Γιάννη Ταμβακλή : Οδοιπορικό στη Μέση Ανατολή    1941-1945                 (εκδόσεις  «Υπερόριος», 2003, σελ. 500)

Ο όγκος του βιβλίου για το οποίο  κάνουμε λόγο (500 πυκνοτυπωμένες σελίδες), το είδος γραφής (προσωπικό ημερολόγιο), το πλήθος των θεμάτων (πόλεμος, ιδεολογίες, Εκπαίδευση, στρατόπεδα συγκέντρωσης, διπλωματία) κυριότατα όμως το κυρίαρχο κεφάλαιο: Παρουσία των Ελλήνων στη Μέση Ανατολή κατά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, που  παραμένει για τους πιο πολλούς από μας σχεδόν άγνωστο,  όλοι αυτοί οι λόγοι μάς επιβάλλουν να είμαστε κάπως αναλυτικοί στην παρουσίαση αυτού του βιβλίου.    Επειδή το Οδοιπορικό  γράφτηκε το 1941-45 με όσες ειδήσεις ήταν τότε γνωστές και επιδή την ιστορία εκείνης της εποχής  τη γνωρίζουμε  εμείς σήμερα και με όσες πληροφορίες αποκαλύφτηκαν  αργότερα, γι' αυτό έκρινα σκόπιμο  κατά την παρουσίαση του Οδοιπορικού - για να είναι πιο κατανοητό- να παρεμβάλλω κάποιες από τις  νεότερες πληροφορίες λ. χ. στις παραγράφους η΄, θ΄, μνημονεύοντας βέβαια σε υποσημειώσεις τις νεότερες πηγές.                                                             Φ. Κ.Βώρος

Για όσες / όσους δε γνωρίζουν τι υποδηλώνει ο τίτλος του βιβλίου σπεύδω να διευκρινίσω, ώστε να κρίνουν  από την αρχή κατά πόσο τους ενδιαφέρει ως θέμα και (σε καταφατική περίπτωση) να  παρακολουθήσουν  πιο εύκολα  την παρουσίαση που ακολουθεί. Συγκεκριμένα, στα πλαίσια  του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου (1939-1945) η χώρα μας δέχτηκε επίθεση πρώτα  από τους Ιταλούς (28 Οκτωβρίου 1940) διαμέσου αλβανικού εδάφους, αλλά τους αναχαίτισε σε λίγες μέρες και τους έτρεψε σε φυγή (ρεζίλεμα για τον Ιταλό δικτάτορα, φασίστα Μουσολίνι). Τον Απρίλιο του 1941 η Ελλάδα  δέχτηκε επίθεση των Γερμανών και Βουλγάρων από βορρά. Το μέτωπο σύντομα κατέρρευσε  και ακολούθησε Τριπλή Κατοχή για τη χώρα μας. Τότε πια ως κατακτητές και οι Ιταλοί έσπευσαν να καταλάβουν τις δυτικές περιοχές της χώρας  και την Κεντρική Ελλάδα και νησιά του ανατολικού Αιγαίου, έχοντας εκεί ορμητήριο τα Δωδεκάνησα, τα οποία κατείχαν  από το 1911. Σε  αυτά τα πλαίσια ετοιμάζονταν για απόβαση  στη Σάμο στις 9 του Μάη 1941. Και στο άκουσμα μόνο τέτοιας είδησης πολλοί Σαμιώτες νέοι έσπευσαν να φύγουν από το νησί τους προς τα τουρκικά παράλια, με σκοπό να κινηθούν  από εκεί προς τη  Μέση Ανατολή, για να συμπολεμήσουν  με τους Βρετανούς πλέον εναντίον των Ιταλογερμανών.

Ανάμεσα στους φυγάδες εκείνους Σαμιώτες ήταν και ένας νεαρός καθηγητής μαθηματικός, που είχε μόλις αρχίσει  τη σταδιοδρομία του ως φροντιστής. Εκεί, στην Μέση Ανατολή, εντάχθηκε σε μονάδα Ελληνικού Στρατού, η οποία, ύστερα  από αίτημα των ανδρών της,  προωθήθηκε αργότερα ως την πρώτη γραμμή του μετώπου, στο Ελ Αλαμέιν (καλοκαίρι, Φθινόπωρο του 1942). Από το καλοκαίρι του 1944 ως το καλοκαίρι του 1945, όντας ακόμη στρατευμένος, πρόσφερε ως εκπαιδευτικός τις υπηρεσίες του σε ελληνικό Γυμνάσιο που λειτουργούσε σε στρατόπεδο Ελλήνων προσφύγων στο Νουσεϊράτ  (Παλαιστίνη, κοντά στη Γάζα), από όπου και γύρισε στην Ελλάδα (Ιούλιο του 1945).

Το Οδοιπορικό.

