάτς ! Ξέρ'ς όμους τσι άλλου χρ'άζουμι;

            - Τσι μπρε Παναϊώτ ;

            - Ήρθα κουλουκούρ'στους, ιατσί μού 'πιν ου Χρήστους πως ίφιριν 'που του σκουλειό ιδώ στου σπίτ' σας ιά λίγου τ' μηχανή 'που του κούριμα. Πε τ' Μαλαματή σ' να μ' τα παρ' τα μαλλιά μ' ψίχα μι ν' ψιλή.

            Πριν προλάβει η Μαριγώ να πει οτιδήποτε, απάντησε ο Παναγιώτης που μόλις είχε μπει στο δωμάτιο και άκουσε τα λεγόμενά του:

            - Ιγώ θα στα πάρου θειέ! Η Μαλαματή δεν είνι ιδώ. Κάτσι σι τούν ν' καρέκλα.

            Στρώθηκε ο έρμος, έσκυψε το κεφάλι του και αφέθηκε στα χέρια του ανιψιού του. Εκείνος, οδηγούσε τη μηχανή του κουρέματος πάνω απ' το σβέρκο, πίσω και πάνω από τ' αυτιά και κρυφοχαμογελούσε.

            Η Μαριγώ στο μεταξύ πλησίασε στο ντουλάπι όπου είχε τα χρειαζούμενα για την παρασκευή του καφέ. Λογάριαζε να τον πιει παρέα με τον εξάδελφό της, μόλις θα ήταν έτοιμος.

            - ' Αιντζι θειέ, μι τις υγείις σ'! είπε ο Παναγιώτης και έκανε νόημα στη μητέρα του να ρίξει μια ματιά στο κεφάλι του κουρεμένου. Η καημένη η Μαριγώ για μια στιγμή σάστισε. Έχασε τη μιλιά της και συγχρόνως της ήρθε ένας καταρράχτης από γέλια απ' το θέαμα που αντίκρυσε:

            Το κεφάλι του ξαδέρφου της ήταν όλο ξυρισμένο γουλί και στο πάνω μέρος ο «κουρέας», που στο μεταξύ έφυγε τρέχοντας, του είχε αφήσει μια τούφα μαλλιά που τον έκαναν πολύ αστείο.

            Χώθηκε ολόκληρη μέσα στο ντουλάπι γιά λίγο, τάχα για τον καφέ, γέλασε με την ψυχή της και μόλις ξεθύμανε βγήκε και είπε:

            - Ούι μπρε Παναϊώτ ,  τσι σόφκιασιν ου ζ'κακας! Σ'άφκιν πιρτσέν! Καρτέρα,  όπ' νάνι θα 'υρίσ η Μαλαματσή που τ' Λιέν να στα διουρθώσ.

            Κι έφερε να πιουν τον καφέ που στο μεταξύ είχε ετοιμάσει, προσπαθώντας με χίλια ζόρια να κρατηθεί και να μην γελάσει.

            «Φρρ, φρρ» τον απολάμβανε ηχηρά ο ξάδερφός της και -ήρεμος άνθρωπος όπως ήταν- δεν έδινε πεντάρα τσακιστή για το τι συνέβαινε στην κορυφή του κεφαλιού του. Απλά έκανε υπομονή.

            Η Μαριγώ κουβέντιαζε μαζί του, αλλά απόφευγε να τον κοιτά και παρακαλούσε τον Θεό να στείλει το γρηγορότερο την κόρη της, να τη γλυτώσει από αυτό το... μαρτύριο.

                                     «...κι η γιαγιά δίχους δουντάκια  
                                         κι ου παππούς μι δυο αμπρουστά
                                         δεν αφήνουν κουμματάκια
                                         απ'του χοίρου τα ψαχνά...»

            Όμως κι ο ίδιος ο χοίρος...λέει με καμάρι («εν τη παιδιοφράστω διηγήσει των ζώων»):

                                        «παστώνουν και φυλάσσουν με
                                         δι' όλου γαρ του χρόνου
                                         και βάζουν με εις το σταμνίν
                                         και μέσα 'ς το πιθάριν»...

