Στα χνάρια του Οδυσσέα Ταξιδεύοντας ανάμεσα στο μύθο και την πραγματικότητα  Αργολίδα  - Δήλος – Τρωάδα- Μαρώνεια – Τζέρμπα – Μάλτα – Κάτω Ιταλία – Σικελία – Κέρκυρα – Εφύρα – Ιθάκη
Συνεργάστηκαν οι καθηγητές:      Antony Bonanno, Μάλτα  Mhamed Fantar, Τυνησία  Marcello Gigante, Ιταλία  Φάνης Κακριδής, Ελλάδα   Μάριος Ραφαήλ, Ελλάδα Έκδοση του Μορφωτικού Ιδρύματος τα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2003.

        Α΄. Η ιστορία και η φυσιογνωμία αυτού του βιβλίου έχει να κάνει με μια νέα αντίληψη  για το σύγχρονο τουρισμό, αντίληψη που εκθέτει και σχολιάζει στον πρόλογο του βιβλίου αυτού ο καθηγητής Μάριος Ραφαήλ. 
Σύμφωνα με  αυτήν  ο  τουρισμός,  το ταξίδι  δεν έχει αποκλειστικό σκοπό την ανάπαυση και την ψυχαγωγία, «…. ο σημερινός  και πολύ περισσότερο ο αυριανός  ταξιδιώτης  ενδιαφέρεται  για κάτι παραπέρα. Θέλει  η παρουσία του σ’ έναν τόπο  να συνδεθεί και με πολιτισμικά βιώματα, με τα μνημεία και την ιστορία, με τα ήθη και έθιμα  και τη ζωή των ανθρώπων που κατοικούν. Θέλει μακάρι κι ολόκληρο το ταξίδι του να ενταχθεί σ’ ένα πλαίσιο, ν’ ακολουθήσει ένα «χνάρι» που θα τον βοηθήσει να γνωρίσει και να ξαναζήσει ένα σημαντικό ιστορικό ή μυθολογικό, καλλιτεχνικό ή επιστημονικό, ομαδικό ή ατομικό παραδοσιακό βίωμα. Έτσι φτάνουμε στην έννοια της πολιτισμικής διαδρομής»  (σελ. 9).

    Την αντίληψη   αυτή ασπάστηκαν η Ευρωπαϊκή Ένωση και ο Παγκόσμιος Οργανισμός Τουρισμού και  πρόβαλαν κάποιες πολιτιστικές διαδρομές, π.χ. το «δρόμο του Μεταξιού»  από την Ιταλία ως την Κίνα.   
     Από ελληνική  πλευρά το Πανεπιστημιακό Κέντρο Ελληνικών  και Ευρωπαϊκών  Μελετών και Εκπαιδεύσεως Τουρισμού του Πανεπιστημίου Πειραιώς με τον τότε Πρόεδρό του,  τον καθηγητή Μάριο Ραφαήλ,  ενήργησε ώστε να αναγνωριστεί και να  προβληθεί διεθνώς ως πολιτισμική διαδρομή  ο Περίπλους του Οδυσσέα, μια και  ο βασιλιάς της Ιθάκης, ο πολυμήχανος και πανούργος Οδυσσέας, είναι γνωστός παγκοσμίως και έχει  γίνει σύμβολο του  ανθρώπου  που γύρισε τόπους και γνώρισε ανθρώπους και πάλεψε 10 ολόκληρα χρόνια να επιστρέψει στην πατρίδα και την οικογένειά του.
    Ο Ελληνικός Οργανισμός Τουρισμού το 1996  κυκλοφόρησε ένα μικρό τεύχος με τον τίτλο  «Ο περίπλους του Οδυσσέα».  Θεωρήθηκε όμως   αναγκαίο και ένα βοηθητικό βιβλίο με περισσότερες πληροφορίες για τους τόπους και τις αρχαίες πηγές τις σχετικές με τον Οδυσσέα και τις περιπέτειές του.
Το έργο ανέλαβε ο πιο ειδικός στο θέμα αυτό, ο Φάνης Κακριδής, ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, κλασικός φιλόλογος και Ομηριστής με διεθνή αναγνώριση, ο οποίος εκτός από την προσωπική του  πλουσιότατη γνώση αξιοποίησε και άρθρα τριών ειδικευμένων συνεργατών, πανεπιστημιακών καθηγητών  σε τμήματα Κλασικών Σπουδών, Αρχαίας  Ιστορίας, Αρχαιολογίας   στις χώρες τους, τους οποίους και αναφέραμε  εισαγωγικά.
Τέλος,  το Μορφωτικό Ίδρυμα της Εθνικής Τράπεζας ανέλαβε την έκδοση.