Αυτός λοιπόν ο οδοιπόρος με δική του επιλογή  άφησε τον ειρηνικό βίο την παραμονή άφιξης των κατακτητών κι έγινε στρατιώτης, για να  πολεμήσει μαζί με χιλιάδες άλλους συμπατριώτες συνοδοιπόρους τους φασίστες επιδρομείς σε άλλα μέτωπα. Με μια προσωπική ιδιοτυπία: ο Γιάννης Ταμβακλής ήταν ώριμος στην ηλικία, είχε ολοκληρωμένη παιδεία (πτυχιούχος μαθηματικός και μελετητής φιλοσοφίας, έστω περιστασιακός, αφού διάβαζε ξανά και ξανά την Τριλογία του Πνεύματος του Ε. Π. Παπανούτσου, όπως ο ίδιος μας πληροφορεί στο Οδοιπορικό του). Και από την Αρχή της Οδοιπορίας του αποφάσισε να κρατεί ένα είδος ημερολογίου, αξιοποιώντας τις ατέλειωτες ώρες της  αυτοεξορίας του αναζητώντας αυτοσυγκέντρωση μέσα στην αναστάτωση του πολέμου. Και, όπως σημειώνει ο ίδιος στον Πρόλογό του: «Στο Οδοιπορικό καταγράφεται  εκείνο το  παρελθόν (1941, 8 του Μάη έως 1945, 17 Ιουλίου) όπως το έζησα και το καταλάβαινα να κυλάει μέσα μου και γύρω μου, ολοζώντανο, χωρίς καμιά παραποίηση, ωραιοποίηση ή μυθοποίηση…..». Αυτή η εκμυστήρευση (σελ. 18) μας επιτρέπει να θεωρήσουμε –πριν διαβάσουμε τη συνέχεια στο Οδοιπορικό – ότι έχουμε γνήσια πρωτογενή ιστορική πηγή, για να κατανοήσουμε την ιστορική περιπέτεια που λέγεται Μέση Ανατολή (συμβολή του  Ελληνισμού στο συμμαχικό αγώνα  από την  ώρα που έφυγε για την Αίγυπτο η Ελληνική Κυβέρνηση (Τσουδερού) τον Απρίλη του 1941, ως την ώρα επιστροφής της Κυβέρνησης (Γ. Παπανδρέου), τον Οκτώβρη του 1945). Ίσως μάλιστα, μέσα από το πρωτογενές υλικό του Οδοιπορικού θα κατανοήσουμε καλύτερα τις εξελίξεις που ακολούθησαν στον ελλαδικό χώρο μετά τον Οκτώβρη του 1944.

Εύκολο είναι να δώσει κανείς μία περίληψη του Οδοιπορικού ακολουθώντας τη χρονική σειρά εγγραφής πληροφοριών και στοχασμών  σε αυτό το ιδιόμορφο Ημερολόγιο εκστρατείας. Αλλά ο αναγνώστης δε θα έχει υλικό θεματικά ταξινομημένο. Γι’ αυτό προτείνω άλλη προσέγγιση /παρουσίαση του όλου, θεματική.

          Αν θελήσει, λοιπόν,  κανείς να ταξινομήσει το υλικό  που μας προσφέρει ως  Οδοιπορικό ο Γιάννης Ταμβακλής, μπορεί νομίζω συνοπτικά να καταγράψει  τις ακόλουθες παραγράφους:

.α΄. Διαρκής ροή χιλιάδων Ελλήνων  από την κατεχόμενη Πατρίδα, κυρίως από τα νησιά του  (ή δια μέσου των νησιών)  του Αιγαίου προς τη Μέση Ανατολή: Συρία – Λίβανο- Παλαιστίνη (και Ισραήλ) – Αίγυπτο και συγκρότησή τους σε μονάδες μάχιμου στρατού για ενίσχυση του Συμμαχικού Αγώνα κατά των Γερμανοϊταλών. Την αρχή της πορείας αυτής διαβάζουμε στις σελίδες 23-51, όπου καταγράφονται τα αισθήματα και οι σκέψεις των πρώτων φυγάδων. Στην επόμενη ενότητα του βιβλίου (σελ. 52-81) αφηγείται ο εθελοντής οδοιπόρος την άφιξη στη Τζανέιφα (Παλαιστίνη), τη συγκρότηση ολόκληρης ελληνικής ταξιαρχίας, την εκπαίδευση των νεοσυλλέκτων και κάποιες πρώτες δυσάρεστες ειδήσεις από τα πολεμικά μέτωπα (χιτλερική εισβολή στη Ρωσία). Επιπλέον, καταγράφει κάποιες εκδηλώσεις δυσφορίας των προσφύγων για οργάνωση της  όλης προσπάθειας.

.β΄. Παράλληλη είναι  παρουσία της Ελληνικής Κυβέρνησης και μονάδων του τακτικού  Στρατού, του Ναυτικού, της Αεροπορίας, που είχαν προηγηθεί από τον Απρίλη – Μάη του 1941 προς την ευρύτερη περιοχή της Παλαιστίνης ως την Αίγυπτο και συνεργάζονταν με τους Βρετανούς στα πλαίσια του Σ.Μ.Σ. (Στρατηγείου  Μέσης Ανατολής).

.γ΄. Διαμορφώνονται εκεί και εκδηλώνονται  δυο αντίρροπα ιδεολογικά ρεύματα, που το ένα αποτελούσε συνέχεια της ιδεολογίας της 4^ης Αυγούστου και εκφραζόταν κυρίως από τους μόνιμους αξιωματικούς, και το άλλο που ονομαζόταν αντιφασιστικό (ΑΣΟ=Αντιφασιστική Στρατιωτική Οργάνωση) και αγκάλιαζε την πλειονότητα των φυγάδων και μεγάλο τμήμα των  Ελλήνων της παροικίας Αλεξάνδρειας – Καΐρου (σελ. 137,256,278 κ.α.).

.δ΄. Όλοι εκείνοι οι φυγάδες, οι μόνιμοι αξιωματικοί  και οι οδοιπόροι τύπου Ταμβακλή οραματίζονταν την απελευθέρωση της Πατρίδας και προς την κατεύθυνση αυτή συμπολέμησαν με τους Βρετανούς «συμμάχους», οι πρώτοι γιατί αυτό ήταν και υπηρεσιακό  (στρατιωτικό) καθήκον τους,  οι δεύτεροι εθελοντικά, γιατί οι ίδιοι είχαν επιλέξει αυτόν το δρόμο και είχαν μάλιστα απαιτήσει την κρίσιμη ώρα να  προωθηθούν στην πρώτη γραμμή του μετώπου, στο Ελ Αλαμέιν (σελ. 195,212).