            Οι γουρνουχαρές έχουν τις ρίζες τους στα βυζαντινά χοιροσφάγια. Την εποχή εκείνη πάστωναν το χοιρινό και το ονόμαζαν «παστόν κρέας» ή «κουμνιαστόν» ή «κουρουπιαστόν» ή «πασπάλην» που ήταν το πιο λεπτό αλεύρι που κολλούσε στη μυλόπετρα και με το οποίο έτρεφαν τους χοίρους. Οι βυζαντινοί μας έμαθαν τον τρόπο να κάνουμε και τα λουκάνικα, τους «αλλάντας» όπως τα ονόμαζαν τότε, και τους πουλούσαν «κατά συνδεδεμένους δακτύλους». Έτσι λέγονταν τότε οι γνωστές σε όλους μας «θ'λιές».
            Από το κρέας του χοίρου, τα εντόσθια -«εντεροκαρδιοσηκωτοφλέγμονα» τα έλεγαν οι βυζαντινοί- το λαρδί (από το λατινικό laridus=παστός) και ο αιματίας ήταν τροφή των φτωχών και των δούλων γιατί ήταν φθηνά.
            Ο αιματίας ήταν πηχτό αίμα που έκλειναν στο παχύ έντερο και αφού το έψηναν το έτρωγαν, αν και θεωρούνταν βαρύ αμάρτημα από την εκκλησία το «αιματίας εσθίειν».
            Για τους άρχοντες του Βυζαντίου, εκλεκτή τροφή ήταν το «χοιρομέριον» κι όταν τους το έστελναν σε γιορτάσιμη μέρα το θεωρούσαν πολύτιμο δώρο. Στο Βυζάντιο έχουν τις ρίζες τους επίσης και οι σαρμάδες. Τότε τους παρασκεύαζαν με το «Φρύγιον λάχανον» ή «κραμπίν» όπως ονόμαζαν την κράμβην των αρχαίων. Τύλιγαν στα φύλλα που λέγονταν και «φύλλα θρύου» (=φύλλα Φρυγίας κράμβης) κυμά ή ρύζι.
            Στη Σιάτιστα, τότε που τηρούνταν το έθιμο της γουρνουχαράς και που παιχνίδια δεν υπήρχαν, κάθε παιδί κύτταζε πώς και πώς να προμηθευτεί την ουροδόχο κύστη του χοίρου, τη φούσκα όπως την ονόμαζαν. Την έπλενε καλά κι ύστερα τη φούσκωνε και τη χρησιμοποιούσε σαν μπαλόνι. Αν κατάφερνε και να την χρωματίσει, ακόμα καλύτερα. Θεωρούνταν πολύ σπουδαίο γεγονός η απόκτησή της γιατί αν δεν κρατούσε στο χέρι του μια τέτοια την Πρωτοχρονιά ή τα Φώτα, θεωρούνταν ασήμαντο, αμελητέο μπουμπουσιάρ.
            Σαν έφυγε κι ου Νάσιους, η γιορτή έφτασε στο τέλος της. Τα μέλη της οικογένειας, συζητώντας την πρόσκληση για τη γουρνουχαρά, μαζεύτηκαν στο χειμωνιάτικο να ετοιμαστούν για ύπνο.
            Τα δυο μικρά αγόρια αρχίζουν το αγαπημένο τους παιχνίδι. Στερεώνουν τον σιντιαντέ σε τέσσερεις καρέκλες, μπαίνουν από κάτω κι έχουν την ψευδαίσθηση πως βρίσκονται μέσα σε αυτοκίνητο...Η Μαριγώ τ' αφήνει λίγο να χαρούν κι ύστερα τα στέλνει στην κόχη τους. Πέφτει κι αυτή στη δική της, δίπλα στον άντρα της, κουρασμένη αλλά και ικανοποιημένη που με τις ετοιμασίες της ευχαρίστησε όλους όπως έπρεπε.
            - ' Αιντι Χρήστου, νά'μαστσ 'ιροί να 'ιουρτάσουμι τ' όνομα σ' κι τ' χρον! λέει και σε λίγο ταξιδεύει ξένοιαστη πια στον κόσμο των ονείρων.
            Παλιά ο χειμώνας στη Σιάτιστα ήταν πάντα βαρύς. ΄Ετσι κι αυτή τη χρονιά, το χιόνι την είχε τυλίξει για καλά στον άσπρο χιτώνα του.
            Ο αέρας κατηφόριζε ορμητικός τις πλαγιές του Γρίβα και με ανατριχιαστικό σφύριγμα περιδιάβαινε τα σοκκάκια και τις αυλές της και προσπαθούσε να κουρσέψει τη θαλπωρή των σπιτιών περνώντας μέσα απ' τις χαραμάδες.
            Σε πολλά σημεία διέκοπτε την πάλλευκη σιωπή του χιονιού καθώς το σήκωνε ψηλά και στροβιλίζονταν μαζί του, σχηματίζοντας παράξενες χορευτικές φιγούρες.
            Ύστερα έφευγε ξαφνικά, εγκαταλείποντας εδώ κι εκεί χιονένιους σωρούς, που δυσκόλευαν αρκετά την κίνηση ανθρώπων και ζώων.
            Ήταν νωρίς το απόγευμα. Η Μαριγώ είχε τελειώσει τα χουσμέτια και κάθονταν δίπλα στο παράθυρο. Τα δάχτυλά της είχαν βγάλει φτερά καθώς δούλευαν τις βελόνες και το νήμα. Έπλεκε κάλτσες και βιάζονταν, γιατί έπρεπε να βγουν πολλά κομμάτια, μια και η οικογένειά της ήταν μεγάλη.
            Ο Παναγιώτης, ο γιός της, περιεργάζονταν κάποιο παιχνίδι. Τα δύο μικρότερα παιδιά της, ο Παύλος και ο Λεωνίδας, μόλις είχαν τελειώσει ένα από τα συνηθισμένα καυγαδάκια τους και ασχολούνταν το καθένα με τα δικά του.
            Στο κάτω μέρος του δωματίου είχαν τα κασελάκια τους. Εκεί φύλαγαν διάφορα ατομικά τους είδη, τα βιβλία τους και τους ξύλινους μπλε κουμπαράδες τους. Σ' αυτούς μάζευαν χρήματα με στόχο ν' αγοράζουν παπούτσια ή ό,τι άλλο χρειάζονταν σαν έρχονταν μεγάλες γιορτές, όπως το Πάσχα και τα Χριστούγεννα.
            Ο Λεωνίδας ήταν φρόνιμο και υπάκουο παιδί και τηρούσε μ' ευλάβεια τις συμβουλές των γονέων του. Ο Παύλος όμως ήταν πολύ ζωηρός, αληθινό ζιζάνιο. Δεν είχε υπομονή κι από ένα σημείο και πέρα έκανε τακτικά αφαίμαξη στον κουμπαρά του κι αγόραζε καραμέλες ή κανένα ψευτοπαιχνίδι. Συγχρόνως πείραζε και τον αδερφό του αποκαλώντας τον «τριμιντίνα», αφού -όπως του έλεγε- μάζευε τα λεφτά για να «κάμ' κούπτσιουν». Και το παράπονο του μικρού Λεωνίδα ήταν πως ο αδελφός του και απολάμβανε αυτές τις μικροχαρές και, ώσπου να 'ρθουν οι γιορτές, έπαιρνε συγχώρεση απ' τη μητέρα τους κι έτσι, παρ' όλες τις ζαβολιές του, φορούσε κι αυτός καινούρια παπούτσια ή ρούχα, διαθέτοντας μόνο ένα μικρό μέρος από τα χρήματα του κουμπαρά του.
       Ξαφνικά φάνηκε στην αυλή μια γυναίκα, τυλιγμένη καλά μ' ένα μάλλινο σάλι. Περπατούσε με δυσκολία πάνω στο χιόνι.
            - Κόπιασι Λιέν' ! φώναξε η Μαριγώ που πετάχτηκε να υποδεχτεί την αδερφή της. Αφού χαιρετήθηκαν, την οδήγησε ίσια στο χειμωνιάτικο. Συδαύλισε αμέσως τη φωτιά που έτρεφαν στο τζάκι τα σαρανταπορίσια ξύλα, για να ζωηρέψει. Οι φλόγες που ξεπήδησαν έβαψαν με το χρώμα τους το πρόσωπό της κατακόκκινο.
            - Μμ τσι ανιμοσούργμα είνι αυτό άχαρ; Τσι ψόφους; Πάγουσαν τα φίδια στσις φουλιές τα.
            - Ιέλα, κάτσι σ'μά τ' φουτιά ν' απουλ'θεί του κουρμί σ'. Στέκα να βάλου κι ψια ζιάρ στου μαγκάν να πυρουθούμι καλύτσιρα.
            Είχε δίκιο η Μαριγώ. Χρειάζονταν και η επιστράτευση του μαγκαλιού γιατί οι χώροι ήταν μεγάλοι και ψηλοτάβανοι και το τζάκι ζέσταινε αρκετά μόνο την περιοχή που βρίσκονταν γύρω του. Όσο για τους ανθρώπους, έπρεπε να βρίσκονται πολύ κοντά σ' αυτό για να νιώθουν άνετα.
            Η Ελένη έφερε τα χέρια κοντά στο στόμα της και τα χουχούλισε. Ύστερα έτριψε με δύναμη τις παλάμες της προσπαθώντας να τις ζεστάνει.
            - Ιά, στινουχουρέθ'κα καθώς ήμαν μάναχη μ' κι είπα νάρθου να πιούμι τουν καφέ κι να πούμι κανα μασλάτ να πιράσ η ώρα.
            - Καλά έκαμις. Συλλουιούμαν κι γώ τουν καψου-Χρήστου, πώς θα κατσιέβ που τ'Χώρα μι τι τούτο του τφαν.
            Μπαίνοντας κανείς στο ισόγειο του σπιτιού, συναντούσε τη μεσιά. Στην αριστερή πλευρά και υπερυψωμένο με τρία σκαλοπάτια ήταν το χειμωνιάτικο. Ήταν το πιο λειτουργικό δωμάτιο του σπιτιού. Κρεββατοκάμαρα, μαζί και καθιστικό και γραφείο. Το στόλιζε καλοφτιαγμένο τζάκι που δεξιά κι αριστερά του είχε τις κόχες ή πρωτιές. Ήταν καμωμένες με σανίδια και τις σκέπαζαν στρώματα γεμάτα με βρίζα ή καλαμποκόφυλλα. Κάθε πρωί η Μαριγώ με ειδικές κινήσεις προσπαθούσε να τ'αφρατέψει.
            Πάνω στα στρώματα το καλοκαίρι έστρωναν υφαντές κουβέρτες ενώ το χειμώνα βελέντσες με χοντρά φλόκια.
            Στην πλευρά του τοίχου, υπήρχαν μεγάλα προσκέφαλα ντυμένα συνήθως με βυσσινί δαμάσκο. Η ράχη τους καλύπτονταν με άσπρο χασέ, που την μπροστινή πλευρά του τη στόλιζε όμορφή δαντέλλα που είχαν ετοιμάσει τα άξια χέρια της οικοδέσποινας.
            Αλλά και η επιφάνεια του τοίχου, δεξιά κι αριστερά από το τζάκι, ήταν σκεπασμένη με καμβάδες που πάνω τους είχαν κεντημένα λουλούδια.
            Το δωμάτιο φωτίζονταν από δυο διπλά παράθυρα. Από την άνοιξη κι ως το φθινόπωρο, τ'αγκάλιαζε απ'έξω με την πυκνή καταπράσινη φυλλωσιά της η πιρουγλιά που ξεκινούσε από το κέντρο της αυλής, καθώς ήταν φυτεμένη δίπλα στην καϊσιά. Από μέσα κάτασπρα κουρτινάκια με «κοφτά» περίτεχνα σχέδια και δαντέλλες, εμπόδιζαν αδιάκριτα βλέμματα να περάσουν στο εσωτερικό του δωματίου, αλλά και πρόσφεραν στους επισκέπτες ένα θαυμάσιο θέαμα.
            Καθώς οι τοίχοι του δωματίου ήταν πέτρινοι και φαρδιοί, τα παράθυρα σχημάτιζαν προς το εσωτερικό του δωματίου ένα πλάτωμα αρκετά μεγάλο. Σ' αυτό, στη μια γωνιά βρισκόταν μόνιμα η γυάλινη κανάτα με το νερό, σκεπασμένη με κεντημένο πετσετάκι. Στην άλλη, τοποθετούνταν οι λάμπες πετρελαίου κατά την διάρκεια της ημέρας. Στον υπόλοιπο χώρο, αρέσκονταν να γράφουν και να διαβάζουν τα παιδιά, καθώς εύρισκαν άφθονο φως.
            Η Μαριγώ κατευθύνθηκε στο ντουλάπι όπου φύλαγε τη ζάχαρη, τον καφέ, μα και τα σύνεργα για την παρασκευή του.
            Της άρεζε πολύ ο καφές, ιδιαίτερα όταν τον έπινε με καλή παρέα. Έτσι, αφού έβαλε στο μπρίκι τα υλικά, το τοποθέτησε πάνω στα πυρακτωμένα κάρβουνα του μαγκαλιού. Στη συνέχεια ετοίμασε δυο καναγκαιρίσια φλυτζανάκια σ' έναν ταμπλά. Παρόλο που είχε στην επιφάνειά του σκαλισμένα σχέδια, ήταν σκεπασμένος με το απαραίτητο πλεχτό πετσετάκι. Τον ακούμπησε πάνω στο μεγάλο τραπέζι. Αυτό το τραπέζι το μεταχειρίζονταν κυρίως σαν γραφείο. Όμως είχε και μια άλλη χρησιμότητα. Πάνω του τοποθετούσαν με μεγάλη ευλάβεια τη θαυματουργή εικόνα της Παναγιάς από το Τσιαρούσινο (Μικρόκαστρο) -μοναστήρι λίγα χιλιόμετρα έξω από τη Σιάτιστα. Κάθε οικογένεια επικαλούνταν την ευλογία και την προστασία Της και Την φιλοξενούσε μόνο για ένα βράδυ, για να έχουν την ευκαιρία να Την δεχτούν περισσότερα σπίτια.
            Αυτό το έθιμο υπάρχει ως σήμερα, αφού είναι γνωστό πως οι Σιατιστινοί έχουν πολύ αναπτυγμένο το θρησκευτικό αίσθημα. Έτσι, από την Κυριακή της Ορθοδοξίας και ως την Κυριακή των Βαϊων, η Παναγία φιλοξενείται στη Γεράνεια. Από την Κυριακή του Θωμά και ως την Κυριακή της Πεντηκοστής, στη Χώρα.
            Ο καφές στο μεταξύ μοσχομύρισε κι η Μαριγώ έτρεξε να τον προλάβει, μη τυχόν παραφουσκώσει και κοπεί το καϊμάκι του.
            Με τελετουργικές κινήσεις έπιασε «του καφίμπρικου» και άδειασε πρώτα από λίγο στα φλυτζάνια. Μετά αφού τον ξαναφούσκωσε -για να γίνει πιο εύγευστος- τα απογέμισε. Πρόσφερε το ένα στην αδερφή της, πήρε κι αυτή το άλλο και κάθησε στη θέση της. ' Αρχισαν να τον απολαμβάνουν με μικρές, κοφτές ρουφηξιές. Έξω ο αέρας εξακολουθούσε να σφυρίζει.
            - Τσήρα άχαρ Μαρ'γώ τσι καλά ησύχασαν τα μ'κρά. Μια χαρά διαβάζν τα βιβλία τα. Όπους τα γλιέπου τώρα ιά, αδουκήθκα τα θ'κα μας τα μ'κράτσκα. Ν'τσυράννια απ'τράβξάμι καθώς πέθαναν νουρίς οι γουνείδις μας κι απόμναμι μάναχα κουρίτσια.
            - Σώπα κι μούλουνι. Τσυχιρές ήμασταν απ'βρέθκιν ου αξάδιρφός μας ου Παναϊώτς κι μας πήριν κουντά τ'.
            Σωστά μίλησε η Μαριγώ. Πρώτα έχασαν τον πατέρα τους. Μόλις έμειναν μόνες μετά τον θάνατο και της μητέρας τους, τις πήραν στο σπίτι τους στη Χώρα οι συγγενείς τους Παναγιώτης Δούκας ή Δημητριάδης -ου Κακμέρ'ς όπως συνήθιζαν να τον αποκαλούν- και η γυναίκα του η Μπηίνα. Εκεί τις κράτησαν σε οικογενειακό περιβάλλον περίπου δυο χρόνια.
            - Κατόπ, συνέχισε η Μαριγώ αφού κατάπιε μ' ευχαρίστηση τη γουλιά του καφέ που είχε στο στόμα, είχαμι κι τα καλά μας τ'αδέρφια. Αστόησις μαρ πόσου νιάζουνταν ια τι μας κιά οι δυο;
            - Νιαί, δε λιέου, αλλά τσι τα θέλτς τσι τα 'υρέβς, άμα λείπ' η μάνα..... αποκρίθηκε μελαγχολικά η ευαίσθητη Ελένη.
            - Θμούμι τα γράμματα απ' μας έστσιλναν 'που τα Μπιτώλια, εξακολούθησε η Μαριγώ. Κι ου Λιουνίδας κι  Αλιέξαντρους μας ουρμήνιβαν να διαβάζουμι κι να μαθαίνουμι ουρθουγραφία κι καλλιγραφία. Μας έστσιλναν τιτράδια, καλαμάρια, κουντυλουφόρ κι ό,τς άλλου χράζουμάσταν.
            Έτσι ακριβώς ήταν τα πράγματα με τους δύο αδελφούς. Ο Λεωνίδας μόλις τελείωσε το δημοτικό, εξακολούθησε τις σπουδές του στο Μοναστήρι (Βιτώλια) όπου λειτουργούσε κανονικό ελληνικό γυμνάσιο.
            Τον ακολούθησε κι ο Αλέξανδρος που φοιτούσε σε μικρότερη βέβαια τάξη. Πήρε το απολυτήριό του ο Λεωνίδας, μα στο μεταξύ πέθανε ο πατέρας τους. Με την υπευθυνότητα που τον διέκρινε, αποφάσισε ότι τώρα αυτός έπρεπε να φροντίζει τη μητέρα και τ'αδέρφια του. Έτσι δεν γύρισε στη Σιάτιστα. Έμεινε στο Μοναστήρι όπου διορίστηκε δάσκαλος. Εκτός από τα μαθήματα, δίδασκε στα παιδιά τα ελληνικά ιδεώδη και τα μάθαινε τον Εθνικό μας Ύμνο. Ήξερε πόσο κινδύνευε για τις ενέργειές του αυτές, τόσο από τους Τούρκους όσο κι από τους Βούλγαρους, αλλά αδιαφορούσε.
            Επειδή δε ήταν καλλίφωνος και ήξερε από τον πατέρα του σωστά τη  Βυζαντινή μουσική, έγινε και ψάλτης. Με τα χρήματα λοιπόν που κέρδιζε, μπορούσε να συντηρεί την οικογένεια και να βοηθάει οικονομικά στις σπουδές του τον αδερφό του τον Αλέξαντρο που, σαν τελείωσε το γυμνάσιο γράφτηκε στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών.
            ' Αξιζε τον κόπο, γιατί είχε μεγάλη αντίληψη και πολύ δυνατή μνήμη. Έγινε διδάκτορας της Νομικής και για ένα διάστημα δικηγόρησε στην Κοζάνη. Μιλούσε πέντε γλώσσες και ήρθε πρώτος σε διαγωνισμό για το Διπλωματικό Σώμα. Ταξίδεψε σε πολλές χώρες και υπηρέτησε με μεγάλη επιτυχία ως πρόξενος στη Ραιδεστό και ως γενικός πρόξενος στη Ρόδο τιμώντας την πατρίδα του.
            Κι ο Λεωνίδας όμως, καθώς είχε ανώτερη νοημοσύνη και αγαπούσε πολύ τα γράμματα, ήθελε ν'ανεβεί σε ψηλότερες βαθμίδες μόρφωσης. Κατάφερε να πάρει μια υποτροφία του κληροδοτήματος του Σιατιστέως Θεοδ. Μανούση -που ήταν καθηγητής της Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών- και πήγε στην πρωτεύουσα να σπουδάσει Φιλολογία.
            Με τα λίγα χρήματα της υποτροφίας συντηρούνταν. Για να μπορεί όμως να βοηθά και την οικογένεια στη Σιάτιστα, πήγαινε σε σπίτια και παρέδιδε ιδιαίτερα μαθήματα. Συγχρόνως έψαλλε στον Ιερό Ναό του Αγίου Γεωργίου Καρύτση. Ενώ σπούδαζε όμως, πέθανε και η μητέρα του και την συντήρηση των τριών κοριτσιών, Ζωής, Μαριγώς και Ελένης, ανέλαβε ο Αλέξανδρος που στο μεταξύ με την εργασία του απέκτησε οικονομική άνεση.
            Ο Λεωνίδας αφού πήρε το πτυχίο της Φιλολογίας διορίστηκε καθηγητής πρώτα στη Λάρνακα και μετά στη Λευκωσία της Κύπρου, όπου άφησε άριστες εντυπώσεις. Από την Κύπρο πήγε στη Γερμανία, στη Λειψία, για ανώτατη μόρφωση. Σπούδασε Παιδαγωγικά. Μετά το τέλος των σπουδών του διορίστηκε γυμνασιάρχης και υπηρέτησε έξι χρόνια στην πόλη των Σερρών.
            Την εποχή εκείνη, σκοπό της ζωής του είχε κάνει την απελευθέρωση της Μακεδονίας. Έτσι, ανέπτυξε μεγάλη εθνική δράση. Πολλές φορές κατέβηκε στην Αθήνα επικεφαλής αντιπροσωπείας και παρουσιάστηκε στον τότε διάδοχο Κωνσταντίνο. Του εξέθεσε τους κινδύνους που διέτρεχε η Μακεδονία από τους Βουλγάρους, που ενοχλήθηκαν πολύ από αυτές του τις δραστηριότητες και του έστησαν ενέδρα. Τον κατακρεούργησαν στο Λιβούνοβο με άλλους προκρίτους το 1913. Ήταν τότε μόνο 47 ετών.
            Για να τον τιμήσουν, έδωσαν το όνομά του σε μεγάλο δρόμο των Σερρών και η προτομή του στολίζει ένα σημείο της πόλης, κοντά στο Νοσοκομείο. Στο Ηρώο πάλι της ιδιαίτερης πατρίδας του Σιάτιστας, είναι γραμμένο πρώτο το όνομά του στον κατάλογο των ενδόξων νεκρών.
            - Αδουκήθκα τώρα ιά -ακούστηκε να λέει η Μαριγώ- ένα ουραίου βιβλίου μι ροζ φύλλα απ'μούχιν στείλ Αλιέξαντρους. Του χάρ'κα τόσου πουλύ, π'μόλις του πήρα στα χέρια μ' αρχίντσα να του διαβάζου μι όρεξ τρανή. Πουλύ αγλήγουρα, έμαθα απ'όξου του πρώτου του κουμμάτ.
            Κι αμέσως άρχισε:
            «Η Τροία, το πάλαι πόλις ευδαίμων και οχυρά, έκειτο επί λοφώδους χώρας. Περιερρέετο δε υπό δύο ποταμών του Σιμόεντος και του Σκαμάνδρου».
            - Απουρώ μαρ Μαρ'γώ, μι τι σένα. Πώς μπουρείς άχαρ κι τα θμάσι τόσου καλά;
            - Μμμ, ιά κάτσι κι λουγάριασι πόσις φουρές τα διάβασα....Σάματ είχα τότσι κι άλλ' δλειά; Καθώς έκαμνιν η Ζουίτσα μας τα χουσμέτσια, ιμένα μι ξινομούσιν στου σκουλειό, ιά να μη μ'έχ χαϊμανάν, γέλασε η Μαριγώ και συνέχισε:
            - Ούι κακούτσκου, τώρα μούρθιν στου μυαλό κι του χνερ πόπαθα η κατράνου στην πρώτσ ν'ταξ μι τουν έλιγχου απ μας έδουκαν.
            - Ου καλά λιές. Τότι απ δεν σ'άρισαν πουλύ οι βαθμοί σ! Μμ, ισύ ήσαν καλή στα γράμματα. Τ' αγαπούσις. Σι θμούμι όλου κάτ να γράφς κι να διαβάειζ.
            Πολύ καλά θυμόταν η αδερφή της η Ελένη. Τα πρώτα γράμματα τα έμαθαν στο σπίτι του Ιωνά του καλόγερου. Ήταν το πρώτο σχολείο που λειτούργησε στη Σιάτιστα, όπου τα παιδιά εκτός από τις γνώσεις που αποκτούσαν, έπαιζαν και έτρωγαν. Εκτός από τα βιβλία, κουβαλούσαν και το ψωμί τους.
            Κουδούνι δεν είχε για να σημαίνει την έναρξη και λήξη των μαθημάτων. Κατά το μεσημέρι, έβγαιναν μια-δυο γειτόνισσες και φώναζαν «ήρθιν η ώραα!». Έτσι καταλάβαιναν ότι έπρεπε να σχολάσουν.
             Δασκάλα της Μαριγώς, που της έδωσε τα πρώτα φώτα της μάθησης, ήταν η Ναούμινα τ' Λιούτσια (Βασιλική Νεράντζη).
            Επειδή όμως την εποχή εκείνη το σχολείο είχε μόνο τέσσερεις τάξεις, η Μαριγώ παρακολούθησε για τρία συνεχή χρόνια τα μαθήματα της τετάρτης τάξης, γιατί της άρεζε να βρίσκεται στο σχολείο. Όλο και κάτι καινούριο μάθαινε. Έτσι έγινε ξεφτέρι. Μάλιστα τη δεύτερη χρονιά την έφτασε η φίλη της Βασιλική Σαλιάγα-Γούτα που ήταν ένα χρόνο μικρότερή της και την τρίτη, έγιναν συμμαθήτριες και με την αδελφή της Ελένη, που ήταν δύο χρόνια μικρότερή της.
            Η κυρα-Μαριγώ ως τα γεράματά της προσπαθούσε να ξεδιψάσει το πνεύμα της. Τη Σύνοψη δεν την αποχωρίζονταν. Την είχε μάθει σχεδόν απ' έξω.
            Όταν οι εγγονές της άπλωναν πάνω στο τραπέζι τα τετράδια και τα βιβλία τους για να προετοιμαστούν για το σχολείο, η Μαριγώ άνοιγε με θαυμασμό τα μάτια της. Τις καλοτύχιζε που μάθαιναν τόσα πολλά και «σημαντζκά» όπως έλεγε και όλο έπαιρνε κάποιο από τα βιβλία για να μάθει έστω «ένα ότς».
            Διάβαζε ακόμα εκκλησιαστικά έντυπα, περιοδικά κι εφημερίδες. Στα τελευταία δε κυρίως χρόνια που είχαν πληθύνει σ'αυτές τα θέματα που είχαν σχέση με διάφορα εγκλήματα, τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό, μόλις διάβαζε κάτι τέτοιο, συνήθιζε να λέει στην κόρη της βλέποντάς την πάνω απ' τα ματογυάλια της:
            - Ούι άχαρ Ζουίτσα, τσι είνι ιτούτα τα μασκαραλίκια απ' ένουντι στουν ντουνιά; Χίλ να λιέν, ήρθιν του σών μας.
            Κι η Μαριγώ, άρχισε να διηγείται «του χνερ»:
            - Τσι να σ' πω μαρ Λιέν; Δεν θμούμι τσι έγινεν τότι κι οι βαθμοί μ' δεν ήταν τόσου καλοί. Ικείνου απ' θμούμι είνι πως ήμαν ιφτά χρουνών κι άντα σκέπ'κα π' χανα ιδούν τουν έλιγχου τ' αδέρφια μας, μ' έπιασιν τέτσοια  μπουρμπουτούρα απ' τουν ξέκ'σα, τουν έφκιασα κουμματσιούλια κι τουν έρξα στου πηγάδ. Θάρσα έφυγιν ιένα τρανό βάρους από ουπάν μ'. Μμ, τόσο μόκουψιν!... Σαν είδα στου κατόπ τα κουμμάτσια να πλιέκν, θιρμοκόπκα! Πήρα τουν κουβά κι άρχιψα να τα χ'πώ ιά να πνιχτούν, αλλά αυτά ικεί! Ούτι ξιέρου πόσου νιρό έβγαλα που του πηγάδ όσου να μπητίσν. ' Ανοιξαν οι πλάτις μ. Κι δεν έφτανιν αυτό, σαν μπήκα αναψουκουκκιντζμέν στουν ουντά, μ' λιέει η Ζουίτσα:  «Πού είνι ου έλιγχους σ' μαρ Μαρ'γώ; Δεν θα μας τουν φερς να ιδούμι τσ' βαθμοί σ' ;»   Γκ-κ  μκ ιγώ...κουμπιάζου-μι...πώς να φανιρώσου τα μύθια απόκαμα! Μι ζόρσιν όμους τόσου η αδερφή μας απ', τ' είχα κι τι να κάμου, τσ' τάπα. Μι τράβξιν ιένα ξιέστρουμα κι γω δεν ξιέρου πόταπου!
            Και το τέλος της ιστορίας βρήκε τις δυο γυναίκες ξεκαρδισμένες στα γέλια.
            - Ούι κακούτσκου, μι τα μασλάτια κι τα καρκάλια πέρασιν η ώρα κι χίρσιν να μουργκίζ. ' Αιντζι να πααίνου. Θα νάρθν ου Μάρκους κι τα πιδιά κι δεν θα μι βρουν στου σπίτ. Μον' στέκα να δέσου καλά τ' μπαρμπούλα μ κι άι να κινήσου. Καλ'νύχτα αδιρφή κι καλό ξημέρουμα.
            - Καλ'νύχτα, κι ναχς του νου σ' στσις γκλύστρις να μη τσακίεις κανά πουδάρ!
            - Μαρ' όσου είνι του χιόν αφράτου δεν έχ ανάγκ. Ταχιά τουν κλιαίν! ' Αντα 'υρίσ ου κιρός κι του φκιάσ σουλότα, τότσι θα μας δυσκουλιέβ στου πιρπάτ'μα.
            Και μ' αυτά τα λόγια δρασκέλισε το κατώφλι της βαριάς αυλόπορτας και τράβηξε για το σπίτι της σφίγγοντας το σάλι γερά πάνω στο κορμί της. Εκείνη τη στιγμή, γύρισαν και οι δύο κόρες της Μαριγώς, η Ζωίτσα κι η Μαλαματή, από κάποιο συγγενικό τους σπίτι.
            Μόλις έφυγε η αδερφή της, η Μαριγώ έβαλε στο τζάκι δυο μεγάλα ξύλα και μπόλικα τσάκνα. Θα ερχόταν ο άντρας της κι ήθελε να βρεί ζεστασιά.
            Ήταν οικογενειάρχης απ' τους λίγους. Πανέξυπνος και πολυτάλαντος. Εκτός από δάσκαλος ήταν ζωγράφος και ψάλτης στις εκκλησίες του Αγ. Νικολάου και των Ταξιαρχών. Ακόμα, ετοίμαζε τα χαρτιά αυτών που ήθελαν να μεταναστεύσουν στην Αμερική κι ήταν και γραμματέας στη Μητρόπολη.
            Αν και την εποχή εκείνη οι μισθωτοί θεωρούνταν πλούσιοι, αυτός έκανε κι όλες τις άλλες δουλειές για να μπορεί να προσφέρει κάθε δυνατή άνεση στην οικογένειά του, που υπεραγαπούσε. Τα παιδιά χρειάζονταν καλή τροφή, ρούχα, παπούτσια, μόρφωση. Προσπαθούσε να μην τους λείψει τίποτα.
            Το χειμώνα καθώς διέσχιζε την ανοιχτωσιά ανάμεσα στη Φούρκα και στον ' Αγιο Μηνά, ερχόταν στο σπίτι παγωμένος και με τα πόδια συνήθως βρεγμένα από τα χιόνια και τις βροχές. Ποτέ όμως με παράπονα. Έμπαινε με γελαστά τα γαλανά του μάτια και πάντα είχε έτοιμο στα χείλη του κάποιο αστείο ή κάποιο πείραγμα.
            Αφού τακτοποίησε το τζάκι η Μαριγώ και έβαλε ξανά μπόλικα κάρβουνα στο μαγκάλι, πήγε να χωρίσει τους μικρούς που εκείνη τη στιγμή άρχισαν να μαλώνουν. Ύστερα πήρε τη λάμπα. Με το άναμμα του φυτιλιού το μεγάλο δωμάτιο γέμισε ίσκιους που διαρκώς άλλαζαν θέση. Τα παιδιά είχαν ξαπλώσει στο στρώμα και τους έκαναν χάζι.
            Μετά έβαλε το φαγητό να ζεσταθεί και τοποθέτησε ανάμεσα στις κόχες μια ξύλινη βάση. ' Ανοιξε το βοηθητικό ντουλάπι που εξυπηρετούσε δυο σκοπούς:
            Ο ένας ήταν ότι οδηγούσε στο χώρο όπου έβαζαν τα βαρέλια με το καλό κρασί. Από δώ έβγαλε το μεγάλο σινί, το τοποθέτησε ανάποδα πάνω στην ξύλινη βάση και το σκέπασε μ' ένα υφαντό τραπεζομάντηλο. Στη συνέχεια, έβγαλε από κει και το κανέστρι με το ζυμωτό ψωμί.
            Ο άλλος ήταν, ότι σε κάποια γωνιά του ακουμπούσε μερικά ξύλα για το πρωινό άναμμα του τζακιού. Σίγουρα ήταν βάρβαρο να βγαίνει πρωί πρωί από το δωμάτιο σε παγωμένους χώρους όπως ήταν το κατώι.
            Σε λίγο ακούστηκαν βήματα στον νουβουρό. Τα παιδιά ξεφώνισαν χαρούμενα. Ήταν ο πατέρας τους. Τον υποδέχτηκε στη μεσιά η Μαριγώ. Μέσα από την πόρτα υπήρχαν κρεμάστρες με βιδωτά τσιγκέλια. Τον βοήθησε να βγάλει το παλτό του και τις γαλότσες του, κι άνοιξε την πόρτα του χειμωνιάτικου.
            Τα παιδιά τον προϋπάντησαν με γέλια κι έπιασαν να του τραβήξουν το βρεγμένο πανταλόνι και να του δώσουν τις παντόφλες. Έβαλαν τα δυνατά τους να τον περιποιηθούν, γιατί μετά το φαγητό υπήρχε...έπαθλο:  από ένα λουκούμι...
            Σε λίγο κάθησαν όλοι γύρω από τον σοφρά, έκαναν τον σταυρό τους κι άρχισαν να τρώνε με μεγάλη όρεξη. Η Μαριγώ δεν είχε ησυχία. Δεν μπορούσε να τιθασέψει την ενεργητικότητά της. Κάθε τόσο σηκωνόταν να φέρει και κάτι. Πότε το νερό, πότε παραπανίσιο ψωμί, περίσσευμα φαγητού...Έτσι ήταν πάντα. Έτοιμη κάθε στιγμή να προσφέρει.
            Ο Παύλος όλο και έδινε στα κρυφά καμμιά μικρή σπρωξιά με το πόδι στο Λεωνίδα κάτω από το σινί. Φοβόταν όμως να ξανοιχτεί περισσότερο, μη του αστράψει «κάν'ας τσιάτος» απ' τον πατέρα του.
            Τούτη η ιερή ώρα του φαγητού τελείωσε με τη διήγηση όσων συνέβησαν στον καθένα στη διάρκεια της ημέρας και με συμβουλές του κυρ-Χρήστου στα μικρά αγόρια.
            Η Μαριγώ σήκωσε το τραπέζι και κατευθύνθηκε στη μεσάντρα όπου έβαζαν παπλώματα, μαξιλάρια, κουβέρτες κι ό,τι άλλο χρειάζονταν για τον ύπνο.
            Ετοίμασε πρώτα την κόχη όπου θα κοιμόταν τα παιδιά, κι αφού τα σκέπασε με στοργή, έκανε πάνω τους το σημείο του σταυρού κι ύστερα ετοίμασε και την δική τους.
            Ετοιμάστηκε και η ίδια, έκανε την προσευχή της και σε λίγο με το σβήσιμο της λάμπας, οι ίσκιοι έγιναν άφαντοι.