Β΄.  Αυτή ήταν η ιστορία του βιβλίου και ας προχωρήσουμε στη γνωριμία μας με αυτό.
    1. Στο εισαγωγικό κεφάλαιο ο συγγραφέας θέτει  τα ερωτήματα που μπορεί να έχει κάθε αναγνώστης: ποιος είναι ο Οδυσσέας, πώς δημιουργήθηκαν οι μύθοι γι’ αυτόν, ποια ήταν η ζωή και η τύχη του μετά την επιστροφή του στην Ιθάκη, και απαντάει με συντομία  και σαφήνεια: Κατά την τρίτη και δεύτερη χιλιετία π.Χ. μεσανατολικοί λαοί γύρω από τη Μεσόγειο ξανοίχτηκαν  στη θάλασσα, δειλά στην αρχή, τολμηρά αργότερα, για να γνωρίσουν τόπους, ανθρώπους, να εμπορευτούν, να κατακτήσουν άλλους τόπους,  και έφτασαν από τη Μεσόγειο ως τη Μαύρη Θάλασσα, από την Ανατ. Μεσόγειο  ως το στενό του Γιβραλτάρ και πέρα, στον Ατλαντικό. Τα ταξίδια  τους δεν ήταν εύκολα  και οι περιπέτειες πολλές κι όταν γυρνούσαν στον τόπο τους οι ναυτικοί είχαν να πουν πολλά για όσα είδαν κι έπαθαν κι όλα αυτά τα έντυναν με τη φαντασία τους, τα μεγαλοποιούσαν, τα έκαναν θαυμαστά. Κι ο κόσμος τούς άκουγε με περιέργεια κι ευχαρίστηση. Με τον καιρό αυτές οι αφηγήσεις έγιναν τραγούδια στο στόμα του λαού άλλα και των τραγουδιστάδων, των αοιδών και των ραψωδών,   που  τραγουδούσαν στα παλάτια των ευγενών και στα πανηγύρια του κόσμου.
    Από τέτοια τραγούδια πήρε ο Όμηρος,  μεγάλος τεχνίτης ποιητής, και διαμόρφωσε το μύθο του Οδυσσέα και μας άφησε κληρονομιά  την Ιλιάδα και την Οδύσσεια, στην οποία ο βασικός ήρωας, ο Οδυσσέας, έγινε σύμβολο για όλο τον κόσμο. 
    Για τον Οδυσσέα, μας λέει ο συγγραφέας, δεν μπορούμε να ξέρουμε αν ήταν πρόσωπο υπαρκτό ή γέννημα της ποιητικής φαντασίας, μολονότι η παράδοση δίνει όλα τα στοιχεία ταυτότητας. Το όνομά του δείχνει να είναι προελληνικό και ίσως να αναφέρεται σε έναν προελληνικό θαλασσοπόρο, ο οποίος όμως, μετά την εγκατάσταση στον ελλαδικό χώρο των Ινδοευρωπαίων και την ανάμειξή τους με τους Προέλληνες  πολιτογραφήθηκε αμέσως στη νέα, την ελληνική, παράδοση, πήρε ρόλο πρωταγωνιστικό στις περιπέτειές μας κι έγινε το σύμβολο του Έλληνα: τολμηρός, καρτερικός,  πολυμήχανος. 
    Μετά την καταστροφή  της Τροίας και ύστερα από πολλές περιπέτειες επέστρεψε στην Ιθάκη, μα δεν έμεινε εκεί. Όφειλε, όπως του είχε πει ο Τειρεσίας,  να εξευμενίσει τον Ποσειδώνα  με το  να κάνει γνωστή τη λατρεία του σε λαούς που δεν ήταν θαλασσινοί  και δεν τον γνώριζαν. Περιπλανήθηκε στην Ήπειρο, στη Θεσπρωτία, εκπλήρωσε την αποστολή του κι επέστρεψε πάλι στο νησί του. Εκεί τον βρήκε ο θάνατος. Ένας γιος του, από την Κίρκη, ο Τηλέγονος ήρθε στην Ιθάκη για να τον βρει. Δεν  τον γνώριζε και σε μια συμπλοκή   πλήγωσε  τον πατέρα του με ένα  κοντάρι, που για αιχμή είχε αγκάθι  ψαριού φαρμακερό και τον σκότωσε, επαληθεύοντας  την προφητεία του Τειρεσία ότι ο Οδυσσέας  θα πεθάνει «εξ αλός», (=έξω, μακριά από τη θάλασσα). 

