Ε. Π. Παπανούτσου,
           Η Παιδεία το μεγάλο μας πρόβλημα.
Εκδόσεις  «Δωδώνη», Αθήνα 1976
               
    Όταν ξεχώριζα το βιβλίο του Ε. Π. Παπανούτσου, Η Παιδεία το μεγάλο μας πρόβλημα για  την τακτική συνεργασία μου στο Siatistanews, θεώρησα ότι άρχιζα μια εύκολη δουλειά. Βιβλίο γνωστό σε μένα, εύληπτο,  εύκολο. Με άνεση, σκέφτηκα, θα μπορέσω να δώσω μια σύνοψη του περιεχομένου, να κατατοπίσω  τον αναγνώστη.
   Γελάστηκα. Είναι από τα βιβλία που δε δίνονται συνοπτικά, διαβάζονται ολόκληρα. Ξεκινάς να υπογραμμίσεις ό,τι θεωρείς αναγκαίο να περιλάβεις στη σύνοψη και βλέπεις πως πολύ λίγες γραμμές έμειναν χωρίς υπογράμμιση. Κάθε φράση  έχει την ξεχωριστή σημασία της και όλες σου μιλούν για πράγματα που ξέρεις, που τα σκέπτεσαι, που σε απασχολούν και αυτές σε επιβεβαιώνουν ή λύνουν  την απορία σου. Σου υποδείχνουν τρόπο δράσης και αντίδρασης και σε ελευθερώνουν από την αμηχανία που ένιωσες πολλές φορές στη δουλειά σου. Σου  ερμηνεύουν την εκπαιδευτική ζωή και σε κάνουν να νιώθεις πως έχεις κοντά σου το δάσκαλο, τον οδηγό, που με γνώση και αγάπη σου δίνει συμβουλή, που εκτιμάει και αναγνωρίζει το έργο σου και , όταν σε μαλώνει, κι αυτό το κάνει με αγάπη και λεπτότητα για να μη  πληγώνει.
   Έχεις τον άνθρωπο που σχολιάζει τα θέματα της  Παιδείας – Εκπαίδευσης όχι μόνο με προσωπική πείρα, αλλά με βαθιά γνώση της ψυχολογίας, της φιλοσοφίας, γνώση του θεσμού της Εκπαίδευσης που την υπηρέτησε μισό αιώνα σχεδόν και από καίριες θέσεις και σε κρίσιμες εποχές.
Έχεις τον άνθρωπο ο οποίος στη γνώση του για  την εκπαίδευση δεν περιορίζεται στα πλαίσια της χώρας μας άλλά παρακολουθεί το φαινόμενο παγκοσμίως και είναι πάντα ανανεωμένος ουσιαστικά και όχι    από τάση μοντερνισμού. Συχνά  οι θέσεις του είναι  προδρομικές.