Στο άνοιγμα του «παράθυρου» της αυλής του σπιτιού του,  φάνηκε ο κυρ-Γιάννης ο Βανίδης. Ήταν ντυμένος με μαύρο πουκάμισο με λαιμόκοψη και μεγάλα κουμπιά και μ' ένα φαρδύ πανταλόνι, το σαλβάρ'. Στα πόδια φορούσε κοντά άρβυλα και τσιράπια που το τσιραπόσκοινο δεν κατάφερνε να κρατήσει στη θέση τους. Έτσι κρέμονταν άτσαλα γύρω από τους αστραγάλους του. Το κεφάλι του το σκέπαζε ένας μαύρος σκούφος.

            Πριν δρασκελίσει το κατώφλι, έκανε το σταυρό του. Πάντα συνήθιζε να τον κάνει πριν βγει από το σπίτι του. Ύστερα έσκυψε, πήρε το κανέστρι με την πραμάτεια και το ακούμπησε στον τοίχο. Έβαλε στο κεφάλι του τον «παλουγόδο» και με τα δυο του χέρια τοποθέτησε πάνω σ' αυτόν το κινητό μαγαζάκι του, που περιείχε περίπου δεκαπέντε είδη εμπορευμάτων και ξεκίνησε. Κρατούσε καλή ισορροπία και δεν χρειάζονταν τη βοήθεια των χεριών του παρά μόνο όταν παρουσιάζονταν καμμιά πελάτισσα.

            Διαλαλούσε το περιεχόμενο του κανεστριού του στις γειτονιές και καλούσε τις νοικοκυρές να προτιμήσουν....

            Και αφού έκανε ένα μικρό διάλειμμα, άρχιζε πάλι από την αρχή.

                Αρκετές ήταν οι γυναίκες που τον τιμούσαν κι έτσι έβγαζε κάποια χρήματα για να ψευτοσυντηρεί την οικογένεια: τη γυναίκα του Αγνούλα, τα δυο παιδιά τους -τον Χαριλάκη και τον Μπήτια- και τις τρεις κουνιάδες του: την Ευανθία που τη φώναζαν Βάνθου, την Μελπομένη -χαϊδευτικά Αλπού- και την Αθηνά ή Νιά. Ήσυχες και καλόκαρδες οι τέσσερεις αδερφές.

            Το πατρικό τους ήταν Γκαργκατσούγια αλλά όπως σχεδόν όλοι οι Σιατιστινοί, είχαν κι αυτές το δικό τους «παρανόμ». Ήταν λοιπόν γνωστές σαν Τρούπτσινις.