   Στην εισαγωγή επίσης ο συγγραφέας  μάς προετοιμάζει  και για το θέμα της ταύτισης των τόπων που αναφέρει ο Όμηρος στην Οδύσσεια με συγκεκριμένες γεωγραφικές τοποθεσίες. Είναι δύσκολη υπόθεση, μας λέει,   και είναι πρόβλημα που εμφανίστηκε από τα  αρχαία ακόμη χρόνια. Για  το πρόβλημα αυτό, αλλά και για πιθανή απορία μας πόσο αληθινά είναι όσα λέει ο Όμηρος   η απάντηση δίνεται συνοπτικά αλλά με επιστημονική αντίληψη στη σελ. 22, σε μια παράγραφο του συγγραφέα, που φράσεις της  μόνο αντιγράφω: «….ο  Όμηρος δεν ήταν ούτε ιστορικός, ούτε γεωγράφος ,αλλά  ποιητής. Οι πληροφορίες του …προέρχονταν οι περισσότερες από την προφορική ποιητική  παράδοση, που δε γνοιαζόταν τόσο για τη γεωγραφική  ακρίβεια…. Τον 3ο π.Χ. αι. ένας μεγάλος γεωγράφος, ο Ερατοσθένης,  (έγραψε)…Κάθε ποιητής επιδιώκει να ψυχαγωγήσει, όχι να διδάξει».

     2. Με αυτά τα επιστημονικά στοιχεία ως εφόδια ξεκινάμε για το ταξίδι. Στη διάρκειά  του θα προστεθούν κι άλλα πολλά παρόμοια στοιχεία, αλλά ας μη ξεχνάμε ποτέ τη φράση του Ερατοσθένη  «Κάθε ποιητής επιδιώκει να ψυχαγωγήσει, όχι να διδάξει», κι ας αφήσουμε τη φαντασία μας να  ταξιδέψει με τον Οδυσσέα και  να χαρεί τις ομηρικές αφηγήσεις.
   Πρώτος μας σταθμός, ποιος άλλος; η Ιθάκη κι ακολουθούν Αργολίδα, Δήλος (Μύκονος) Τρωάδα, Μαρώνεια: Ίσμαρος, Κίκονες , μέρη  που εύκολα τα αναγνωρίζουμε, αφού είναι στο χώρο τον Ελληνικό. Στη  συνέχεια  θα επισκεφτούμε μέρη όπου ο Οδυσσέας έζησε τις περιπέτειες της επιστροφής, μέρη φανταστικά, όπου γνώρισε  τέρατα  και σημεία. Στην περίπτωση αυτή η ταύτιση με σημερινούς τόπους είναι δύσκολη ως αδύνατη, αλλά προσπάθειες γίνονται από πολλούς.
   Θα πάμε στη Τζέρμπα για τους Λωτοφάγους, στη Σικελία- Κάτω Ιταλία (περιοχή Αίτνας), για  να δούμε τον Κύκλωπα, στη Μάλτα για το νησί  του Αιόλου, στη Δυτική Σικελία για  τους Λαιστρυγόνες, στην Κάτω  Ιταλία για το παλάτι της Κίρκης, στην Έφυρα για τον Κάτω Κόσμο, στα Τυρρηνικά νησιά για τις Σειρήνες, στα Στενά της Μεσσήνας για τη Σκύλλα και τη Χάρυβδη, στη Σικελία για το Νησί του Ήλιου, στο Γκόζο, για να δούμε την Καλυψώ, στην Κέρκυρα,  για να πάμε στο παλάτι του Αλκίνοου, βασιλιά των Φαιάκων κι από κει επιστροφή στην Ιθάκη.
          Μακρύ το ταξίδι, όπως το εύχεται, το θέλει  κι ο ποιητής Κ. Καβάφης.