   Έτσι σκέφτηκα να ακολουθήσω άλλο δρόμο, να  αφήσω να μιλήσει για το έργο ο ίδιος:  να δώσω δηλ. κάτι από  τον Πρόλογό του για γνωριμία με το βιβλίο και να παρουσιάσω τα περιεχόμενα του βιβλίου, για να δείξω όχι απλά τα θέματα, άλλα τον πλούτο των θεμάτων και το πόσο αυτά ανταποκρίνονται στις ανησυχίες ενός ευαίσθητου εκπαιδευτικού, στις απορίες ενός νεοσύλλεκτου στο εκπαιδευτικό έργο επιστήμονα, στις ανησυχίες όλων μας .
   Το βιβλίο έχει δυο μέρη. Το πρώτο το τιτλοφορεί: Προς Δασκάλους Παραινετικός και λέει ο ίδιος γι’ αυτό: «Ξεχώρισα τα σπουδαιότερα θέματα της σχολικής διδασκαλίας και ζωής και νοερά τα συζητώ με το νέο Δάσκαλο, που μόλις έχει δεχτεί το χρίσμα του λειτουργήματός του και πολλές φορές βρίσκεται σε αμηχανία πώς να κάνει σωστά και φιλότιμα  τη δουλειά του». Προσθέτω  τη δική μου παρατήρηση. Είναι παραινετικός όχι στο νέο Δάσκαλο , μα στο δάσκαλο γενικά, όλων των ηλικιών και όλων των εποχών   (λίγο παρακάτω θα διευκρινίσω αυτή την άποψή μου). Γράφει αρχίζοντας τον πρόλογό του:
   «Όλα τα επαγγέλματα έχουν τα προβλήματά τους. Του  Εκπαιδευτικού έχει τα περισσότερα και τα δυσκολότερα. Πρώτα γιατί στους χρόνους μας ο διασκελισμός της Επιστήμης (επομένως και της «επιστήμης της αγωγής») είναι μεγάλος και δεν προλαβαίνουμε τα βήματά της. Και έπειτα γιατί κάθε  μέρα μεταβάλλεται βαθιά τόσο το κοινωνικό κλίμα όπου εργάζεται ο Δάσκαλος, όσο και ο άνθρωπος που θα μορφώσει , το «παιδί».
  Αυτά τα προβλήματα εξετάζει ο συγγραφέας τούτου βιβλίου, με το χρέος που αισθάνεται (όχι με το δικαίωμα που έχει) ύστερ’ από θητεία μισού αιώνα σε όλους σχεδόν τους τύπους των Ελληνικών Σχολείων και στην Κεντρική Υπηρεσία του Υπουργείου Παιδείας. Σκοπός του είναι να βοηθήσει το Δάσκαλο να εισδύσει βαθύτερα στο νόημα του έργου που έχει αναλάβει, και να τον ενημερώσει στις δυσκολίες που θα συναντήσει κατά την εκτέλεσή του».

 Καταχωρίζω   και τα περιεχόμενα του Α΄ μέρους :
         
  ΠΡΟΣ ΔΑΣΚΑΛΟΥΣ ΠΑΡΑΙΝΕΤΙΚΟΣ  
1.    Η πρώτη αναμέτρηση.
2.    Οι μικροί διάβολοι και οι αταξίες τους .
3 .   Αυστηρότητα ή επιείκεια;
4.    Το νόημα της ποινής.
5.    Είσαι ο δάσκαλος ενός άλλου καιρού.
6.    Ούτε το ναι πάντοτε ούτε το όχι.
7.    Τι θα  πει «μαθαίνω».
8.    Το πρόβλημα και η λύση του.
9.    Αποθησαύριση του υλικού. Η πληροφορία.
10.  Επεξεργασία της πληροφορίας: ο διάλογος.
11.  Διευκρινίσεις της μεθόδου.
12.  Η πολιτική ενημέρωση.
13.  Πρωτοβουλία και οίστρος: Ιδού το «μάθημα».
14.  Φυσιογνωσία: από τις λέξεις στα πράγματα.
15   Άθληση του νου τα μαθηματικά.
16.  Η ιστορία φακός ακριβείας.
17.  Όχι κανόνες στην έκθεση ιδεών.
18 . Τι προσδοκούμε από τη λογοτεχνία.
19.  Να ζωντανέψουμε τους Αρχαίους συγγραφείς.
 20. Θεσμοί της σχολικής ζωής .