            Την εποχή εκείνη στα περισσότερα σπίτια η φτώχεια και η στέρηση ήταν μεγάλη. Έτσι, αρκετές φορές, όταν γύριζε ο κυρ-Γιάννης από την βιοπάλη και άφηνε σε μια γωνιά το κανέστρι για να ξεκουραστεί, οι σπιτικοί εξαφάνιζαν τις μέντες.

            Όλα αυτά τα άτομα, έμεναν στο σπίτι του Λασπά. Η ιστορία λέει πως κάποτε ήταν το πρώτο μητροπολιτικό μέγαρο της Σιάτιστας. Το μεγάλο αυτό σπίτι το είχαν διαιρέσει στα δύο μ' ένα διαχωριστικό στη σάλα. Το μισό ανήκε στις τέσσερεις αδελφές που η κάθε μια είχε ξεχωριστό δωμάτιο, και το άλλο μισό στον Μπλιάγκο. Η σκεπή ήταν κοινή αλλά υπήρχαν δύο είσοδοι.

            Αυτές οι γυναίκες δούλευαν όταν παρουσιάζονταν καμμιά ευκαιρία. Την Ευανθία την έπαιρναν σε μερικά σπίτια για δουλειές. Επίσης, καθάριζε και εκκλησίες. Η Αθηνά φρόντιζε την καθαριότητα του σχολείου ενώ η Μελπομένη ασχολούνταν με τη ραπτική.

            Όλες ήταν ντυμένες με μαύρα φορέματα που το χαρακτηριστικό τους ήταν οι πάρα πολλές πιέτες γύρω-γύρω και φυσικά δεν τις κολάκευαν καθόλου. Παπούτσια δεν είχαν. Φορούσαν παντόφλες, μόνιμα στραβοπατημένες. Πάνω τους έπεφταν ξεχειλωμένα τα τσιράπια τους με τα τσιραπόσκοινα. ΄Οσο ήταν νέες, τα κεφάλια τους τα είχαν ακάλυπτα  Όταν όμως πέρασαν κάπως τα χρόνια, τα έδεναν με μαύρα μαντήλια.

            Κέρδιζαν πολύ λίγα χρήματα κι επειδή δε χόρταιναν ψωμί, καθημερινά βρίσκονταν στο σπίτι της Μαριγώς, όπου απολάμβαναν κάθε είδους υλικά αγαθά αλλά προπάντων την ανθρώπινη ζεστασιά. Πάντα λοιπόν εύρισκαν αφορμές να επιβάλλουν εκεί την παρουσία τους.

            Το σπίτι της Μαριγώς ήταν το καταφύγιό τους. Η Μαριγώ τις περιέθαλπε, τις συμβούλευε αλλά και τις μάλωνε όποτε χρειαζόταν. Δεν νοιάζονταν και  τόσο πολύ για τη νοικοκυροσύνη όταν επρόκειτο για το άτομό τους.

            - Μαρ Βανθία, η ζακέτα π' σόδουκα προυχτέ, γλιέπου σ' πιάσκιν μια χαρά. Απουλήθκιν όμως μια θ'λειά στουν ώμου σ'. Να μη αστουχήεις να νη πιάεις μι του βιλόν.

            Σε λίγες μέρες η θηλειά είχε κατέβει ως τον καρπό του χεριού της και η όψη της ζακέτας χάλασε ολοκληρωτικά. Παρ' όλες τις παραινέσεις, επικράτησε η αδιαφορία της Ευανθίας. Ήξερε οτι η Μαριγώ με την καλή της την καρδιά στο τέλος θα την συγχωρούσε.

            Η Ευανθία παντρεύτηκε κάποιον Καλαμπούκα (Καϊνάρη). Ήταν όμως γνωστός με το παρατσούκλι «Γαριβαλδινός»,  κι αυτό γιατί είχε καταταγεί στο σώμα των Γαριβαλδινών. Σ' αυτό που ανήκε κι ο ποιητής Λορέντζος Μαβίλης και που πήρε μέρος στη μάχη του Δρίσκου κατά την πολιορκία των Ιωαννίνων στα 1913. Βέβαια η Ευανθία τον φώναζε «Γαλιβαρδινό» και φούσκωνε από περηφάνεια όταν πρόφερε αυτή τη λέξη.

            Η Μελπομένη πάλι, σε μεγάλη ηλικία, αρραβωνιάστηκε τον Νικόλαο Παπαδόπουλο, πρόσφυγα από ένα χωριό έξω από τη Σιάτιστα, τα Καραγιάννια. Στην πραγματικότητα όμως την ξεγελούσε, γιατί ενώ ήταν παντρεμένος στο χωριό του, ερχόταν κατά διαστήματα στη Μελπομένη που, μη ξέροντας την αλήθεια, ένιωθε ευτυχισμένη. Πίστευε ότι, έστω και αργά, της χαμογέλασε η τύχη. Ο Νικολάκης ήταν πονηρός αλλά ασμπόρστους, που σημαίνει ακοινώνητος, κι ένα μικρό παράδειγμα που το επιβεβαιώνει είναι οτι όταν του εύχονταν στη γιορτή του «χρόνια πολλά Νικολάκη», η απάντηση που έδινε με χίλια ζόρια και με σφιγμένα χείλη  ήταν: «καλάα...» .

            Τέλος,  η Αθηνά ήταν η μόνη από τις αδερφές που έμεινε ανύπαντρη.

        Η Μαριγώ βρίσκεται στο χειμωνιάτικο. Στην πρωτιά που βρίσκεται προς το παράθυρο, κάθεται πάνω στα διπλωμένα πόδια της, ανακούρκουδα. Αυτή η στάση την ξεκουράζει.

            Με το ζεύγος Μανιώτη είχαν φιλικές σχέσεις. Ιδιαίτερα η Μαριγώ συνδεόταν πολύ με τη γυναίκα του την Αγνούλα, που ήταν αδερφή του Νικόλα Ρόσιου. Ο Μανιώτης είχε καλό μπακάλικο κι ο κυρ-Χρήστος, νοικοκύρης καλός καθώς ήταν, τον είχε ειδοποιήσει εδώ και δυο μέρες να του στείλει πενήντα οκάδες αλεύρι.

            Αποθήκευαν πάντα μια μεγάλη ποσότητα, ικανή να καλύπτει για πολύ καιρό τις ανάγκες της μεγάλης οικογένειάς τους.

            Η Μαριγώ περίμενε από νωρίς να της το φέρουν, όπως κι έγινε. Κάποια στιγμή ακούστηκε ο ξερός κρότος που έκαναν τα πέταλα του αλόγου πάνω στις πέτρες της αυλής. Το ζώο το τραβούσε από το χαλινάρι ο Οθωμανός υπηρέτης του Μανιώτη, ο Μουμίν. Ου Μιμίντ'ς, στη Σιατιστινή διάλεκτο, ήταν ήσυχος και καλός άνθρωπος. Με τη συνθήκη του 1913 απέκτησε την ελληνική υπηκοότητα. Όμως, με την ανταλλαγή των πληθυσμών το Μάη του 1924, έφυγε με δάκρυα πίσω στην Τουρκία. Η υποχρεωτική αναχώρησή του, του στοίχισε πολύ γιατί είχε δεθεί με όλα τα μέλη της οικογενείας Γκουτζιαμάνη.

            Αγαπούσε ιδιαίτερα τον μικρό Λεωνίδα, ο οποίος κάθε φορά που τον έβλεπε πετούσε απ' τη χαρά του, γιατί ήξερε ότι σίγουρα θα τον ανεβάσει στη ράχη του αλόγου για ένα γύρο μέσα στην αυλή. Έτσι και σήμερα, αφού κατέβασε τα σακκιά, έβαλε τον Λεωνίδα στο σαμάρι. Μόλις τον είδε η Μαριγώ, άρχισε να φωνάζει, τσιμπώντας ελαφρά με τα δυο χέρια τα μάγουλά της:

            - Ου! ου! ου! παν πάλι τα καθαρά τα ρούχα! Ιόμ'σαν αλιεύρια! Δεν αδειάζου 'που του πλύσιμου...σάπ'σαν τα χιράκια μ' !

            Ο Μουμίν υποσχέθηκε -όπως έκανε άλλωστε κάθε φορά- πως δεν θα τον ξαναβάλει στο αλευρωμένο σαμάρι. Μόνο που ποτέ δεν μπορούσε να κρατήσει αυτή την υπόσχεση, καθώς ήξερε πόση χαρά έδινε στον μικρό του φίλο. Λυπημένος που στενοχώρησε πάλι την κυρά του σπιτιού, κατέβασε τον Λεωνίδα που τα ρούχα του είχαν γίνει άσπρα σαν του μυλωνά. Όμως αυτός δεν παραπονέθηκε γιατί στο μεταξύ πρόλαβε ν' απολαύσει έφιππος τη μικρή του βόλτα.

            Ο Μουμίν έφυγε, η Μαριγώ τακτοποίησε το αλεύρι στο κατώι κι ύστερα έρριξε μια ποσότητα στην ξύλινη σκάφη. Έπρεπε να ζυμώσει. Μόλις έδεσε μπροστά της την υφαντή ποδιά που χρησιμοποιούσε γι' αυτόν τον σκοπό, αντιλήφθηκε ότι κάποιος είχε φτάσει στην μεσιά. Σαν έτρεξε προς τα εκεί, είδε τον επιστάτη του σχολείου, τον μπαρμπα-Λιάλια. Περαστικός από την γειτονιά, θέλησε να της πει μια καλημέρα και να ξαποστάσει. Στην ουσία ήθελε να πιεί κανα-δυο ποτηράκια από την εκλεκτή ρακή της που για να φτάσει να είναι έτοιμη για κέρασμα, έπρεπε να περάσει από διάφορα στάδια, κάπως έτσι:

            Μετά το πάτημα των σταφυλιών, τα τσίπουρα τα άφηναν σε μια γωνιά στο πουστάβι και στράγγιζαν καλά. Κατόπιν τα μετέφεραν σε βαρέλι, έρριχναν μέσα και τις «λούνες» που μαζεύονταν από το κατακάθισμα του μούστου -όταν έφκιαναν το κρασί- και το σφράγιζαν ερμητικά. Ύστερα από ένα περίπου μήνα, τραβούσαν το μαύρο κρασί που γινόταν στο διάστημα αυτό με τον βρασμό. Ήταν τόσο νόστιμο που το χρησιμοποιούσαν ως επιτραπέζιο, αλλά και σαν γιατρικό. Από τα στέμφυλα που έμεναν έβγαζαν τη ρακή. Οι Χωριώτες τα πήγαιναν στον Τόζιο κι οι Γερανιώτες στον Γούσια. Αυτοί οι δύο είχαν τους ειδικούς φούρνους που χρειάζονταν γι' αυτήν την δουλειά και η διαδικασία που ακολουθούσε ήταν σωστό πανηγύρι.

            Ο φούρνος για τη ρακή ήταν ένα ειδικό μπακιρένιο καζάνι, ανοιχτό στο πάνω μέρος. Από κει έρριχναν τα στέμφυλα, το γλυκάνισο, τούφες μέντα για μυρωδιά, και το σφράγιζαν ερμητικά.

            Από κάτω έκαιγε δυνατή φωτιά. Ένας ή δύο μπακιρένιοι σωλήνες -οι γλάδες- ξεκινούσαν από κάποιο σημείο στο πάνω μέρος του καζανιού και στην πορεία τους περνούσαν μέσα από δεύτερο καζάνι, που περιείχε κρύο νερό. Το άκρο τους ήταν ελεύθερο. Έτσι οι ατμοί που δημιουργούνταν από το βράσιμο των στεμφύλων, μόλις περνούσαν από το τμήμα των σωλήνων των βυθισμένων στο κρύο νερό, μετατρέπονταν σε υγρό που έπεφτε από το ελεύθερο άκρο τους σταγόνα-σταγόνα σε κάποιο δοχείο.

            Οι ιδιοκτήτες των στεμφύλων, για να βγάλουν τη ρακή τους, έπρεπε προηγουμένως να το δηλώσουν στην εφορία. Μόλις έπαιρναν την άδεια, όλη νύχτα έμεναν στον χώρο της παρασκευής της ρακής. Συνήθως ήταν μεγάλη παρέα κι ώσπου να'ρθει η σειρά τους, για να περάσει η ώρα, έψηναν καλαμπόκια, κάστανα και τραγουδούσαν. Κατά διαστήματα για να δουν πόσο δυνατή έβγαινε η ρακή σε οινόπνευμα, έρριχναν λίγη σ' ένα ποτήρι και στη συνέχεια την πετούσαν στη φωτιά. Αν άναβε ήταν γερή, άν όχι, την ονόμαζαν «κατούρου» και την ξανάβραζαν, οπότε έβγαινε δυνατότερη και την έλεγαν «σκούμπα». Αυτή ήταν η μεταβγαλμένη και την πουλούσαν πιο ακριβά. Απ' αυτήν κρατούσαν και μια ποσότητα στο σπίτι για γιατρικό. Τη δύναμή της βέβαια την καταλάβαιναν και μ' άλλον τρόπο. Συχνά-πυκνά τη δοκίμαζαν, γι' αυτό πολλούς το τέλος αυτής της εργασίας τους εύρισκε...»εν ευθυμία».

            Συνήθως τοποθετούσε ένα ξύλο ανάμεσα στις σιαγόνες για να μη μπορεί...ο ασθενής να κλείσει το στόμα, κι έκανε τη δουλειά του ενώ φώναζε: «Βάστα ορέ! Μη τσουρήειζ! Ιάτου του παλιόδουντου!»  και το παρουσίαζε θριαμβευτικά. Όπως είναι φυσικό, οι πάσχοντες εξαντλούσαν ό,τι άλλο μέσο είχαν στη διάθεσή τους και μόνο σε έσχατη ανάγκη κατέφευγαν σ' αυτόν. Μάλιστα πολλοί έβαζαν πάνω σε χαλασμένα δόντια μια σκόνη που τα κατέτρωγε, μόνο και μόνο για να μη αναγκαστούν να τα βγάλουν.