.ε΄. Οι εκφραστές των δύο ιδεολογικών ρευμάτων διαπληκτίζονταν ή και συγκρούονταν σε ποικίλα επίπεδα και μέσα σε ποικίλες περιστάσεις (σελ. 240, 271, 270, 309 κ.α).

.στ΄. Οι Βρετανοί από την πλευρά τους επιδίωξαν , όπως ήταν εύλογο, να αξιοποιήσουν όσο μπορούσαν την ελληνική στρατιωτική δύναμη στον αγώνα κατά των Ιταλογερμανών, αλλά ταυτόχρονα ενδιαφέρονταν για πολιτική επιρροή στην Ελλάδα μεταπολεμικά, με πρώτο και κύριο εκφραστή της επιρροής τους το βασιλιά Γεώργιο Β΄, τον οποίο και φιλοξενούσαν  στο Λονδίνο και τον αναγνώριζαν  αταλάντευτα ως κορυφή του πολιτεύματος της Ελληνικής Βασιλευομένης Δημοκρατίας και αδιαφορούσαν για το ότι εκείνος  αποτελούσε  πρόσωπο ανεπιθύμητο  και ίσως μισητό  για την πλειονότητα των Ελλήνων,  λόγω της προπολεμικής εύνοιάς του προς το δικτατορικό καθεστώς της 4^ης Αυγούστου, με όσες πικρές αναμνήσεις είχε αφήσει αυτό στους Έλληνες.

.ζ΄. Η αντιπαλότητα ανάμεσα στις δυο ιδεολογικές τάσεις αναδύθηκε πηγαία από την αρχή της συγκρότησης ελληνικών στρατιωτικών μονάδων στη Μέση Ανατολή. Αυτή η αντιπαλότητα άρχισε να εντείνεται από το καλοκαίρι του 1943 για ποικίλους λόγους:

-         Άρχισε να διαφαίνεται νίκη των αντιφασιστικών – αντιχιτλερικών αντιαξονικών Δυνάμεων σε όλα τα μέτωπα (Ελ Αλαμέιν, Στάλινγκραντ, Άπω Ανατολή).

-         Στην Ιταλία κατέρρευσε (Σεπτ. 1943) ο Μουσολίνι.

-       Έφταναν μηνύματα από την Ελλάδα, όπου κύριο ως κυρίαρχο λόγο είχε η Αριστερή Εθνική Αντίσταση και όπου οι ηγέτες των παλαιών πολιτικών κομμάτων είχαν συμφωνήσει σε μη επάνοδο του Γεωργίου  Β΄, αν δεν προηγηθεί δημοψήφισμα.

.η΄. Οι παραπάνω εξελίξεις ενθάρρυναν το αντιφασιστικό μέτωπο (ΑΣΟ)  και παράλληλα προβλημάτιζαν τη βρετανική πολιτική ηγεσία, που βασιζόταν στο Γεώργιο και τους βασιλόφρονες για τη μελλοντική επιρροή της στη  μεταπολεμική Ελλάδα. Σύμφωνα με τις γνωστές σήμερα πηγές φαίνεται ότι η Βρετανική πολιτική από το καλοκαίρι του 1943 προσανατολιζόταν προς την ιδέα στήριξης των βασιλοφρόνων για μελλοντική στήριξη της βρετανικής πολιτικής στην Ελλάδα και άρχισε να προσεγγίζει  την ΕΣΣΔ για ό,τι αργότερα ονομάστηκε διανομή σφαιρών επιρροής[1].

.θ΄. Όλα αυτά ήταν βέβαια άγνωστα σε κείνους που αποτελούσαν και εξέφραζαν τις δυο αντίπαλες ιδεολογίες των Ελλήνων στη Μ. Ανατολή, αλλά είχαν αρχίσει να διαφαίνονται  στις συμπεριφορές των κορυφαίων εκφραστών πολιτικής από πλευρά βρετανική και όχι μόνο. Ενδεικτικά σημεία:

-        Οι σχέσεις των Βρετανών με το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ  συννεφιάζουν (σε ποικίλα επίπεδα), κυρίως από το Φθινόπωρο του 1943.

-         Το καλοκαίρι του 1943 όμως ο ΕΛΑΣ είχε συνταχθεί  με το Στρατηγείο Μέσης Ανατολής, ενώ την ίδια ώρα είχε πρόταση για  σύμπραξη με το Βαλκανικό  Στρατηγείο, ιδεολογικά συγγενικό.

-      Τι είχε συμβεί; Εικάζω  ότι οι Γιουγκοσλάβοι ανακίνησαν το Μακεδονικό  ( «αγκάθι»), με την προτροπή βρετανού ιστορικού που κυκλοφορούσε άνετα ως  «αξιωματικός σύνδεσμος» (liaison officer)μεταξύ  ελληνικής Μακεδονίας και Σκοπίων.[2]

  Οι εξελίξεις που γνωρίζουμε για τις σχέσεις Βρετανών και Ελληνικής  Αντίστασης κατά το 1944 μας επιτρέπουν να καταγράψουμε ως εξακριβωμένα  και πειστικά τεκμηριωμένα  τα ακόλουθα :

-    Οι Βρετανοί προωθούν επίμονα τη διανομή σφαιρών επιρροής με τη Σοβιετική Ένωση και εξασφαλίζουν ως μερίδα την Ελλάδα. Και  συμφωνούν αμοιβαία να ενεργούν όπως νομίζει η κάθε    πλευρά στην δική της σφαίρα ευθύνης.  