   Όταν μελετήσεις τον παραινετικό αυτό  κι ακούσεις  τις συμβουλές του,  καταλαβαίνεις πως δεν σου μιλάει ένας  άνθρωπος άλλου καιρού, ότι αυτές οι απόψεις έχουν σταματήσει  στο χρόνο που γράφτηκαν, δεν είναι για σήμερα. Αντίθετα, και ζωντανές και επίκαιρες πάντα είναι, γιατί αναφέρονται σε μια πραγματικότητα που δεν  αλλάζει,  όσες θεωρίες και  να μας παρουσιάσουν για τη σχολική ζωή, για τις μεθόδους διδασκαλίας για δασκαλοκεντρικά η μαθητοκεντρικά συστήματα, για μεθόδους project (δηλ. σχέδια δράσης), για διαθεματικότητες. Εκείνο που μένει πάντα   είναι η παρουσία και η συνεργασία δασκάλου και μαθητή σε ένα χώρο ,σε ένα σχολείο, σε μια τάξη. Η  συνεργασία τους, που είναι απαραίτητη, δεν είναι πάντα εύκολη, έχει κανόνες και απαιτεί από το δάσκαλο «στάση» εκπαιδευτική και προπάντων ήθος παιδαγωγικό. Απαιτεί  αγάπη για το έργο και για τον άνθρωπο. Κι αυτά βοηθούν να βρεις και το δρόμο της σωστής συνεργασίας με το μαθητή σου. Κι αυτά τα θέματα δεν ανήκουν σε άλλη εποχή, είναι ζωντανά και θα είναι. Σε αυτά αναφέρεται ο Παπανούτσος. Γι’ αυτό είπα ότι απευθύνεται στο δάσκαλο όλων των ηλικιών και όλων των εποχών.
   Ένα παράδειγμα από τις πρώτες κιόλας σελίδες μπορεί  να επιβεβαιώσει αυτά που λέω.
   Όλοι είχαμε την αγωνία  για το συναπάντημα με το μαθητικό μας ακροατήριο και κάποιες φορές είχαμε γι’ αυτό και λίγο ανησυχητικές πληροφορίες. Και  πήγαμε με αυστηρότητα και διάθεση να  τους πάρουμε τον αέρα. Αλλά δεν τα καταφέραμε, κι αλλάξαμε στάση και πετύχαμε, ίσως όχι εύκολα και με απώλεια πολύτιμου χρόνου.
   Να τι λέει ο Ε.Π.Παπανούτσος (σελ. 15) για την πρώτη «αναμέτρηση» με τους σκανταλιάρηδες μαθητές σου:
    «Πώς πρέπει να συμπεριφερθείς εκείνη την ώρα, που παίζεται –όπως είπαμε- η τύχη σου;
    ………………
   Ο τρόπος, ο παιδαγωγικός τρόπος (άλλος δεν πρέπει να υπάρχει για σένα) ν’ αντιμετωπίσεις την κατάσταση είναι να δείξεις με τη στάση σου –εδώ βρίσκεται όλο το πρόβλημα: ποια θα είναι η «στάση» σου – ότι η τάξη του σχολείου δεν είναι πεδίο μάχης και ο πόλεμος μεταξύ σας δεν πρόκειται να γίνει, δεν θα παραδεχτείς να γίνει. Τότε οι πολεμικές προετοιμασίες  και οι ενέδρες και οι ακροβολισμοί  χάνουν το νόημά τους και οι σχέσεις σου με τους νέους που έχεις να διαπαιδαγωγήσεις (να «διαπαιδαγωγήσεις» - όχι απλώς να ενημερώσεις με «πληροφορίες» ) θα μεταφερθούν αμέσως σε άλλο επίπεδο, επίπεδο της φιλικής συνεργασίας, όχι της στρατιωτικής αναμέτρησης. Και θα έχεις κερδίσει την πρώτη  μεγάλη σου νίκη, τη νίκη του Δασκάλου.
    Αυτά δε λέγονται μέσα στην τάξη με «λόγια», καθώς το συνηθίζουν πολλοί. Είναι η περίπτωση (όχι η μόνη μέσα στη ζωή) που τα λόγια, όσο πλούσια κι αν είναι, δεν πείθουν. Η στάση σου θα πει: τα μάτια σου , τα χέρια σου, ο τόνος της φωνής σου, το βλέμμα το καθαρό, η απροσποίητη κίνηση, το χαμόγελό σου. Και με την ακτινοβολία της ψυχής σου η ατμόσφαιρα θα ζεσταθεί, ο πάγος θα σπάσει.»
    ……
   Ετοιμάσου να αντιμετωπίσεις και την επιμονή τους στην άρνηση, στο πείσμα, την ανυποχώρητη διαβολιά τους…….
  …το φαινόμενο δεν είναι σπάνιο, ίσως μάλιστα είναι και φυσιολογικό: τα νιάτα παραείναι ζωντανά, ακόμα και στις ενοχλητικές αντιδράσεις τους.
   Αν σου τύχει……..θεώρησέ το απλό εμπόδιο (ή μικρή ατυχία) στην πορεία σου και μείνε σταθερός στη γραμμή που έχεις χαράξει…
    Κατά μία πανάρχαιη πίστη του ανθρώπου, αυτό είναι το έργο και η σημασία του«πειρασμού»: να ελέγχει και να μετράει την αρετή μας.»