    Την άλλη μέρα, η Ευανθία αντάμωσε πρωί-πρωί την κυρα-Μαριγώ στο μαγειριό. Αφού ήπιαν τον καφέ τους, έπεσαν με τα μούτρα στη δουλειά. Η Μαριγώ ανέλαβε τα άσπρα κι η Ευανθία τα σκούρα. Με ανασηκωμένα τα μανίκια τους, σαπούνιζαν κι έτριβαν τα ρούχα μέσα στις σκάφες. Κάθε τόσο έστιβαν κάποιο κομμάτι και το σήκωναν ψηλά για να ελέγξουν αν καλοκαθάρισε.
            Κατά διαστήματα, πότε η μια και πότε η άλλη, σήκωναν την άκρη της ποδιάς τους και σκούπιζαν τον ιδρώτα που ανάβλυζε στα πρόσωπά τους. Λίγο πριν από το μεσημέρι, η Μαριγώ έδεσε σκοινιά στα δέντρα της αυλής και άρχισε να τα γεμίζει με τα πλυμένα ρούχα που λικνίζονταν στο ελαφρό αεράκι κι ανάδιναν ευωδιά σαπουνιού. Κάποια στιγμή απευθύνθηκε στην Ευανθία:
            - Πώς πας μαρ Βανθία; Εχ'ς πουλλά 'κόμα να διάβ'ς; ' Αμα τα σώεις, δώ μ' τα να τ' απλώσου κι αυτά.
            - Ιά, κανα δυο κουμμάτσια έχου 'κόμα, είπε σηκώνοντας το κεφάλι της. Σκούπισε τα χέρια πάνω στην ποδιά της και μετά τα στήριξε στη μέση της. Έρριξε μια ματιά στ' απλωμένα κι είπε με καμάρι:
            - Μαρ ισύ, τσήρα! Τα γαργάλτσάμι! Λάμπ'ν. Μμ, κουρ'μός η κούρασ.
            Η Μαριγώ συμφώνησε χαμογελώντας:
            - Οχ, ετσ χα να τ' αφήκουμι! ' Αιντζι, άμα σώεις, πάμι να βάλτς στου στόμα σ' καμμιά δαγκουσιά ψουμί κι κατόπ σύρι σπίτ σ' να ξιμπραχαλιάεις. Πιάσ'κιν κι μένα η μεσ κι του τρουκό μ' 'που του σκύψιμου. Θαρουμ έρχουντζι κι οι θκοί μ' μι ν' ώρα τς να τς κινώσου να φαν. Θέλου κι γω να ισιώσου ψια του κουρμί μ'. Αύριου θα νά'χου τρανή πρέδα.
            - Ιατσί μαρ Μαρ'γώ;
            - Θα να'ρθ'ν δυο αν'ψίδια μ' 'που ν' Κόζιαν κι πρεπ' να τσ'μάσου κάνα ουριξιάτκο.
            Σαν απόσωσε η Ευανθία το φαγητό της, πληρώθηκε για τον κόπο της και ξεκίνησε με βαριά βήματα για το σπίτι της, λέγοντας:
            - ' Αιντζι Μαρ'γώ, σι χιριτώ κι ταχιά καλά διξίματα

            Τη νύχτα η Μαριγώ δεν έκανε ήσυχο ύπνο. Από τη μια η κούραση κι από την άλλη κάποια αδιαθεσία του μικρού της Λεωνίδα, την έκαναν να στριφογυρίζει συνέχεια στο στρώμα.
            Προς τα ξημερώματα που την έκλεψε για λίγο ο ύπνος, ο πετεινός της γειτόνισσας με το λάλημά του την έκανε να πεταχτεί σαν ελατήριο απ' το κρεββάτι της. Τακτοποιήθηκε, έκανε το σταυρό της μπροστά στο εικονοστάσι κάτω από το αναμμένο καντήλι και κατευθύνθηκε στο πηγάδι.
            Τράβηξε έξω το κρεμασμένο καλάθι που αιωρούνταν στα βάθη του κι έπιασε το δέμα με τις αρνίσιες σπλήνες. Είχε παραγγείλει από χτές τέσσερεις-πέντε απ' αυτές και τις είχε κατεβάσει στο πηγάδι για να διατηρηθούν φρέσκιες. Ήθελε να φιλέψει τ' ανήψια της κάτι το εκλεκτό.
            Πήγε μέσα στο μαγειριό κι άρχισε να τις ετοιμάζει. Τις δυο τις είχε χαράξει σε κάποιο σημείο με το μαχαίρι και βουτώντας τα δάχτυλά της στο λάδι, τα έσπρωχνε σιγά στο εσωτερικό κάνοντας μικρούς κύκλους, δημιουργώντας έτσι άνοιγμα που θα δεχόταν τη γέμιση, όταν έφτασε η Ελένη.
            - Καλώς τσην! Ου Θος σ' έστσειλεν μαρ αδιρφή. Έλα, νιψ' κι πιάσι τσ' άλλις. Ιγώ θα τσ'μάσου τουν κυμά μι τα μπαμπαλούδια να τσις 'ιμώσου. Θέλου να 'εν μι ν' ώρα τς. Να προυφτάσ' ντε ν' αργάσ του φαΐ. Τότσι 'ένιτσι νουστσμώτσιρου...Οχ 'που τσ' φουτσιά κι στου στουμάχ.
            - Δεν πστσεύου να φκιάεις κι άλλου φαΐ, είπε χαμογελώντας η Ελένη, βέβαιη πως η Μαριγώ θα εκραγεί.
            - Μαυράδα, άκσέτσι τσι λιέει! είπε κι άνοιξε τα μάτια της. Μάαρ, τόσ νουματέοι πώς να χουρτάσ'ν μόνι μι τσις σπλήνις;

            - ' Αφκέ μας ρε κι μας να κ'νιστούμε λίγου! Όλου ισύ θα κάθισι σ'ην κριμασταρά; Ψώρα τ' Ντανταλέξα, ε ψώρα τ' Ντανταλέξα!
            Ο Παύλος ακούγοντας το παρατσούκλι του, θύμωσε πολύ. Κατέβηκε από την κούνια έξαλλος και χτύπησε κανα-δυο φορές τον Λεωνίδα, ενώ του έλεγε:
            - Τσι θελτς ρε Κόλτσιο; Θ' ανιέβς κι συ όταν θα να'ρθ η αράδα σ!
            Η Μαριγώ ακούγοντας τη φασαρία έτρεξε αμέσως ν' αποδώσει δικαιοσύνη.
            - Ιά μην ουρλιέστσι ξιανέντραπα! Ίν'κάμι δυο παράδις! Όλου ισείς ακούιστσι στουν μαχαλά!
            Η κόρη της η Ζωίτσα ήταν μέσα στο κατώι και καθάριζε δυο μπουκάλια, χρησιμοποιώντας νερό και τσόφλια από αυγά. Προσπάθησε κι αυτή να δώσει κάποια συμβουλή στους μικρούς, αλλά ο Παύλος της απάντησε αυθάδικα:
            - Α, μα βαπουρλιά, μη ανακατώνισι ισύ!
   Εκείνη βγήκε τρέχοντας και του'δωσε μια στα πισινά. Έτσι ο Παύλος συμμαζεύτηκε και η ομαλότητα επανήλθε στον τόπο του παιχνιδιού.
            Η μόνη που δεν την πήραν τα σκάγια του καυγά ήταν η Μαλαματή που εκείνη την ώρα απουσίαζε απ' το σπίτι. Αν όμως τολμούσε να τους συνετίσει, σίγουρα θα άκουγε να την αποκαλούν «Ρήνα τσ' Φώτινας». Την ονόμαζαν έτσι γιατί συνήθιζε να τρώει το ψωμί  ψίχουλο-ψίχουλο όπως η Ρήνα.
            Τη Ζωίτσα την αποκαλούσαν βαπουρλιά γιατί άκουσαν τη μητέρα τους να λέει κάποτε πως όταν ήταν νεογέννητη, η μύτη της στο κάτω μέρος ήταν κάπως πλατιά.
            Ο Λεωνίδας πήρε το όνομα Κόλτσιος γιατί κάποια μέρα που βγήκε στο παζάρι όπου έπαιζαν τα όργανα, πλησίασε τον γύφτο που το όνομά του ήταν Κόλτσιος και του χτύπησε μια-δυο φορές το νταούλι, χαλώντας του τον ρυθμό. Εκείνος φυσικά θύμωσε κι επειδή δεν είχε κανένα απ' τα χέρια του διαθέσιμο για να τον δείρει, τον έφτυσε ανάμεσα απ' τα δόντια του στο πρόσωπο. Από τη στιγμή εκείνη, βαφτίστηκε Κόλτσιος από τον αδερφό του Παύλο που παρακολούθησε τη σκηνή.   
  Όσο για τον Παύλο «φρόνιμος» καθώς ήταν, έπαιζε συχνά πετροπόλεμο στα υψώματα του Αγίου Χριστοφόρου. Σε μια από αυτές τις μάχες, του τρύπησαν με μια πέτρα το κεφάλι και γέμισε αίματα. Οι φίλοι του τον πήγαν αμέσως σε κάποιο σπίτι εκεί δίπλα να τον περιποιηθούν. Η νοικοκυρά στην προσπάθεια να τον βοηθήσει, χρησιμοποίησε για αιμοστατικό γαζιολοκούραδου, δηλαδή κοπριά από γαϊδούρι. Όπως ήταν φυσικό, έπαθε μόλυνση και ταλαιπωρήθηκε αφάνταστα. Για πολύ καιρό το κεφάλι του ήταν γεμάτο κουκούδια σαν του Ντανταλέξα, του οποίου πηρε το όνομα. Ο μόνος που έμεινε χωρίς παρατσούκλι, κι είναι ν' απορεί κανείς γι'αυτό, ήταν ο Παναγιώτης.   

            Ο Παναγιώτης, ο γιός της Μαριγώς,  ήταν ένα παιδί με πολλά χαρίσματα. Έξυπνος, καλός μαθητής, ζωηρός, σκόρπιζε γύρω του τη χαρά με τ' αστεία και τα πειράγματά του και χαιρόταν τη ζωή με κάθε κύτταρο του κορμιού του.
            Όμως κάποια στιγμή τον χτύπησε αρρώστεια κι έπεσε στο κρεββάτι. Πλευρίτιδα διέγνωσε ο γιατρός. Τον παίδευε υψηλός πυρετός και κατά διαστήματα παραμιλούσε. Δίπλα του μέρα-νύχτα η Μαριγώ, προσπαθούσε με τα μέσα που υπήρχαν την εποχή εκείνη να τον ανακουφίσει. Ήθελε να τον γιατρέψει όσο το δυνατόν γρηγορότερα και ακολουθούσε με θρησκευτική ευλάβεια τις οδηγίες του γιατρού.
            Για να του δίνει θάρρος, έσπρωχνε τον πόνο και την αγωνία στα βάθη της ψυχής της και φορώντας στο πρόσωπό της πάντα ένα χαμόγελο, προσπαθούσε μπροστά του να φαίνεται ευδιάθετη. Σ' αυτό βοηθούσε πολύ με το σωστό φέρσιμό του και ο άντρας της ο κυρ-Χρήστος. Φράσεις σαν τις παρακάτω έβγαιναν συχνά από τα στόματα και των δύο:
            «' Αιντζι κουράιου Παναϊώτ. Κάμι αυτά απ' μας λιέει ου 'ιατρός κι αγλήγουρα θα να'σι πιρδίκ» έλεγε με όση σιγουριά μπορούσε η Μαριγώ. «Κάμι υπουμουνή πιδί μ'. Σι λίγουν κιρό θα σ'κουθείς 'που του κριββάτ. Στου σκουλειό σι πιριμέν πώς κι πώς οι φίλοι σ'. Κάθι μέρα μι ρουτούν ιά τι σένα»  έλεγε ο πατέρας του και προσπαθούσε να του δώσει θάρρος.
            Όταν όμως το παιδί βυθιζόταν στον βαθύ ύπνο που φέρνει ο πυρετός που αγγίζει στο θερμόμετρο νούμερα σαν το 39, 40...η Μαριγώ έτρεχε στον ουντά 'π του καντήλ, γονάτιζε στα σανίδια και εκεί άφηνε τα δάκρυα να κυλήσουν καφτά στα μάγουλά της, καθώς παρακαλούσε για το σπλάχνο της.
            Το παλληκαρόπουλο πάλεψε με την αρρώστεια του κάμποσο καιρό, αλλά δυστυχώς δεν μπόρεσε να την νικήσει. Έτσι, κάποια μέρα ξεκίνησε για το μεγάλο ταξίδι.
            Την ημέρα του θανάτου η Μαριγώ θύμιζε ηρωίδα αρχαίας τραγωδίας. Τυλιγμένη στα μαύρα και με τα χαρακτηριστικά του προσώπου της τραβηγμένα από τον πόνο που της ξέσχιζε τα σωθικά, ωχρή, κάθονταν μπροστά στο ντιβάνι όπου τον είχαν ξαπλωμένο, ντυμένο με τα καλά του ρούχα, με λουλούδια ολόγυρά του.
            Έσκυβε κάθε τόσο πάνω του και τον κανάκευε. Πότε χάιδευε τα ξανθά του μαλλιά και πότε τα χλωμά του μάγουλα. Συχνά πλησίαζε το πρόσωπό της δίπλα στ' αυτί του. Ψιθυριστά τον παρακαλούσε να την κυττάξει, ή του 'λεγε λόγια γεμάτα τρυφεράδα. Όμως, τι κρίμα, εκείνος δεν μπορούσε ν' ακούσει... Με μεγάλο κόπο προσπαθούσε να τιθασέψει τις κραυγές του πόνου που ξεπηδούσαν μέσα από την καρδιά της και ήθελαν να ξεχυθούν στο δωμάτιο. Το κατόρθωνε όμως γιατί σκέπτονταν και τ' άλλα τα παιδιά της και ιδιαίτερα τον μικρό Λεωνίδα που ήταν μόλις τεσσάρων χρόνων και δεν ήθελε με κανένα τρόπο να τον πληγώσει.
            Η κηδεία του παιδιού της έγινε το επόμενο πρωί. Τα γόνατά της λύγισαν όταν το εφηβικό κορμί το σκέπασε το χώμα...
            Παρ' όλες τις προφυλάξεις, ο μικρός Λεωνίδας είδε την εκφορά του αδερφού του. Ξέφυγε από την επιτήρηση του συγγενούς που τον φύλαγε και πήγε και στάθηκε πίσω απ' το παράθυρο, την στιγμή που η κουστωδία διέσχιζε την αυλή με κατεύθυνση προς το σοκκάκι. Αυτή η συγκλονιστική σκηνή χαράχτηκε βαθιά μέσα στην παιδική ψυχή του.
            Η Μαριγώ πόνεσε αφάνταστα, γιατί ο αποχωρισμός της μητέρας από το παιδί της είναι δυσβάσταχτος και γιατί το φυσικό είναι τα παιδιά να ξεπροβοδούν τους γονείς στο μεγάλο ταξίδι και όχι το αντίθετο. Έκλαψε, χτυπήθηκε μα ο χρόνος -όπως συνήθως γίνεται σ' αυτές τις περιπτώσεις- δούλεψε ευεργετικά. Με τη συμπαράσταση του καλού συντρόφου της και έχοντας ολόγυρα τα υπόλοιπα παιδιά της, με τον καιρό κατάφερε να συνέλθει.
            ' Αλλωστε ήθελε με κάθε τρόπο να τα κάνει να ξεχάσουν και να ηρεμήσουν. Έτσι σιγά-σιγά η ζωή ξαναβρήκε το ρυθμό της.