-      Αποφασίζουν  ότι με το ΕΑΜ – ΕΛΑΣ δεν υπάρχει δρόμος συνεννόησης, αναπόφευκτη είναι η σύγκρουση, αρκεί να την πραγματοποιήσουν  την καταλληλότερη γι’ αυτούς ώρα στον κατάλληλο χώρο. [3]

-         Κατά συνέπεια, είναι ανάγκη να φροντίζουν έγκαιρα για τις κατάλληλες συμμαχίες. Πρώτη φροντίδα η εκκαθάριση των μονάδων Ελληνικού Στρατού Μέσης Ανατολής από στοιχεία μη αφοσιωμένα ή μη ευπειθή στη δική τους πολιτική.

  Προς αυτή την κατεύθυνση («της εκκαθάρισης») τους διευκολύνει η αντιφασιστική κίνηση που εκδηλώθηκε στις ελληνικές μονάδες τέλη Μαρτίου ως είκοσι Απριλίου  (γνωστή ως κίνημα στη Μέση Ανατολή). Με   αυτή την αφορμή επιδόθηκαν σε συστηματική δίωξη και απομόνωση  σε στρατόπεδα με συρματοπλέγματα (για όλους τους φερόμενους ως αντιφασίστες / αντιβασιλόφρονες) και παράλληλη εκκαθάριση μονάδων που προορίζονταν για βασιλική αποκατάσταση / βρετανική επέμβαση  και  επιρροή στην Ελλάδα ύστερα από τον πόλεμο.

.ι .  Όλα τα παραπάνω συμπτώματα είναι αντιληπτά ως αντίλαλος στις ειδήσεις που καταγράφει ο Ταμβακλής, έστω και ως προερχόμενες από το «πρακτορείο της αρβύλας». Ειδικά οι ειδήσεις που αναφέρονται στις διώξεις  αντιφασιστών, στις εκκαθαρίσεις, στις τραγικές συνθήκες που έζησαν οι «συρματάδες» [4] δεν είναι μακρινός αντίλαλος, αλλά κραυγές πόνου και αγωνίας άμεσα αντιληπτές. Συνθέτουν την εικόνα της Τραγωδίας που έζησαν οι Έλληνες στη Μέση Ανατολή, της οποίας τραγωδίας το πρώτο μέρος το έζησαν εις βάρος τους οι διωκόμενοι και το β΄ μέρος το έζησαν ως διώκτες οι Βρετανοί και οι Έλληνες βασιλόφρονες τεταρταυγουστιανοί (και άλλοι «αντικομμουνιστές»),  που ετοιμάζονταν για Επέμβαση μεταπολεμική στην Ελλάδα  για τη σωτηρία της  από τους ποικιλόχρωμους Αριστερούς της Εθνικής Αντίστασης, με οποιοδήποτε κόστος εις βάρος του δικαίου και του Ελληνισμού [5] . 

.ια΄. Τα συμπτώματα του α΄ μέρους της Τραγωδίας τα ζούσαν οι Έλληνες αντιφασίστες στη Μ.Α., τις διαφαινόμενες προοπτικές του β΄ μέρους της Τραγωδίας άρχισαν να τις διαισθάνονται οι αντικειμενικοί παρατηρητές (όπως ο Ταμβακλής). Όσο για  τα διαδραματιζόμενα στο Παρασκήνιο, αυτά είχαν δυο κορυφαίους ξένους πρωταγωνιστές (Τσόρτσιλ – Στάλιν) , όταν  μοίραζαν «σφαίρες επιρροής», και μερικούς στενούς συνεργάτες τους (υπουργούς εξωτερικών και πρεσβευτές τους) και ίσως κάποιους από τους κορυφαίους της Ελληνικής Τραγωδίας,  που σκόπευαν να τους αξιοποιήσουν οι δυο πρωταγωνιστές ως δεξιό  τους χέρι ή αριστερό.

Ο γοερός αντίλαλος του α΄ μέρους της Τραγωδίας  και η πικρή προοπτική για το β΄ μέρος της  διαφαίνονται ευδιάκριτα  στις σελίδες   του Οδοιπορικού του  Ταμβακλή. Γράφει λ.χ. στη σελ. 311: « Στη διάρκεια Μαΐου – Ιουνίου, όταν έκαναν τις σκληρότερες ασκήσεις και πορείες στις μονάδες μας, πάνω στα βουνά του Λιβάνου και Αντιλιβάνου και μέσα στην Έρημο της Συρίας, οι Άγγλοι απομάκρυναν από τα στρατιωτικά μας τμήματα μαζί με τα στελέχη της ΑΣΟ, πολλούς διοικητές δημοκρατικούς και γνωστούς ως αντιφασίστες».

Και στη σελ. 313 γράφει για κάποιες φυλακές,  όπου είχαν οι Άγγλοι απομονώσει αντιβασιλόφρονες / αντιφασίστες Έλληνες στρατιώτες: «Για  τις φυλακές αυτές κυκλοφορούν φοβερές φήμες. Τα βασανιστήρια που γίνονται εκεί μέσα είναι φριχτά. Στρατιώτες  μας που είχαν την τύχη να πέσουν στα χέρια των Άγγλων δεσμοφυλάκων βγήκαν από τις  φυλακές τους τρελοί ή σωματικά ανάπηροι ή και μερικοί πεθαμένοι. Μόλις ανακοινώθηκε το πρωί στις 3 Ιουλίου ημέρα Σάββατο, η ημερήσια διαταγή του Καλιώρη, οι άντρες του 3ου λόχου με φωνές την αποδοκίμασαν κι αμέσως αυθόρμητα σχηματίστηκε μια επιτροπή από πέντε φαντάρους, που παρουσιάστηκε σ' αυτόν και ζήτησε να μην πάει ο τιμωρημένος φαντάρος στις αγγλικές φυλακές, σύμφωνα και με τη σχετική διαταγή του υπουργείου μας, και να παραμείνει στα κρατητήρια του ελληνικού στρατοπέδου. Ο διοικητής αντέδρασε ισχυριζόμενος ότι  δε  γνωρίζει την ύπαρξη μιας τέτοιας διαταγής, και έδωσε εντολή να διεξαχθεί προανάκριση σε βάρος της επιτροπής αυτής για στάση «εν καιρώ πολέμου».