    Ομολογώ ότι ,αν είχα διαβάσει τούτα τα  λόγια νωρίς, θα είχα αποφύγει τη «λευκή απεργία» των μαθητών μου, για την οποία σας μίλησα σε  άλλη στήλη, και όλες τις αγωνίες της.

   Δεν προχωρώ  σε άλλο παράθεμα, γιατί, όπως το δήλωσα και παραπάνω, δε συνοψίζονται εύκολα  όσα γράφει και κινδυνεύω να αντιγράψω όλο το βιβλίο….Εσείς που θα το διαβάσετε με άνεση θα το χαρείτε και θα  με θυμηθείτε.

    Το δεύτερο μέρος έχει μελέτες και άρθρα που αναφέρονται σε καίρια   προβλήματα Παιδείας όχι μόνο της χώρας μας αλλά όλου του κόσμου, γιατί για όλον τον κόσμο η Παιδεία είναι θέμα που ενδιαφέρει.   Τα επιμέρους κεφάλαια: Α΄. Προβλήματα ανατροφής, Β΄. Θέματα Διδακτικής, Γ΄. Εκπαίδευση του Μέλλοντος, Δ΄. Εκπαιδευτική Πολιτική, Ε΄. Εκπαίδευση και Δημοκρατία.
    Αντιγράφω μερικούς τίτλους  (κρατώντας μπροστά το Γράμμα  και τον αριθμό ενδεικτικά της θέσης τους στο Β΄μέρος):

Α.2. Η Απερίσκεπτη αγάπη και ο απερίσκεπτος φόβος.
Β. 2. Η Γλωσσομάθεια.
     3. Το μάθημα της Ιστορίας.
Γ. 1. Κοσμογονικές αποσυνθέσεις.
    2. Η εκπαίδευση του μέλλοντος.
    3.Το μέλλον της Παιδείας.
Δ. 3.Εκπαιδευτικός αναπροσανατολισμός.
    7. Απροσανατόλιστα Νιάτα.
    8. Επαγγελματικά Σχολεία.
Ε. 4. Το ήθος της Δημοκρατίας.
    5. Η πανεπιστημιακή μας  εκπαίδευση.
    6.Το αίτημα του εκδημοκρατισμού.


    Αν στο πρώτο μέρος βλέπεις και χαίρεσαι κυρίως το δάσκαλο, στο δεύτερο θαυμάζεις τον άνθρωπο, τον επιστήμονα με την ευρύτητα του πνεύματός του, τον εκπαιδευτικό – πολιτικό, το φιλόσοφο της ζωής και της παιδείας. Τον οραματιστή, εκείνον που βλέπει να έρχονται οι αλλαγές και θα τις δεχτεί με γνώση  και συστηματική προετοιμασία, που προτείνει αναπροσανατολισμούς, που βλέπει με αγάπη και εκτίμηση τα Επαγγελματικά Σχολεία, που ζητάει εκδημοκρατισμό στην Ανώτατη Εκπαίδευση και προτείνει μέτρα που τα είδαμε αργότερα να εφαρμόζονται (π.χ. συμμετοχή των φοιτητών στις πανεπιστημιακές διεργασίες).

   Ξαναπαίρνοντας στα χέρια μου σήμερα τούτο το βιβλίο ξανάνιωσα, γύρισα στην τάξη και στα πρώτα μου βήματα  στην εκπαίδευση κι ευχήθηκα για την ψυχή του  ανθρώπου που μας   αγάπησε και ζει στις καρδιές μας.
    Θεωρώ κέρδος μεγάλο για τον εκπαιδευτικό τη μελετη  των δυο βιβλίων του Ε. Π. Παπανούτσου:
Η Παιδεία το μεγάλο μας πρόβλημα.
Αγώνες και Αγωνία για την Εκπαίδευση
Ακόμα κι αν δε  συμφωνείς με όλες τις θέσεις του κι αν σε πολλά σημεία τον θεωρείς αρκετά αισιόδοξο, είναι σίγουρο πως θα προβληματιστείς  και θα διδαχτείς «παιδαγωγικό  ήθος». Αυτό  είναι το μεγάλο κέρδος.
Γι’ αυτό προτείνω τη μελέτη τους.