    3. Στην ξενάγησή μας ακολουθούμε σε γενικές γραμμές την εξής πορεία:
       Πρώτα γνωρίζουμε  τον τόπο που επισκεπτόμαστε. Προτάσσονται διαλεγμένες σύντομες ενότητες από τα ομηρικά κείμενα, κυρίως από την Οδύσσεια,  οι οποίες  δίνουν:  1) την εικόνα ενός τοπίου (π. χ. της Ιθάκης σελ. 27-28, ενός νησιού π.χ. του Αιόλου , με τέτοιες μάλιστα λεπτομέρειες,  που τις χρησιμοποιούμε ως βάση, για τη γεωγραφική ταύτιση), ενός παλατιού π.χ. της Κίρκης, (σελ. 108).    2) την αφήγηση  ενός γεγονότος (π.χ. την άλωση της Τροίας στη σελ.47).
      Ακολουθούν αποσπάσματα άλλων συγγραφέων (π.χ. Ηρόδοτου, Θουκυδίδη, Πολύβιου, Στράβωνα, κ.α.), που αναφέρονται  στον τόπο που επισκεπτόμαστε   και δίνουν κάποιες άλλες πρόσθετες πληροφορίες ή εκδοχές και ερμηνείες διαφορετικές για κάποιο  θέμα  και συχνά ο ξεναγός μας  καταγράφει  και τα  σχετικά  πορίσματα της  φιλολογικής επιστήμης. Και, όπου μπορεί, δίνει/ αναφέρει  ευρήματα από ανασκαφές, που επιβεβαιώνουν τη σχέση του τόπου αυτού  με όσα ο Όμηρος αναφέρει.   Έτσι  π.χ. στο πρώτο κεφάλαιο  της ξενάγησης και στο ερώτημα ποια   ήταν  η Ομηρική Ιθάκη,  ο συγγραφέας δέχεται πως είναι η σημερινή Ιθάκη, όχι η Λευκάδα όπως υποστήριξαν άλλοι, κι ως επιχειρήματα φέρνει  πρώτα την περιγραφή του τοπίου που δίνει ο Όμηρος (σελ.27,28) και έπειτα τα ανασκαφικά ευρήματα στη σημερινή Σπηλιά του Λοΐζου, στην παραλία του Σταυρού (παλιά η Σπηλιά του Φόρκινα), 12 χάλκινοι τρίποδες και μια επιγραφή «Ευχήν Οδυσσεί» πάνω σε πήλινη αφιερωματική μάσκα , ευρήματα που βεβαιώνουν τη λατρεία  του Οδυσσέα εκεί και άρα την παλιά σχέση του νησιού με αυτόν.
    Κάτι ανάλογο κάνει και για τη Χώρα των Λωτοφάγων (σελ. 78). Ανασκαφικά αρχαιολογικά ευρήματα επιβεβαιώνουν τη σχέση του τόπου αυτού με τον Οδυσσέα, που μέχρι σήμερα τον μνημονεύουν και τον τιμούν με φεστιβάλ.
    Μας αφηγείται επίσης και καταγράφει μύθους αρχαίους που σχετίζονται με τον τόπο ή με τα πρόσωπα.  Παράδειγμα στις  σελ. 36-37 ο μύθος του Παλαμήδη. Ήταν αρκετό π.χ. να αναφέρει την επίσκεψή μας στο Ναύπλιο και το Παλαμήδι, για να θυμηθεί αμέσως το μύθο του ήρωα Παλαμήδη, ήρωα που δεν τον ανέφερε ο Όμηρος, γιατί δεν ήθελε να αμαυρώσει την εικόνα του αγαπημένου του Οδυσσέα, μας λέει ο συγγραφέας. 
     Συχνά και όπου υπάρχει σχετικό  υλικό  καταγράφει την επίδραση της   ομηρικής ποίησης στη νεότερη τέχνη. 