Και άλλα παραπλήσια για γενικευμένες διώξεις / φυλακίσεις, στρατοδικεία διαβάζουμε στις σελ. 363-65, 360-72 κ.α.

Επίσης   στη σελ. 492 : «Γράμμα από το Ντεκαμερέ»……. «στην κόλαση  που ένα χρόνο τώρα έχουν κλείσει Έλληνες πολεμιστές».

Για όσα  υφαίνονταν στο Παρασκήνιο εις βάρος του ενιαίου Ελληνισμού φυσικά είναι ανάγκη να στραφούμε σε άλλες αφηγήσεις / αναλύσεις που γράφτηκαν  και από παρατηρητές εκείνης της εποχής και άλλους νεότερους, αλλά με βάση  τις αποκαλύψεις  που μαθεύτηκαν αργότερα (όπως μαθαίνουμε από τα δημοσιεύματα που μνημόνευσα στις υποσημειώσεις).

 ιβ΄.  Ιδιαίτερο «άρωμα» αποπνέουν οι σελίδες του τελευταίου κεφαλαίου Η΄: «Στρατόπεδο Προσφύγων Νουσεϊράτ» (σελ. 385-504) για ποικίλους λόγους:

-         Ο Γιάννης Ταμβακλής θα προσφέρει εκεί υπηρεσίες εκπαιδευτικού, στο Γυμνάσιο για τα παιδιά των προσφύγων  - με διορισμό από την Ελληνική Κυβέρνηση (του Καΐρου)   από το Μάρτη του 1944, ως το τέλος του Ιουνίου 1945 .

-         Εκεί θα έχουν περισσότερα νέα από την πατρίδα για τις εκεί εξελίξεις, που ως ειδήσεις θα επηρεάζουν  ολοένα πιο πολύ τις εξελίξεις στη Μέση Ανατολή (οι Αντιφασίστες αυθόρμητα ή ύστερα από κομματική καθοδήγηση θα απαιτήσουν η Κυβέρνηση της Εξορίας να συνεργαστεί με την Κυβέρνηση  του Βουνού,  την ΠΕΕΑ).

-         Αυτή η κίνηση της Α.Σ.Ο. (που θα εξελιχθεί από ένα αρχικό διάβημα – υπόμνημα ως εξέγερση αντιφασιστών στις διάφορες μονάδες) θα προκαλέσει την  οργή των βασιλοφρόνων και διώξεις από την πλευρά των Άγγλων και εγκλεισμό χιλιάδων στα σύρματα και…..τελική εκκαθάριση των μονάδων (Ορεινής Ταξιαρχίας, Ιερού Λόχου), που επρόκειτο να χρησιμοποιηθούν για την «Απελευθέρωση» της Πατρίδας το Φθινόπωρο – Χειμώνα του 1944-45.

-         Εκεί, στο Νουσεϊράτ, θα μαθαίνουν τα νέα για τους έγκλειστους «συρματάδες», τους αγωνιστές της λευτεριάς και της δικαιοσύνης.

-         Εκεί, τραυματισμένοι ψυχικά , θα πάρουν τελικά το μήνυμα για επαναπατρισμό και θα επιβιβαστούν  στο τραίνο (έπειτα στο πλοίο) της Επιστροφής.

 Επίλογος  της Τραγωδίας.

          Η  χαρά της παλιννόστησης  θα σκιάζεται  για χρόνια από  την αντιστροφή του κλίματος που θα βρουν στην Πατρίδα: Οι απόντες από την Εθνική Αντίσταση, που είχαν ζήσει ως φιλήσυχοι νοικοκυραίοι στα σπίτια τους,  κάποιοι ,ίσως,  και με συνεργασία προς τους κατακτητές, θα αναδειχτούν τώρα –μετά τη συμφωνία της Βάρκιζας - σε φανατικούς επόπτες του πατριωτισμού, ενώ οι «Μεσανατολίτες» δε θα εμπνέουν εμπιστοσύνη ούτε  ως γραφιάδες στην υπηρεσία τους. Ο Οδοιπόρος κλείνει με κάποια «λόγια χολής», πικρής προοπτικής. Για όλα αυτά παραθέτουμε με την ίδια σειρά λίγες παραγράφους (με ειδήσεις και κρίσεις) όπως τις διατύπωσε στο Οδοιπορικό του ο Γιάννης Ταμβακλής:

.1. Το απόγευμα της Δευτέρας 27 Μαρτίου 1944 έφτασα στο Νουσεϊράτ. Στο Γραφείο του Γυμνασίου βρήκα διευθυντή το Μιχ. Αυτιά, φιλόλογο. Είναι κι αυτός λοχίας. Γνωριζόμαστε από τον Οκτώβρη του 1940….

            Διοικητής του Στρατοπέδου είναι ο Άγγλος ταγματάρχης Verenberg….(σελ. 357).