Απ' το πρωί έπεφτε μια σιγανή φθινοπωρινή βροχούλα και πότιζε τη γή. Οι σταγόνες χτυπούσαν ρυθμικά πάνω στα φύλλα και τα γέμιζαν με μύρια κρυστάλλινα στολιδάκια. Η μυρωδιά που έβγαζε το βρεγμένο χώμα, ανακατεμένη με την ευωδιά του δυόσμου και της αρμπαρόρριζας, ήταν απολαυστική.
            Οκτώβρης. Ο μήνας του τρυγητού στη Σιάτιστα. Τα κλήματα στ' αμπέλια φορτωμένα γινωμένα σταφύλια, περιμένουν τους τρυγητάδες να τα ξαλαφρώσουν. Ιδιαίτερα τα σταφύλια που θα τα κρεμούσαν για να διατηρηθούν ως τον Δεκέμβρη, ήθελαν ειδική μεταχείριση κατά το μάζεμα. Φρόντιζαν κάθε κούτσουρο να έχει πάνω του δυο-τρία τσαμπιά, τις φούντες.
            Απ' αυτά έκοβαν ρόγες για να στολίσουν τις κουλιαντίνες τα Χριστούγεννα. Χαρά των παιδιών ήταν να τρων τις ρόγες και ν' αφήνουν τις κουλιαντίνες χωρίς διακόσμηση. Χαίρονταν να τις «γκαβαίνουν» όπως έλεγαν.
            Η Μαριγώ πριν από δυο μέρες που ο καιρός ήταν ξηρός, είχε φροντίσει να μαζευτούν τα σταφύλια που θα κρεμούσαν στο ταβάνι, καθώς και αυτά που προορίζονταν για το «ηλιαστό». Το ξακουστό αυτό κρασί της Σιάτιστας πήρε το όνομά του από το στέγνωμα των σταφυλιών στον ήλιο. Όμως το φθινόπωρο στα ορεινά της Δυτικής Μακεδονίας, συνήθως χαρακτηρίζεται από συννεφιά και βροχή, κι έτσι υποχρεωτικά το στέγνωμα γινόταν μέσα σε ευάερα δωμάτια των σπιτιών.
            Όταν τα τρυγούσαν δεν έπρεπε να είναι βρεγμένα, γιατί ήταν σίγουρο πως θα μουχλιάσουν. Επίσης, ο τόπος όπου άλλα θα κρεμούσαν κι άλλα θα άπλωναν, έπρεπε να είναι ευρύχωρος και ν' αερίζεται καλά.
            Έτσι σήμερα γι' αυτή τη δουλειά θα χρησιμοποιούσαν το δωμάτιο που βρισκόταν ακριβώς πάνω από το χειμωνιάτικο: τον τρανό τον ουντά.
            Είχε πολλά παράθυρα. Πέντε προς το δρόμο, στολισμένα με ριχτές σιδεριές που προεξήχαν από τον κυρίως τοίχο, σχηματίζοντας το σαχνισί. Υπήρχαν όμως κι άλλα, προς την πλευρά της αυλής.
            Μπαίνοντας σ' αυτό το δωμάτιο, στα δεξιά, υπήρχε καναπές που μπορούσε να μετακινηθεί, ενώ κατα μήκος των παραθύρων υπήρχαν μιντερλίκια. Έναν τοίχο του, στόλιζε μεγάλος καθρέφτης.
            Στο ταβάνι του, τα σημεία όπου ενώνονταν μεταξύ τους τα σανίδια που το αποτελούσαν, ήταν σκεπασμένα με στενότερα σανίδια -τις πέλες- για λόγους αισθητικής. Στα σημεία επαφής αυτών των σανιδιών με το ταβάνι, υπήρχαν κατά διαστήματα καρφιά έτοιμα να υποδεχτούν τις φούντες των σταφυλιών. Επίσης, καρφιά υπήρχαν και στις τέσσερεις πλευρές του δωματίου, στα σημεία όπου ενώνονταν ο τοίχος με το ταβάνι.
            Ο κυρ-Χρήστος ξαπλωμένος στο χειμωνιάτικο, διάβαζε την εφημερίδα του όταν ξαφνικά ακούστηκε η φωνή της γυναίκας του:
            - ' Αστσι, σιούκτσι να πάμι ψ'λά να τσιριάσουμι τα σταφύλια.
            Στο κάλεσμά της ανταποκρίθηκαν αμέσως, τόσο ο άντρας της όσο και τα παιδιά τους, ο Παύλος κι η Ζωίτσα που εκείνη τη στιγμή βρισκόταν δίπλα στον πατέρα τους. Πήραν όλοι από ένα καλάθι κι άρχισαν ν' ανεβαίνουν την ξύλινη σκάλα. Τα παιδιά αγκομαχούσαν λιγάκι, αλλά τελικά τα κατάφεραν.
            Μπήκαν «εν πομπή» στον τρανό τον ουντά.
            - Τσάκουσι Μαρ'γώ του τρανό του τραπέζ να του φέρουμι στουν ουντά, ακούστηκε η φωνή του κυρ-Χρήστου.
            Αφού το κουβάλησαν στο δωμάτιο, τοποθέτησαν επάνω του και μια καρέκλα γιατί το σπίτι ήταν ψηλοτάβανο. Τα παιδιά άρχισαν να διαπληκτίζονται για το ποιό θ' άρχιζε το κρέμασμα. Μα σαν ο πατέρας τους τα φοβέρισε πως θα τα βγάλει αμέσως έξω από το δωμάτιο, ησύχασαν. Λαχταρούσαν τόσο να πάρουν μέρος σ' αυτήν την δουλειά! Την εύρισκαν πολύ διασκεδαστική. Έτσι, άρχισε η Ζωίτσα που άλλωστε ήταν και μεγαλύτερη.
            Η Μαριγώ φρόντιζε σε κάθε άκρη του κλήματος να υπάρχει μπηγμένη κι από μια ρόγα σταφυλιού, γιατί μ' αυτόν τον τρόπο τα τσαμπιά θα διατηρούνταν περισσότερο χρόνο.
            Τα παιδιά έκαναν πολύ καλή δουλειά. Πότε-πότε τσιμπούσαν κρυφά απ' τους γονείς τους από κανένα σπυρί, για να γλυκαθούν.
            Το ταβάνι δεν άργησε και πολύ να στολιστεί. Τα κρεμασμένα τσαμπιά παρουσίαζαν ένα θαυμάσιο θέαμα. Στη συνέχεια, η Μαριγώ έφερε εφημερίδες και καθαρά πανιά. Αφού έστειλαν τα παιδιά κάτω με τα άδεια καλάθια, έστρωσαν τις εφημερίδες και τα πανιά με τάξη στην άπλα του δωματίου για ν' απορροφούν τα υγρά και τοποθέτησαν επάνω τους τα μοσχοστάφυλα. Εδώ θα έμεναν περίπου σαράντα μέρες. Τόσος χρόνος χρειαζόταν για να στεγνώσουν. Μετά θ' ακολουθούσε το πάτημα. Ήταν δύσκολη υπόθεση, καθώς δεν είχαν μπόλικο χυμό. Γινόταν με τα χέρια και τον μούστο τον περνούσαν από πολύ πυκνό πανί. Το καταστάλαγμα που στο κοινό κρασί γίνονταν στα βαρέλια, στην περίπτωση αυτή γίνονταν με τη βοήθεια αυτού του πανιού. Μέσα από την ύφανσή του έβγαινε ο μούστος σταγόνα-σταγόνα. Με το πέρασμα του χρόνου θα ευχαριστούσε αμέτρητους ανθρώπους, καθώς θα το γεύονταν κυρίως σε γιορτές και αρραβώνες.
            Αφού λοιπόν τελείωσε κι αυτή η τόσο σπουδαία δουλειά, η Μαριγώ κατέβηκε στο κατώι. Τις βαρέλες, τις φτσέλες και το πουστάβι τα είχε έτοιμα από μέρες για τον τρύγο. Πριν χρησιμοποιηθούν, έπρεπε να μουσκέψουν με νερό και να καθαριστούν.
            Όλα αυτά τα ξύλινα σκεύη, όσο ήταν άδεια, στέγνωναν και καθώς συστέλλονταν, οι δόγες σχημάτιζαν μικρά κενά. Με το νερό όμως φούσκωναν, διαστέλλονταν, με αποτέλεσμα την εξαφάνιση αυτών των κενών. Έτσι, μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν χωρίς κανένα πρόβλημα.
            Με ευκολία η Μαριγώ πήδηξε στο πουστάβι. Ήθελε να το φρεσκάρει. Η Μαλαματή, η μεγάλη της κόρη -κοπέλλα πια- ήταν σ' όλα το δεξί της χέρι. Είχε κληρονομήσει απ' τον πατέρα της και το χάρισμα να ζωγραφίζει υπέροχα. Τούτη την ώρα έβγαζε νερό από το πηγάδι. Είχε τοποθετημένα μεγάλα και μικρά γκιούμια στη σειρά και τα γέμιζε. Ο αδερφός της, ο Παύλος, τη βοηθούσε στη μεταφορά ως το κατώι.
            Κάποια στιγμή πλησίασε το πουστάβι και χωρίς να ειδοποιήσει τη μητέρα του, άδειασε μονομιάς μέσα το γκιούμι.
            - Ουου...ουρσούσκου...να ξιπατουθείς!  Μ' έφκιασις μπλιόγκουν! Πουγάλια μπρε, δε σού'πα μι στάφνουν να ρίχν'τς του νιρό; ακούστηκε να φωνάζει η μητέρα του από το βάθος του πατητηριού.
            Ο Παύλος ξεκαρδισμένος στα γέλια, τράβηξε τρέχοντας προς το πηγάδι κουνώντας πέρα-δώθε το άδειο γκιούμι. Δεν πρόλαβε καλά-καλά να τον ρωτήσει η αδερφή του  «τσι σι γιλιέτσι μπρε παρλακουμένου;» όταν έφτασε στ' αυτιά της η φωνή της μητέρας της:
            - Πιάλα μα Μαλαματσή! Βόηθα μι να βγω 'που τι δω. Καλά κι μπήτ'σα τη δ'λειά μ'. Ιδέ τσι μ' έφκιασιν ου διάτανους! Ούι άχαρ! Κ'νούσα κι δεν ξισκέπαζα! Τώρα πρέπ' ν' αλλάξου τα τσιράπια κι του συντρόφ' μ', αλλιώς θα πλιβριτουθώ. Αύριου έχουμι τουν τρύγουν κι κουλάι.
            Εκείνο το βράδυ, έπεσαν λίγο νωρίτερα στο κρεββάτι, για νά 'ναι την επομένη ξεκούραστοι. Η Μαριγώ παρ' όλο που είχε ρυθμίσει όλες τις λεπτομέρειες, δεν μπορούσε να χαλαρώσει. Κάθε τόσο μετρούσε τις ώρες που χτυπούσε το μεγάλο ρολόι του καμπαναριού. Τρεις, πέντε, έξι...Με το ξημέρωμα φάνηκε πως η μέρα θα ήταν καλύτερη από χτες.
 