    Και δεν παραλείπει βέβαια να μας υποδείξει τα σημερινά αξιοθέατα των τόπων που επισκεπτόμαστε Όλες  οι εποχές αφήνουν τα σημάδια τους σε ένα τόπο και όλα έχουν την αξία τους , προκαλούν το ενδιαφέρον μας.  Παράδειγμα: τι να αναζητήσουμε στην επίσκεψή μας στη Μαρώνεια, σελ. 69.

    Είναι δύσκολο σε μια βιβλιοπαρουσίαση να  καταχωρήσεις όλα  τα ωραία που διαβάζεις ή να ξεχωρίσεις  κάποια από αυτά. Αλλά  με συντομία   θα αναφέρω μερικά.
    Εντυπωσιάζει η ενότητα της Τρωάδας όχι μόνο  γι’ αυτά που ο Όμηρος  μας αφηγείται αλλά  και για τον πλούτο των πληροφοριών που δίνει ο συγγραφέας – ξεναγός μας, π.χ. για τα πρόσωπα που επισκέφτηκαν την Τροία, για τις ανασκαφές του Σλήμαν, για το  «θησαυρό  του Πριάμου» και την τύχη του.   Καταπληκτική  είναι και η έγχρωμη εικόνα της οχυρωμένης πόλης  της Τροίας    και  η διαστρωμάτωση των 9 πολισμάτων της Τροίας, όπως την αποκάλυψε η αρχαιολογική σκαπάνη, σελ. 56-57.

    Μικρή επιστημονική πραγματεία είναι όσα γράφει στις σελ. 75-6 για το λουλούδι του λοτού.  Και ανάλογο παράδειγμα  είναι στη σελ. 94-5 η γεωγραφική ταυτοποίηση του νησιού του Αιόλου. Ενδιαφέρουσα η πρόταση νεότερων ερευνητών που βασισμένοι στη μορφολογία των απόκρημνων βράχων της  Μάλτας την προτείνουν  ως νησί του Αιόλου. Και είναι ωραιότατες οι φωτογραφίες  των απόκρημνων βράχων που συνοδεύουν το κεφάλαιο  (σελ. 98) και   κάνουν φανερή και σε μας τη θέση/ επιχείρημα  των ερευνητών αυτών.
     Κι ας κλείσουμε την επιλογή μας με την επίσκεψη στο νησί της Καλυψώς, την Ωγυγία. Στην ενότητα αυτή δε μας  βασανίζουν προσπάθειες των επιστημόνων να βρουν ποιο ήταν το νησί. Από  παλιά ο Αλεξανδρινός ποιητής Καλλίμαχος πρότεινε το νησάκι Γαύδο, κοντά στη Μάλτα,  Γκόζο το  σημερινό όνομά του, και η παράδοση ρίζωσε εκεί. Οι σημερινοί κάτοικοί του ακόμη και τώρα δείχνουν  στην παραλία τη σπηλιά της Καλυψώς. Εμείς στην ενότητα αυτή χαιρόμαστε τις περιγραφές του Ομήρου για τη σπηλιά   κι απολαμβάνουμε το διάλογο Οδυσσέα - Καλυψώς. Καμαρώνουμε τον Οδυσσέα, γιατί για την αγάπη της πατρίδας και της γυναίκας του αρνείται  την αθανασία, αλλά τον καμαρώνουμε  και για την ευγένεια του λόγου του, για την προσπάθειά του  να μην πονέσει την ερωτευμένη γυναίκα. Πρόσθετη απόλαυση δίνουν και σχετικές με το θέμα φωτογραφίες έργων δυο σύγχρονων ζωγράφων (Μαξ Μπέκμαν και Τζ. Ντε Κίρικο).