.2. Όλοι ξέρουν εδώ πως στην Πατρίδα πάνω στα βουνά της Πίνδου σχηματίστηκε Κυβέρνηση της Λεύτερης Ελλάδας, μα η Κυβέρνησή μας  εδώ στη Μ. Ανατολή δε  θέλει να  συνεργαστεί μαζί της.  Απαίτηση   των Προσφύγων είναι οι δυο αυτές Κυβερνήσεις να δώσουν τα χέρια …..και ο λαός να βρει την εθνική του ενότητα……Στην κίνηση αυτή (για ενότητα) πρωτοστατούσαν οι αρχηγοί των ανταρτών και οι εαμίτες πρόσφυγες…(σελ. 362).

.3. Μπροστά στα γραφεία της αγγλικής διοίκησης συγκεντρώθηκαν γυναίκες διαμαρτυρόμενες. Οι Άγγλοι φρουροί που θέλησαν να τις απομακρύνουν αφοπλίστηκαν απ’ αυτές ….(σελ. 363).

.4. Την αυγή της 25 Μαρτίου 1944 το στρατόπεδο δέχτηκε εισβολή της 

αγγλικής Αστυνομίας….Περισσότεροι από 150 κρατούμενοι είναι (τώρα) στις φυλακές της Γάζας….κρατούμενοι των συμμάχων μας….Πολλοί λένε πως η αγγλική καταπίεση είναι χειρότερη και από την ιταλική κατοχή κι έχουν πικρά μετανιώσει, γιατί φύγανε από τα νησιά τους ….(σελ 363).

.5. Δεν ανέτειλε το έαρ στο Νουσεϊράτ. (σ. 371).

.6. Στην πρώτη τάξη, που έχει 52 παιδιά κι έχω πολλές ώρες μαθημάτων (μαθηματικά, ελληνικά, θρησκευτικά….) ώθησα τα παιδιά να συγκροτήσουν  μαθητική κοινότητα (με πολύ καλά αποτελέσματα)  (σελ. 372).

7. Βρισκόμαστε πια μέσα στο Μάη. Οι Άγγλοι, λένε οι διαδόσεις, τους φαντάρους, τους ναύτες, τους αεροπόρους μας από κάθε μονάδα  που αφοπλίζουν στην Αίγυπτο, στην Παλαιστίνη, στη Συρία, στη Λιβύη, μαζί με τους αξιωματικούς τους, όσους πήραν μέρος στην επανάσταση, τους συγκεντρώνουν σαν αιχμαλώτους σε ειδικά στρατόπεδα. Σε αυτά με Έλληνες αξιωματικούς συνεργάτες τους κάνουν ανακρίσεις και προχωρούν σε διαλογή. Όσοι δηλώνουν ότι παρασύρθηκαν ή είναι αντίθετοι με το κίνημα και πιστοί στο βασιλέα Γεώργιο, χωρίζονται από τους άλλους, τους στασιαστές, και πηγαίνουν σε νέες μονάδες. Πάνω από είκοσι χιλιάδες άντρες είναι κλεισμένοι στα στρατόπεδα αιχμαλώτων. Οι στασιαστές θα περάσουν από στρατοδικεία. Τα θύματα από τις συγκρούσεις, σκοτωμένοι και τραυματίες είναι πολλά. Περισσότερο αίμα χύθηκε στα πολεμικά μας καράβια. Τι  να πιστέψεις δεν ξέρεις, οι διαδόσεις είναι πολλές και σε πνίγουν (σελ. 372) [6] .

.8.«Οι ελληνικές μονάδες αφοπλισμένες , διαλυμένες, κλεισμένες σε φρουρούμενα συρματοπλέγματα μέσα στην έρημο, θα ’χουν μέρες κόλασης. Αρχίζουν, όπως διαδίδεται, να λειτουργούν στρατοδικεία και θα δικαστούν εκατοντάδες αξιωματικοί και οπλίτες όλων των όπλων που πήραν μέρος στις εξεγέρσεις του Απρίλη.

Ύστερ’ από την αποδοκιμασία και την καταδίκη του κινήματος αυτού  από τους αντιπροσώπους του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ  στο Λίβανο, οι αγωνιστές της Μ.Α. μόνοι τους πια θα αντιμετωπίζουν τη σκληρότητα των Άγγλων δεσμοφυλάκων και την εχθρότητα των Ελλήνων, που κατάφεραν να επικρατήσουν. Σύμφωνα με πληροφορίες που ακόμα δεν επαληθεύτηκαν μέσα από τις αφοπλισμένες μονάδες ξεδιάλεξαν «νομιμόφρονες» αξιωματικούς κι οπλίτες και συγκρότησαν  τρία τάγματα πεζικού. Αυτά θα σχηματίσουν την 3^η ελληνική Ταξιαρχία. Κάπου στην Αίγυπτο εξοπλίζονται και θα ξεκινήσουν σύντομα για την Ευρώπη (σελ. 406).

.9. Με απόφαση του Βρέτενμπεργκ το σχολείο μας γίνεται από ημιγυμνάσιο πλήρες γυμνάσιο (σελ. 407).

.10 Διωγμοί στην Ελλάδα: Από την Ελλάδα τα νέα δεν είναι καθόλου ευχάριστα. Έχει αρχίσει για τους  αριστερούς, ιδιαίτερα για τους Εαμίτες και Ελασίτες, σε όλη τη χώρα, άγριος διωγμός από τη Δεξιά. Αντικομμουνιστικές ομάδες έχουν αρχίσει ένοπλη δράση και τρομοκρατούν τον κόσμο σε όλη την ελληνική επικράτεια …..με τον αντικομμουνισμό ισχυροποιείται  και ο φιλομοναρχισμός και παντού οργανώνονται οι οπαδοί της 4^ης Αυγούστου και οι βασιλόφρονες….» (σελ. 475 ) «Για τους  αριστερούς στην Ελλάδα  που αγγλοκρατείται δεν υπάρχει καμιά ελπίδα. “Una salus victis, nullam sperare salutem” δηλ. «μια σωτηρία υπάρχει για τους νικημένους να μην ελπίζουν καμιά σωτηρία»  (σ. 477).