            Ένας χλωμός ήλιος έπαιζε κρυφτό με άσπρα συννεφάκια. Έδενε την ποδιά της, όταν...
            - Σύρι Χρήστου να τραβήειξ ν' αμπάρα. ' Ακσα ρόπουτουν σ'ην πόρτα. Θα νά 'ρθαν οι τρυγ'στάδις.
            Πραγματικά, ήταν αυτοί. Με το άνοιγμα της πόρτας φάνηκαν δυο αγωγιάτες με τα μουλάρια τους. Είχαν φέρει τα πρώτα φορτιά.
            Από πίσω έφτασαν και οι γυναίκες που θα πατούσαν τα σταφύλια. Η Μαριγώ τις κάλεσε στο μαγειριό να τις κεράσει καφέ και ψωμί, για να πάρουν δυνάμεις.
            - Ισείς οι άντρ' άδειασέτσι πρώτα τα κουσιώρια κι ύστσιρα έλατσι να πιείτσι τουν καφέν. Μπρε! Πρόσιχέτσι τα μπλάρια! Δέστσι του καπίστρ καλύτσιρα 'που ν'πόρτα. Να μη μ' φαν τα λούδια μ', ισείς να ξέρτσι!
            Αφού απόλαυσαν όλοι τον πρωινό καφέ, οι άντρες φόρτωσαν τα άδεια κουσιώρια, ένα από τη μια κι ένα από την άλλη πλευρά του σαμαριού, καβάλησαν κι οι ίδιοι και πήραν πάλι το δρόμο για το αμπέλι.
            Οι γυναίκες φόρεσαν στα κεφάλια τους φακιόλια και μάζεψαν τις φούστες μέσα στις ειδικές βράκες από ζμπλοφ που δεν θα βρέχονταν εύκολα από τον μούστο.
            Έβγαλαν τα παπούτσια και τις κάλτσες τους κι έπλυναν τα πόδια τους μέσα σε μπακιρένιες λεκάνες με ζεστό νερό που είχε ετοιμάσει η κυρα-Μαριγώ. Μετά, πήδηξαν στο πουστάβι. Πιάστηκαν γερά από την κουπαστή του κι άρχισαν το πάτημα των σταφυλιών, μ'ένα ρυθμικό βήμα «σημειωτόν».
            Σε λίγο άρχισε ο μούστος να τρέχει από το ειδικό άνοιγμα μέσα σ' έναν μεγάλο μπακιρένιο ταβά. Μόλις γέμιζε αρκετά, η Μαριγώ μ' ένα κανάτι, πρώτα τον περνούσε από ένα τρυπητό που κρατούσε τα κουκούτσια και τα μικρά κομμάτια από την σάρκα των σταφυλιών, κι ύστερα τον άδειαζε στις βαρέλες.
            Εκεί θα έμενε προσωρινά καμπόσες μέρες, ώσπου να ξικασταλιάσ, να γίνει δηλαδή διαυγής. Μόνο τότε τον άδειαζαν στα βαρέλια που τα γέμιζαν ως επάνω, ώστε να μην έχουν καθόλου αέρα. Αφού έρριχναν μέσα και μια ποσότητα δεμένου μούστου, τα σφράγιζαν. Εκεί, με το βρασμό, θα μετατρέπονταν σε κρασί.
            Η Μαριγώ παράλληλα έκαμνε και μια άλλη σπουδαία δουλειά: μαγείρευε για όλους αυτούς τους ανθρώπους που έπαιρναν μέρος στο πανηγύρι του τρυγητού.
            - Δε μ' λιές κυρά, πώς πάει η δ'λειά; Πε μ' να φκιάσου κι γω τσίπουτας να σ' αλαφρώσου.
            Στη μεσιά φάνηκε η συνυφάδα της η Λιόλινα, με τα χέρια στη μέση. Αν και ήταν συνυφάδες, συνήθιζε να την αποκαλεί «κυρά», ενώ η Μαριγώ αποκαλούσε αυτήν «νύφ».
            - Δόξα Τουν, μια χαρά! Ούι άχαρ, ου Θος σ' έστσειλεν! Σύρι μα ως του μαειριό. Ουπάν σ'ην κούχν έχου του μ'κρό του χαρανί απ' βράζου του κρέας. Ανακάτουσέ του ψια. Ρίξι κι λίγου νιρό να μην ακουλλήσ. Λίγου 'κόμα θελ κι θα νά 'νι έτσοιμου. Ουδ' ικεί ιέχου σ' ιένα λιγκέρ κι τουν τραχανάν. Ρίξ 'τουν κι αυτόν να βράσ, ιά να στσείλου κι στ'ς άλλνους σιακάτ στ' αμπέλ. Του νου σ' να μη έν λάμπαβους.
            Το κρέας με τον τραχανά ήταν στα περισσότερα σπίτια το φαγητό που έτρωγαν την ημέρα του τρύγου. ' Αλλοι συνήθιζαν να συνοδεύουν το κρέας με πράσα ή λάχανο.
            Είχε περάσει αρκετή ώρα, όταν στο σοκκάκι αντήχησαν ξανά τα κυπριά των μουλαριών. Τα είχαν στη σιλταριά, στη σειρά δηλαδή, και δεμένα με το συγγέρ', που ήταν μια σιδερένια βέργα πιασμένη στο πλάι από το σαμάρι του ενός στο σαμάρι του άλλου ζώου, για να μη ξεφεύγουν δεξιά κι αριστερά.
            Τα μικρά που έπαιζαν στο δρόμο, παρακαλούσαν:
            - Ω μπάρμπα, δω μ' ιένα σταφύλ, και...το απαραίτητο πείραγμα από τους αγωγιάτες:
            - Χόριψι πρώτα τουν τραχήλ!
            Κι αυτά τα καημένα χοροπηδούσαν, μόνο και μόνο για να κερδίσουν κανένα γριντζούλ.
            Ξεφόρτωσαν και πάλι και, πριν φύγουν, η Μαριγώ τους κέρασε κρασί και πίτα. Τους έδωσε και μια ικανή ποσότητα φαγητού, καθώς και μια μπούκλα κρασί να τα πάνε στους ανθρώπους που τρυγούσαν: στους τρυγ'στάδις. Οι ίδιοι θα έτρωγαν όταν θα έφερναν το επόμενο φορτίο. Η Μαριγώ τους ξεπροβόδισε και συνέχισε το γέμισμα των βαρελιών.
            Το μεσημέρι έκαναν ένα αρκετά μεγάλο διάλειμμα. Το νόστιμο φαγητό τους ξεκούρασε και τους έδωσε δύναμη να συνεχίσουν.
            Τα στέμφυλα τα έρριξαν σ' ένα βαρέλι. Εκεί θα έμεναν ώσπου να στραγγίσουν καλά. Σ' αυτόν τον μούστο έρριχναν και λίγο νερό και γινόταν μετά το βρασμό ένα ελαφρό κρασί, «ου λάγκιρους», αδυναμία της κυρα-Μαριγώς. Πότε-πότε έβαζε λίγο μέσα σε μια πήλινη κούπα, το άφηνε για λίγο κοντά στη φωτιά και μόλις που άρχιζε να χλιαρώνει, το έπινε. Θεωρούνταν σημαντικό ιλιάτς!
            Σαν άρχισε να σουρουπώνει, κάθε δραστηριότητα σταμάτησε. Ο κυρ-Χρήστος πλήρωσε τους ανθρώπους, που του ευχήθηκαν μέσα απ' την καρδιά τους «καλό έξουδου κι πάντα σι χαρές». Μόλις έφυγαν, το τράβηγμα του διαδρόμου εξασφάλισε και πάλι την ασφάλεια του σπιτιού.
            Όταν μαζεύτηκαν στο χειμωνιάτικο, η Μαριγώ κατάκοπη έπεσε μπρούμυτα στο στρώμα.
            - Έλατσι μπρε ιένας να μ' πατήσ' ψια τσις πλάτσις π' μι πουνούν!
            ' Αλλο που δεν ήθελαν τα παιδιά! Ανέβαινε στη ράχη της όποιος προλάβαινε και προσπαθούσε να κρατήσει ισορροπία, αλλά δεν τα κατάφερνε. Έσπρωχνε ο ένας τον άλλον, έπεφταν, ξεφώνιζαν και γελούσαν. Μαζί τους γελούσε και φώναζε κι αυτή:
            - Μπρε, μ' τα λιάντσέτι τα πλιβρά μ'! Πουγάλια μπρε ουρσούσκα, μι βιρβέρξέτι!
            Έκανε πως τάχα τους μάλωνε, αλλά στην πραγματικότητα  κ α ι  ανακουφιζόταν  κ α ι   χαιρόταν που τα έβλεπε να διασκεδάζουν.
            Μετά το βραδυνό φαγητό έπεσαν αμέσως για ύπνο. Αύριο ο τρύγος θα συνεχιζόταν...

            Παρόλη τη χθεσινή κούραση, δεν καλοκοιμήθηκε τη νύχτα. Είχε στο νου της τις δουλειές που την περίμεναν με τον ερχομό της καινούργιας μέρας.
            Βγήκε στην αυλή, πήρε μια βαθιά ανάσα, τράβηξε το διάδρομο από την αυλόπορτα και την άνοιξε. Έσκυψε με αγάπη στα λουλούδια της. ' Αλλα τα ξεβοτάνισε, άλλα τα καθάρισε από τα ξερά φυλλαράκια και μπήκε στο μαγειριό. ' Αναψε φωτιά στην κούχν κι άρχισε να ετοιμάζει τον καφέ, όταν έφτασε η αδερφή της η Ελένη.
            - Ε, μα Μαρ'γώ, πώς καλοξημέρουσις; τη ρώτησε.
            - Τσι να σ' πω κι τσι να σ' μολοήσου άχαρ Λιέν...Όλ' νύχτα γκλιούμαν στου στρώμα. Δεν όρ'ζα νε χέρια νε πουδάρια 'που ν' κούρασ. Καθώς είχα κι του νου μ' σ' αυτά απ' θα φκιάσουμι σήμιρα, μπουρώ να σ' πω ξημέρουσα σαν του π'λι στου ξύλου.
            - Τσι συναστριγιά μα κι αυτσή η θ'κή σ'! Ιά, μόλις τσούξουμι τουν καφέν, θ'ανασκουμπουθούμι κι χερ-χερ θα τα σώσουμι. Είπιν θα να 'ρθ κι η φιλ'νάδα μας η Βασιλ'κή να βουηθήσ. Οχ'άλλου, να πάει η ψ'χή σ' στουν τόπου τς.
            Και αλλάζοντας τόνο στη φωνή της:
            - Δε μ' λιές, έχ'ς έτσοιμουν τουν μούστου;
            - Ντζε άχαρ, ρώτ'μα χράζιτι; Ιά, ικεί στου χαρανί τουν ιέχου. Ιχτέ τόρ'ξα κουσκιντζμένου ασπρόχουμα 'που τουν Αη-Λιά κ' ιένα 'πλόχιρου στάχτ -κουσκιντζμέν κι αυτσή.
            - Μμ, ταμάμ η δ'λειά μας. Τσάκουσι να βάλουμι του χαρανί ουπάν σ'ην παρστσιά. Στέκα να σιουμπίσου μι του τσιουμπίδ ψίχα τ' φουτσιά να δυναμώσ. Όσου ν' αρχίσ να βράζ σύρι να φέρ'ς τις σταμνόπκις ιά τ' σταφυλαρμιά κι τα πιτμέζια.
            Η Μαριγώ έκανε μερικά δρομολόγια ως το κατώι και σε λίγο οι πήλινες στάμνες με τον φαρδύ λαιμό ήταν παρατεταγμένες στο μαγειριό. Τελευταία έφερε μέσα σε δυο πανέρια και τα σταφύλια που προορίζονταν για την σταφυλαρμιά. Γλυκά άσπρα και κοκκινωπά -κοκκινούσκις τα ονόμαζαν- βαλμένα το ένα τσαμπί δίπλα στο άλλο και σε μερικά σημεία πρόβαλλαν ανάμεσά τους αμπελόφυλλα που έκαναν την εικόνα ομορφότερη.
            - Ου, ου! φώναξε η Μαριγώ, πότσι κιόλαντς μα άρχισιν να χουρχουλάζ; Τσάκουσι αγλήγουρα να τουν κατσιβάσουμι 'που τ' φουτσιά!
            ' Αφησαν το χαρανί σε μιαν άκρη, να κατακαθίσει το χώμα και η στάχτη, κι αυτές άρχισαν να γεμίζουν μια-μια τις στάμνες. Έβαζαν μια στρώση σταφύλια, μια καρόφυλλα (φύλλα καρυδιάς) για να συγκρατούν τις σειρές των σταφυλιών και συγχρόνως να τ' αρωματίζουν, και πασπάλιζαν με σινάπι. Αυτό συνεχιζόταν ώσπου να γεμίσει κάθε στάμνα. Χρησιμοποίησαν αρκετές. Είχαν τελειώσει και το σπάσιμο των καρυδιών όταν έφτασε η Βασιλική.
            - Καλώς τσην, καλώς τσην! την υποδέχτηκαν με χαρά και ανακούφιση.
            Αφού τις καλημέρισε, είπε:
            - Μι του συμπάθειου απ' άργ'σα, αλλά έπαθα χνέρ μι του φαΐ μ'. Όσο να 'έν , είπα ν' ανασκιρίσου ψια τα σκ'τιά που 'ταν ργμένα 'που καταής, κι να φουκαλίσου τουν νουντά. Μ' καθώς η κατράνου πιάσκα μι τα χουσμέτσια, ξαστουχήθκα κι αδράχκιν. Όσου να του τιριάσου, πέρασιν η ώρα. Μαρ ισείς, είπε αλλάζοντας ύφος, τρανόν αναβαλτζμόν γλιέπου έχιτι ιδώ!
            - Εμ, μια απ' θα να 'μαστσι οι τρεις μας, είπα να τα σώσουμι όλα μ' ιένα χόβ, απάντησε η Μαριγώ.
            - Πεμ'τι τσι να φκιάσου ιγώ;
            - Ιά, ακούστηκε η φωνή της Ελένης, αμπιλόνιασι μι του νήμα ιτούτου του βιλόν μι του τρανό του ματ κι ραμάτιασι τα καρύδια ιά τα ιτζούκια.
            «Θαρμ' φερν κι κανά καλό τσυχιρό στου κουρίτσ», ψιθύρισε η Μαριγώ ενώ σκέπτονταν τη Μαλαματή της.
            Κι ενώ η Βασιλική ασχολούνταν με τα καρύδια, η Μαριγώ έβαλε τον ταβά στη φωτιά. Η αδερφή της έπαιρνε μ' ένα δοχείο μούστο μέσα από το χαρανί, με μεγάλη προσοχή ώστε να μην ανακατευτεί, και μ' αυτόν τον τρόπο άδειασε τόση ποσότητα όση χρειάζονταν για να γεμίσουν τις στάμνες με τα σταφύλια.
            - Του νου σ' να μη δέσ, της θύμισε η Μαριγώ. Σαν πάρ' βράσ, κατσέβασι τουν ταβά κι άφκέτουν να κρυώσ.
            Έπρεπε να είναι κρύος όταν θα απογέμιζαν τις στάμνες. Τις άφησε για λίγο κι έτρεξε στο σπίτι. Δεν θα ησύχαζε αν δεν έφερνε κάποιο κέρασμα. Έκοψε τρία κομμάτια παντεσπάνι και γέμισε τα ποτήρια δροσερό νερό. Εμφανίστηκε στην πόρτα του μαγειριού, κρατώντας τον δίσκο και χαμογελώντας.
            - Ντζε μαρ, τσι τα θέλτς αυτά; Ξένις ήμιστσι ιμείς; είπε η Βασιλική.
            - Μμ, άκου τσην! Τόσ δ'λειά πάτισάμι κι έχουμι κι άλλ' τόσ...Ας πάρουμι ιένα χουτζιούμ κι ας γλυκάνουμι λίγου του στόμα μας! τις έπεισε κι έκαναν ένα μικρό διάλειμμα.
            - ' Αιντζι, σηκώθηκε πρώτη η Ελένη, φτάν' τσι χασουμέρσάμι. Βάλι τουν άλλουν τουν ταβά να τσμάσουμι τα πιτσμέζια.
            Ο μούστος τώρα έπρεπε να δέσει λίγο περισσότερο. Μ' αυτόν έβρασαν μελιτζανάκια, ξερά τζέρτζιλα και κομμάτια κολοκύθας. Τα τελευταία ήταν γεμάτα αυλακιές που τις σχημάτιζε το ειδικό μαχαίρι που μ' αυτό τα έκοβαν. Έτσι, γέμισαν και τις υπόλοιπες στάμνες. Τελευταία ήρθε η σειρά για τα σιτζούκια.
            - Τσι φκιάντς ικεί Μαρ'γώ;
            - Ιά, πέρασα 'που τ' τζαντήλα ό,τ' είχιν του χαρανί ως τουν πάτου κι τώρα ανακατώνου αλιεύρ κι μούστουν ιά να φκιάσουμι τ' μουσταλιβριά.
            - Σύρι να φερ'ς ιένα σιόλ να ιδώ αν ίνκιν ου μούστους πόχου στουν ταβά, είπε επιτακτικά η αδερφή της. Ήθελε να δοκιμάσει αν έχει την πυκνότητα που έπρεπε. Αυτό γινόταν με τη χρησιμοποίηση γυάλινου σκεύους. Έρριχναν μια μικρή ποσότητα μέσα σ'ένα πιατάκι του γλυκού και το γύριζαν δεξιά κι αριστερά. Όταν «έγλυφε» λίγο πάνω στο γυαλί και στη συνέχεια κυλούσε ελεύθερα, ήταν έτοιμος.
            - Μωρέε, ούδι παραγγιλιά να τουν είχα! είπε ικανοποιημένη η Ελένη και συνέχισε:  Ρίξι μέσα τώρα ν' κανιέλλα, του καρουφύλ κι τ' αλιεύρ.
            - Ισύ ανακάτουνι σιγά-σιγά κι έχι του νου σ' να μη γκρουνταβιάσ.
            Μοσχοβόλησε ο τόπος απ' τα μυρωδικά και σε λίγο οι τρεις γυναίκες έπαιρναν από μια «ραματιά» καρύδια και τα βουτούσαν στη μουσταλευριά. Ύστερα, για να σφίξει το μίγμα, τα κρεμούσαν από ένα κλαράκι σε σχήμα κεφαλαίου λάμδα, που το στερέωναν στο ελεύθερο άκρο της «ραματιάς». Το κλαράκι ονομαζότανε κλούτσους και πολλές φορές αυτός ήταν κι από σύρμα.
            Το βούτηγμα στη μουσταλευριά συνεχιζόταν, ώσπου κάθε «ραματιά» ν' αποκτήσει το επιθυμητό πάχος. Τότε τα σχηματισμένα σιτζούκια τα άφηναν οριστικά κρεμασμένα σ'ευάερο μέρος. Τα παιδιά επισκέπτονταν τακτικά αυτόν τον χώρο και τα κύτταζαν με μεγάλη λαχτάρα,  έπρεπε όμως να κάνουν υπομονή ως τα Χριστούγεννα. Τότε μόνο θα είχαν το ελεύθερο να τα γευτούν.