       Γ΄.Από τα στοιχεία που προσφέρει η ξενάγηση γίνεται ολοφάνερο ότι έχουμε να κάνουμε με ένα κείμενο ευχάριστο από τη μια μεριά, αλλά και πολύ πλούσιο  και ιδιαίτερα αλλά  και ιδιόμορφα επιστημονικό.  Με τρόπο απλό και χωρίς να κουράζει  μαζί με το μύθο τον Ομηρικό και τις ερμηνείες του  προσφέρει και   πολλά στοιχεία από τις   Ομηρικές Μελέτες,  στοιχεία π.χ. σχετικά με την τέχνη  του Όμηρου,(π.χ. για τον τρόπο που έπλασε το «μύθο»  του Οδυσσέα, σελ. 14  ή τη μορφή του Κύκλωπα σελ. 86), την τεχνική  της  Οδύσσειας (σελ. 71), πληροφορίες για τον τρόπο που γεννιούνται οι μύθοι,  κ.ά . Μας εξήγησε  π.χ. γιατί  οι περιπέτειες  του Οδυσσέα διαδραματίζονται στη Δυτική Μεσόγειο (σελ. 81κ.ε.) 
     Και δεν πρέπει να ξεχάσω τις πολλές παρασελίδιες  σημειώσεις, που δίνουν  πληροφορίες  πιο ειδικές και ικανοποιούν  τον αναγνώστη που έχει περισσότερο ενδιαφέρον για τα επιστημονικά θέματα, αλλά δεν κουράζουν κι εκείνον που δεν τα επιθυμεί.
   Πλούσιο και ωραιότατο είναι και το εικαστικό υλικό του βιβλίου. Θαυμάσιες  σημερινές φωτογραφίες  των τόπων που   επισκεπτόμαστε θυμίζουν / αποδίδουν τις περιγραφές του Ομήρου, (π.χ. οι φωτογραφίες από τη Μάλτα), εικόνες από την αρχαία αγγειογραφία  που απεικονίζουν τους μύθους που ακούσαμε από τον ξεναγό μας, σφραγίδες , νομίσματα, ψηφιδωτά, τοιχογραφίες  και φυσικά πολλοί και ωραίοι χάρτες.

     Το βιβλίο αυτό για το φιλόλογο είναι ένα απαραίτητο συμπλήρωμα της βιβλιοθήκης του. Έχει συγκεντρωμένη με τρόπο ευσύνοπτο, απλό και υπεύθυνο όλη την επιστημονική στήριξη, για θέματα που διδάσκει από μετάφραση  στις δυο πρώτες τάξεις του Γυμνασίου .
   Οι μη φιλόλογοι, οι απλοί αναγνώστες θα χαρούν  πρώτα την αφήγηση του ξεναγού. Βαθύς γνώστης της αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας κινείται με άνεση  σε όλο το εύρος των Ομηρικών κειμένων και των επιστημονικών μελετών γι’ αυτά  και μπορεί να διαλέξει όχι μόνο το ωραίο αλλά και το καίριο και αναγκαίο  κι αυτό με μεγάλη συντομία, και το κάνει κατανοητό από όλους τους αναγνώστες του.  Κι έχει το χάρισμα, από τη φύση ή από την πολύχρονη  συντροφιά με τον παππού Όμηρο, να κάνει το λόγο απλό, παραστατικό, ευχάριστο σαν παραμύθι και να τον κρατάει ταυτόχρονα στο σοβαρό επιστημονικό επίπεδο. 
    Είναι ένα βιβλίο που αξίζει τον κόπο να το διαβάσεις και να το έχεις στη βιβλιοθήκη σου.