.11 Γράμμα από το Ντεκαρεμέ (στρατόπεδο συρματάδων): … «Δεν μπορεί να  καταλάβει ή να πιστέψει κανείς, πρέπει να ζήσει αυτή την κόλαση. Όταν  ήμουν παιδί διάβαζα την Οδύσσεια, μου φαίνονταν απίστευτα, τώρα τα βλέπω παιχνίδια». Και  παρακάτω «Ένα είναι το γεγονός, το υπερβολικό φιλότιμο και ο καλός άνθρωπος στη σημερινή κοινωνία δεν κάνει….». Και πιο κάτω: «Εμείς δεν ξέρουμε αν υπάρχει Πάσχα ή αν θα ‘ρθει ή πέρασε». Και τέλος: «Γράφετε συχνά με το Γιάγκο, γιατί δε φαντάζεστε πόσο καλό κάνετε σ’ ένα δυστυχισμένο»(σελ. 492).

12. «Με τη διαταγή αυτή θεωρούσαν «λήξασαν την σχολική  περίοδον την 11-6-1945».

Στον άλλο φάκελο βρήκα μια βεβαίωση του Μιχάλη, ως διευθυντή του Γυμνασίου Νουσεϊράτ, με την οποία πιστοποιούσε ότι εργάστηκα  στο σχολείο από το Μάρτη του 1944, ως το τέλος του Ιουνίου 1945 με 35 ώρες εβδομαδιαίως  και το σχολείο λειτούργησε «παρά τας δυσκόλους συνθήκας πολύ καλώς» χάρη και στη δική μου συμβολή.»   (σελ. 496-97).

.13 Επιστροφή στην Πατρίδα (σε. 500-502):

«Κάνουμε  χίλια σχέδια για τη ζωή μας στην Πατρίδα. Θα απολυθούμε από το Στρατό ή μας περιμένει νέα θητεία; …..Το απόγευμα της 20^ης Ιουλίου ξεμπαρκάρω στο Βαθύ…..την άλλη μέρα το πρωί…..στο Φρουραρχείο της Εθνοφυλακής ….μας δώσανε οκταήμερη άδεια για να πάμε στα σπίτια μας…..την Κυριακή 22 Ιουλίου (1945) ….ύστερα από τέσσερα χρόνια και δυόμισι μήνες ξαναπατούσα το κατώφλι του σπιτιού μας και ξανάβλεπα τους δικούς μου….»

Δόσεις χολής (σελ. 502- 504) .

.14. «Δευτέρα πρωί στις 30 του μήνα παρουσιάστηκα στο λόχο μου…. «Πρέπει να επανέλθεις στην κατηγορία του βοηθητικού» μου είπε αυστηρά ένας ανθυπολοχαγός στης στρατολογίας. Του απάντησα ήρεμα: στη Μέση Ανατολή χρειάζονταν μάχιμους στρατιώτες….Αγριεμένος ο ανθυπολοχαγός μου ζήτησε να υπογράψω και υπεύθυνη δήλωση ότι συμφωνώ….Δε συμφωνώ (του δήλωσα).

Έφυγα με την πικράδα στο στόμα.

Την άλλη μέρα με ζήτησαν στο γραφείο Διοίκησης. Βρήκα εκεί τον Παλαμάρη Λεωνίδα και μου είπε ότι με χρειάζονται στα γραφεία της Διοίκησης…Ύστερα από 2-3 ώρες μπαίνει  στο γραφείο φουριόζος ένας έφεδρος υπολοχαγός….μόλις με είδε έκανε σαν να τον κέντησε σκορπιός. «Τι γυρεύει αυτός ο λοχίας εδώ μέσα»;….απόρησα για το φέρσιμό του. «Δεν άργησα να μάθω ότι ο κ. υπολοχαγός όλα τα χρόνια της Κατοχής τα πέρασε μέλι – γάλα με τους Ιταλούς, αλλά με την απελευθέρωση έγινε φανατικός  πατριώτης, διώκτης κάθε αντιστασιακού και με την επιστράτευσή του  και την ιδιότητα του αξιωματικού είναι πια γαυριασμένος εθνικόφρονας, υπερασπιστής της Ελλάδας, που κάθε μεσανατολίτη τον βλέπει σαν προδότη κομμουνιστή και κάνει ό,τι μπορεί  για να τον εξοντώσει και να προστατέψει έτσι την πατρίδα. Γι’ αυτόν είμαι επικίνδυνος και με κανένα τρόπο δεν επιτρέπεται να υπηρετώ σε γραφεία, δηλ. σε εμπιστευτική θέση. Γι’ αυτόν είμαι εχθρός, ύποπτος για αντεθνικές ενέργειες και η πατρίδα πρέπει να προστατευτεί και αυτό κάνει ο κ. υπολοχαγός.».  (σελ 503).