            Ήταν η ώρα που θα περνούσε ο ταχυδρόμος. Όλες οι γειτόνισσες στέκονταν μπροστά στις αυλόπορτες και τον περίμεναν κουβεντιάζοντας.
            Εκείνα τα χρόνια της φτώχειας και της ανέχειας σχεδόν κάθε σπίτι είχε κάποιον ξενιτεμένο. Πολλοί έκαναν την καρδιά τους πέτρα κι άφηναν πίσω τον τόπο τους και τ'αγαπημένα τους πρόσωπα. Ταξίδευαν σε μέρη μακρινά και αφιλόξενα με σκοπό ν' αποκτήσουν χρήματα και ν' ανακουφίσουν τις οικογένειές τους. Το ψωμί στα ξένα έβγαινε με σκληρή εργασία και πολλές στερήσεις. Ήταν ζυμωμένο με άφθονο ιδρώτα και με τα δάκρυα της νοσταλγίας. Η λαχτάρα της επιστροφής ήταν πάντα μεγάλη, όμως έκαμναν υπομονή γιατί προείχε το καλό του σπιτικού και της γλυκειάς πατρίδας. Πολυάριθμα τα ονόματα στον κατάλογο των Σιατιστινών ευεργετών.
            Μόλις ο ταχυδρόμος έστριψε τη γωνία, οι ερωτήσεις άρχισαν να πέφτουν βροχή:
            - Μπρε, ιέχου κάνα γράμμα 'που τουν άντρα μ' ;
            - Ιμένα μ' αδουκήθ'κιν ου υιός μ' ;
            Όταν ταχυδρόμος ήταν ο Πάικος και η απάντηση που έπρεπε να δώσει ήταν αρνητική, απαντούσε κατηγορηματικά με συμπλεκτικούς συνδέσμους: «ούτε, μήτε - ουδέ, μηδέ», ενώ ο άλλος ταχυδρόμος, ο Γιώργος Μπόραβος, χρησιμοποιούσε ηπιώτερο τρόπο και άφηνε να καίει η σπίθα της ελπίδας στην καρδιά αυτού που περίμενε το γράμμα. Η απάντησή του ήταν: «Μη χουλουσκάντ'ς καν κι καν. Του θ'κο σ' στου δρόμου ίν'του».
            Έτσι κάθε φορά το πέρασμα του ταχυδρόμου από τη γειτονιά -όπως είναι φυσικό- σ' άλλα σπίτια έφερνε χαρά και σ' άλλα απογοήτευση.
            Οι χαρούμενες, κρατώντας τα γράμματα σφιχτά στον κόρφο τους, έτρεχαν στο σπίτι της Μαριγώς. Καθώς είχε έφεση στα γράμματα και παρακολούθησε περισσότερο απ' το κανονικό μαθήματα στο σχολείο, ήταν για τις υπόλοιπες η «γραμματζμέν». Το να μαθαίνει γράμματα μια γυναίκα στην εποχή εκείνη, ήταν από τις σπάνιες περιπτώσεις και θεωρούνταν γεγονός. Έτσι, οι γειτόνισσές της κυρίως, θεωρούσαν τον εαυτό τους τυχερό που είχαν τόσο κοντά έναν άνθρωπο που θα τις βοηθούσε στην αλληλογραφία. Η λύση στο πρόβλημα «επιστολή», είτε αυτή έπρεπε να διαβαστεί, είτε να γραφεί, ήταν η Μαριγώ.
            Σήμερα πρώτη έφτασε η Αρίδαινα. Έπιασε το μακρύ σίδερο που κρέμονταν πιασμένο από μια αλυσίδα, και μ' αυτό έσπρωξε το μάνταλο στο πάνω μέρος της ξύλινης πόρτας και την άνοιξε. Βρήκε τη Μαριγώ καθισμένη στη μεσιά, περιτριγυρισμένη από βαμβάκια.
            - Καλμέρα Μαρ'γώ. Τσι φκιάντς;
            - Καλμέρα. Δόξα Τουν, μια χαρά. Τ' λόγου σ' πώς είσι; Σάματ' ιλούν τα μάτια σ' σήμιρα. Ετσ καταλαβαίνου. Ή μ' φαίνιτι;
            Η γυναίκα στάθηκε μια στιγμή και είπε μ' ευχαρίστηση:
            - Ε μα, είχα γράμμα 'που τουν υιό μ', τουν Νκόλα κι τού'φιρα να μ' του διαβάεις.
            Ύστερα προχώρησε με κάποιο δισταγμό και συνέχισε:
            - Θα σι χασουμερίσου 'που τη δ'λειά σ', κι κουλάι.
            - Τσι είνι αυτά απ' λιές; της έδωσε θάρρος η Μαριγώ. Σέβα μέσα! Μη αντιριέσι. Κατ ξιέρου κι γω 'που τ'λαχτάρα τσ' μάνας...Μον' καρτσέρα μιαν στσιγμή να ξιδιαλιχτώ 'που του βαμπάκ. Είχα δυο προυσκέφαλα απ' ιόμισαν γκρούντις κι είπα να τα ντζαντζαρίσου. Θα σ' διαβάσου του γράμμα κι άει θα μπιτίσου τη δ'λειά μ'. Δεν μας κυνηγάει καϊένας.
            - Ου άχαρ Μαρ'γώ, είπε ανακουφισμένη η Αρίδαινα, χίλια καλά να σ' δώς ου Θος.
            Αφού έβγαλε τη γεμάτη βαμβάκια ποδιά της και την άφησε με προσοχή σε μιαν άκρη, πήγε τρεχάτη να ετοιμάσει γλυκό και καφέ. Οδήγησε την γειτόνισσα στο χειμωνιάτικο. Εκείνη τη στιγμή, έφτασε και ο Παύλος μ' ένα γράμμα στα χέρια. Περνούσε από τον δρόμο και του το έδωσε ο ταχυδρόμος να το πάει στη μάνα του, πράγμα που και έκανε.
            - Μα μητσέρα, ιέχουμι κι μεις γράμμα 'που τ' θεία τ' Ζουίτσα 'που ν' Κόζιαν. Μ' είδιν όμους η θειά η Αγνούλα κι όταν μι ρώτσιν «'που πού μπρε έινι του γράμμα;» τσ' είπα «'που τουν Βινιζέλου» κι πειράχ'κιν.
            - Δεν αντρέπισι μπρε; Ας τσ' έλιγις ν' αλήθεια! τον μάλωσε.
            - Καλά ν' έκαμα! Να μαθ' να μη ρουτάει αράδα! Μώωρε, όλα θελ' να τα μαθαίν!
            Είναι αλήθεια πως η Αγνούλα ήθελε να είναι καλά ενημερωμένη για όσα συνέβαιναν στη γειτονιά, κι αυτό έκανε τον Παύλο -γιατί σ' αυτόν συνήθως απευθυνόταν- να της δίνει απίθανες απαντήσεις, νομίζοντας έτσι οτι θα την κανει να πάψει να ρωτά. Έτσι και λίγες μέρες πριν, που τον είχε δει να κουβαλάει ένα γεμάτο τσουβάλι στην πλάτη του και ενδιαφέρθηκε για το περιεχόμενό του, ο Παύλος, αν και κουβαλούσε κομμάτια ασβέστη που χρειάζονταν για το διόρθωμα κάποιου τοίχου, για να την αποστομώσει, της είπε πως κουβαλάει...μαυροπίπερο. Αυτή όμως δεν πτοήθηκε και συνέχιζε την τακτική της.
            Η Μαριγώ έφερε τα κεράσματα και κάθησε με την Αρίδαινα στο τραπέζι. ' Ανοιξε με προσοχή το γράμμα κι άρχισε αργά και καθαρά να της το διαβάζει. Πότε-πότε σταματούσε για να ρουφήξει λίγον καφέ.
            Συχνά-πυκνά ένα ανεπαίσθητο χαμόγελο ζωγραφιζόταν στα χείλη της. Αιτία ήταν η επανάληψη κάθε τόσο εκ μέρους του γράφοντος της φράσης «μάνα, βάλι 'φτι ν' ακούεις». Ως ένα σημείο βέβαια είχε δίκιο να την χρησιμοποιεί, μια και ήξερε πως η μάνα του, αγράμματη καθώς ήταν, μόνο ν' ακούσει μπορούσε αυτά που της έγραφε.
            Κάποτε κι άλλο, τελείωσε η ανάγνωση. Στο μεταξύ είχε τελειώσει κι ο καφές. Η Μαριγώ δίπλωσε το γράμμα και της το παρέδωσε. Η Αρίδαινα ευχαριστημένη σηκώθηκε, τακτοποίησε τη φούστα της κι αφού την ευχαρίστησε θερμά ξεκίνησε να φύγει.
            Την ώρα που την ξεπροβοδούσε η Μαριγώ, έφτασε με γράμμα στα χέρια κι η Νίκινα Γκαργκατσούγια. Μπορεί να ήταν αγράμματη, ήταν όμως τετραπέρατη γυναίκα. Ήθελε να μάθει νέα από την εγγονή της Κατερίνα Μπλιάγκου, που ξενιτεύτηκε στο Σινσινάτι της Αμερικής.
            - Καλωσδέχ'κις του γράμμα 'που ν' ιγγονή σ' θειά Νίκινα.
            - Ιφχαρ'στώ, ιφχαρ'στώ σ'. Πριν μ' του διαβάεις, τσήρα τσις προυκουπές 'που τουν ιγγονό μ' τουν 'Ιάν, είπε και δείχνοντάς της ένα τετράδιο, συνέχισε κουνώντας αποδοκιμαστικά το κεφάλι της:
            - Του 'χιν απιταγμένου όξου 'που τ' χαρτουθήκα τ'. Σαν του πήρα στα χέρια  μ'κατασυύσ'κα! ' Αφκι απ' πιάν του μουλύβ μι του ζιρβί κι φκιάν γραμπάτσια άντα γράφ, ιμείς τουν στέλνουμι στουν δάσκαλου να μαθ' γράμματα κι αυτός, τσήρα ντζε,. τόχ' ιουμάτου μι αλούπις, σκ'λιά κι γάτσις. Μο 'ρχιτσι να σκάσου 'που του κακό μ' μ' ιτούτα τα μπασιάδια απ' γλιέπου ιδώ!
            Η Μαριγώ της εξήγησε υπομονετικά αυτό που δεν μπορούσε να συλλάβει το μυαλό της, ότι δηλαδή υπάρχει και μάθημα όχι με γράμματα, αλλά με σχέδια: το μάθημα της Ιχνογραφίας. Την κέρασε ένα γλυκό και πήρε τον φάκελλο που της πρότεινε η φιλενάδα. Μαζί με το γράμμα, έβγαλε κι ένα μπαλόνι. Μεταξύ των άλλων, η εγγονή της της έγραφε πως αυτό προορίζονταν για το μικρό Λεωνίδα που σαν το είδε, άνοιξε τα μάτια του με θαυμασμό. Το πήρε γεμάτος χαρά, το φούσκωσε και βγήκε έξω να παίξει και να το δείξει στα παιδιά.
            Δεν πέρασε όμως πολλή ώρα και τη στιγμή που η Μαριγώ ξεπροβοδούσε την κάκου-Νίκινα, άκουσε το παραπονεμένο κλάμμα του γυιού της, που εμφανίστηκε μπροστά της με κουρελιασμένο το πολύτιμο γι' αυτόν μπαλόνι.
            - Ου να κουρέβισι! Ποιός μπρε στου ξιπαρτάλιασιν, 'κόμα δεν του τσάκουσις στα χέρια σ' ;
            Μέσα από τα αναφυλλητά του, ο Λεωνίδας διηγήθηκε: «Του τσάκουσιν μι δύναμ' η θειά η Μπουντιώνινα ιά να του ιδεί κι μ' τόοοσκασιν!..»
            Πραγματικά αυτή το κατέστρεψε, άθελά της όμως. Έφταιγε η επιδερμίδα των χεριών της που από τις δουλειές κάθε άλλο παρά λεία ήταν.
            Αφού η Μαριγώ παρηγόρησε τον μικρό της γυιό για την...συμφορά που τον βρήκε, γύρισε στη μεσιά να συνεχίσει τη δουλειά που είχε αφήσει στη μέση.