15. «Βραδάκι με στρατιωτικό αυτοκίνητο και μαυρισμένη καρδιά ξεκίνησα για τον τόπο που γεννήθηκα. Συλλογίζομαι πως μαύρες μέρες  μας περιμένουν όλους, αφού μπορούν στην πατρίδα και διαφεντεύουν οι παθιασμένοι φανατισμένοι κι έχουν πέραση οι κιοτήδες, οι δοσίλογοι, οι φασίστες , οι συνεργάτες του εχθρού.» (σελ. 504). «Και δε θα καταφέρουμε «να μάθομε γνώση, για να φκιάσομε χωριό και να ζήσομε όλοι μαζί» που λέει κι ο Μακρυγιάννης; Λοιπόν πρέπει να παλέψουμε γερά για την ανθρωπιά μας, εδώ στην τόπο μας, με όσο πείσμα μας περισσεύει κι  ο Θεός βοηθός» (σελ 504).

Κλείνουμε με  κάποιους  περισπούδαστους στοχασμούς του Οδοιπόρου:

 .α΄. Όταν εκφώνησε τον πανηγυρικό για την πρώτη επέτειο της 28^ης Οκτωβρίου του 1940 στο στρατόπεδο των Ελλήνων εθελοντών στη Μέση Ανατολή (28  Οκτώβρη 1941)  έλεγε στους εθελοντές συνοδοιπόρους του: (σελ. 83-84):

          «Σήμερα η πατρίδα μας ολόκληρη στενάζει κάτω από βαριά και βάρβαρη σκλαβιά. Τα ιερά χώματά μας τα πατούν και τα βρωμίζουν οι μπότες των άτιμων Ιταλογερμανών και τη Μακεδονία και τη Θράκη μας τη μαγαρίζει ο Βούλγαρος. Κι εμείς τι κάνουμε εδώ στην Έρημο; Γιατί ντυθήκαμε το χακί και πήραμε ξανά  τουφέκια στα χέρια μας; Ο καθένας μας ξέρει πώς και γιατί  παράτησε τους αγαπημένους του και τι τράβηξε για να φτάσει ως εδώ. Σίγουρα δεν κουβαληθήκαμε εδώ για να γλιτώσουμε το τομάρι μας, για να χορτάσουμε ψωμί ή για να φτιάσουμε τη  ζωή μας. Σίγουρα  κανένας δε μας  έφερε εδώ  παρά τη θέλησή μας και κανένας δε μας έσπρωξε  για το ξεσπίτωμα.  Εμείς  ήρθαμε εδώ σαν ελεύθεροι  άνθρωποι. Η αδούλωτη ψυχή μας, αυτή μας έσπρωξε στην προσφυγιά και στην Έρημο. Εδώ μας έφερε ο καημός να ζήσουμε λεύτεροι, να ξεφύγουμε από το ζυγό και τις αλυσίδες της σκλαβιάς , να ξαναπολεμήσουμε τους εχθρούς μας και να βοηθήσουμε, ακόμα και με το αίμα μας, το ξεσκλάβωμα της πατρίδας.

            Συγκεντρωμένοι εδώ στην έρημο στις νέες στρατιωτικές μας μονάδες, περιμένουμε με φλογισμένη καρδιά  την ευλογημένη ώρα που θα γυρίσουμε πίσω στη Ελλάδα να συντρίψουμε και να διώξουμε τους καταχτητές.»

.β΄. Και κάποιο βράδυ ατελείωτης αγρύπνιας (19 Σεπτέμβρη 1942) στα χαρακώματα του Ελ Αλαμέιν, σημείωνε στο Οδοιπορικό του, ανάμεσα σε άλλες αναμνήσεις και στοχασμούς για τα ανθρώπινα: (σελ. 195):

«Ακατανόητε κι αδιόρθωτε άνθρωπε , ως πότε θα ζεις μέσα στην πλάνη;  Ξύπνησε κι  ετοιμάσου να δημιουργήσεις νέες συνθήκες ζωής , να επιχειρήσεις σ' όλη τη γη ανατροπές και μετατροπές και σωτήριες μεταρρυθμίσεις. Οργάνωσε νέα καλούπια κοινωνικής συμβίωσης, πέταξε κάθε παλιό που εμποδίζει την πρόοδό σου , κόψε κάθε σάπιο και κάψε το και λευτέρωσε το είναι σου από τις αιώνιες αλυσίδες και πάρε το δρόμο για την καινούργια πραγματικότητα. Η καλλιεργούμενη έκταση της γης σήμερα   μπορεί να θρέψει και τριπλάσιο ακόμα πληθυσμό από αυτόν που έχει όλη η γήινη επιφάνεια. Και όλοι οι άνθρωποι είναι ίδιοι με σένα. Αντί να συντηρείς νεκροταφεία με τους «πεσόντες εν πολέμω» αδερφούς σου , προσπάθησε να σταματήσεις το παράλογο άνοιγμα καινούργιων τάφων , να κυριαρχήσει στην οικουμένη η ειρήνη .

Ειρήνη , πανέμορφη θεά , δείξε το γαλήνιο πρόσωπό σου κι άνοιξε τη γλυκιά σου αγκαλιά και κλείσε μέσα τον κόσμο ολόκληρο .Λύτρωσέ τον από αυτή την παραφροσύνη , γλίτωσε τον από το μακελειό .Φέρε πάλι στον άνθρωπο τη χαρά , το γέλιο , την ελπίδα .Κάμε να   ξανακουστεί το κελάηδισμα των πουλιών και τα λουλούδια να ξανανθίσουν στην έρημη πλάση .Γιατί τόσα δάκρυα και τόσος πόνος ; Φέρε στις μανάδες την παρηγοριά , στα νιάτα την ελπίδα , κάμε να βασιλέψει στη γη το δίκιο , η κατανόηση , η αγάπη . Πολυπόθητη ειρήνη , εναγώνια σε αναμένουμε… .».