1

         [Μια βιβλιοπαρουσίαση αφιερωμένη κατά πρώτον στους
         δασκάλους των γλωσσικών μαθημάτων και έπειτα στον
         καθένα που παλεύει με τη γλώσσα για ακριβέστερη,
         σαφέστερη διατύπωση, τελικά για καλύτερη επικοινωνία]

    Η γλώσσα, όλοι το ξέρουμε, είναι ένα καταπληκτικό εργαλείο – μέσο επικοινωνίας των ανθρώπων και έκφρασης των σκέψεων και συναισθημάτων μας, παράλληλο και πολύ πλουσιότερα από τη γλώσσα των νευμάτων.
    Όσο απλή και εύκολη φαίνεται η χρήση της στον προφορικό λόγο, τόσο απαιτεί προσοχή και προσπάθεια στο γραπτό. Στην προφορική συνομιλία μας μια δυσκολία, π.χ. λεξιλογική, μπορεί να αντιμετωπιστεί με τη βοήθεια του συνομιλητή, και ο τόνος της φωνής μας ή ένας μορφασμός ή μια κίνηση του χεριού μπορεί να χρωματίσει το λόγο μας έτσι, που να δώσει το ιδιαίτερο νόημα που θέλουμε να εκφράσουμε με τη συγκεκριμένη πρόταση.
    Στο γραπτό όμως λόγο; εκεί ο βασιλιάς είναι γυμνός. Παλεύεις με τη λέξη,     παλεύεις για να βρεις την καταλληλότερη έκφραση, που θα δίνει καθαρά, με ακρίβεια, σαφήνεια αλλά και παραστατικότητα αυτό που σκέπτεσαι, που αισθάνεσαι, αυτό που θέλεις να το εκφράσεις και να το κατανοήσει ο αναγνώστης του κειμένου σου.
Το γράψε -σβήσε , οι παραλλαγές του ίδιου κειμένου, η άρνηση πολλών να γράψουν είναι αδιάψευστοι μάρτυρες αυτού του αγώνα του σκεπτόμενου ανθρώπου που πάει να αποτυπώσει τη σκέψη του στο χαρτί.
     Στην προσπάθεια για ακριβέστερη και πληρέστερη διατύπωση, για ακριβολογία αλλά και για πλούσιο από άποψη λεξιλογίου γραπτό συχνά καταφεύγομε στο λεξικό όχι τόσο για να αναζητήσουμε απλά μια λέξη όσο για να αλιεύσουμε την καταλληλότερη για τη συγκεκριμένη περίπτωση. Αναζητούμε τα συνώνυμα, τα ταυτόσημα και πιο πολύ μια σύντομη κι απλή φράση, μια περίφραση, που αποδίδει ίσως καλύτερα αυτό το ιδιαίτερο που θέλουμε να πούμε. Π.χ. το ρήμα αδυνάτιζε δεν μας ικανοποιεί, για να εκφράσουμε τη συνεχή φθορά ενός άρρωστου κορμιού και να προκαλέσουμε τα συναισθήματα του αναγνώστη, και καταφεύγουμε στο ρήμα έφθινε ή καλύτερα στη   φράση έλειωνε σαν το κερί. Είναι γνωστό άλλωστε πως οι λέξεις αποκτούν το (ιδιαίτερο) νόημά τους μέσα στη φράση, όπου τις εντάσσουμε. Ένα   μικρό δείγμα, για του λόγου το αληθές. Ας δούμε τις διαφορετικές σημασίες του ίδιου ρήματος σε πέντε διαφορετικές φράσεις:
Το έγραψε στο μυαλό του= το συγκράτησε, για να το θυμάται.
Το έγραψε βαθιά στο μυαλό του= το κράτησε ως μια σκέψη οδηγό ζωής.
Του έγραψε το σπίτι = του κληροδότησε το σπίτι, τον ονόμασε κληρονόμο ως προς αυτό.
Τον έγραψε = δεν τον υπολόγισε.
Τον έγραψε ο τροχονόμος= τον έπιασε να κάνει παράβαση και του έδωσε κλήση για τις παραπέρα συνέπειες.

    Ευνόητο είναι ότι στην προσπάθειά μας στο γραπτό λόγο   δε   μας εξυπηρετούν ιδιαίτερα τα απλά ερμηνευτικά ή τα ορθογραφικά λεξικά, αλλά εκείνα που επιπλέον μας δίνουν συνώνυμα, αντίθετα, σύνθετα, περιφράσεις ως προς τη λέξη με την οποία εμείς ξεκινούμε την αναζήτηση. Και πρέπει να πούμε πως έχουμε πολλά και καλά λεξικά.
    Συνηθίσαμε τα λεξικά με το γνωστό τύπο: αλφαβητική διάταξη των χιλιάδων λέξεων. Το Αντιλεξικό δεν έχει αυτή τη μορφή και γι’ αυτό, πριν αναφερθώ στην αξία του, θα σας παρουσιάσω την ιδιομορφία του εκτενέστερα και θα αναφερθώ και στον τρόπο χρήσης του, ώστε να διευκολύνω όποιον θελήσει να το χρησιμοποιήσει. Οφείλω να σημειώσω ότι την ύπαρξή του την αγνοούσα μέχρι που φοίτησα στη ΣΕΛΜΕ (Σχολή Επιμόρφωσης Λειτουργών Μέσης Εκπαίδευσης) και είναι κι αυτό ένα από τα βιβλία που μας σύστησαν, όπως κι άλλη φορά έγραψα, δάσκαλοι φωτισμένοι, με σπουδές αλλά , το κυριότερο, με πείρα από τη σχολική αίθουσα. Το πήρα, με εξυπηρέτησε για χρόνια ως εκπαιδευτικό και το αγάπησα.
       Ανήκει στην κατηγορία των λογικών λεξικών. «Στα λογικά λεξικά η ύλη παρατίθεται με αυστηρή αλληλουχία των εννοιών, χωρίς καμιά επεξήγηση του τι σημαίνουν οι λέξεις» μας λέει ο συντάκτης του Αντιλεξικού στα προλεγόμενα της δεύτερης έκδοσης, σελ. ε΄.   Οργανώνουν το υλικό τους, εν προκειμένω τις λέξεις, με βάση τη λογική σχέση των εννοιών.    Έτσι, το Αντιλεξικό, που παρουσιάζουμε, δίνει από την αρχή τον Πίνακα Βασικών Εννοιών, 21 Βασικές έννοιες : 1) Ύπαρξις, 2) Σχέσις, 3) Ενότη, 4) Τάξις, 5) Ποσότης, 6) Αριθμός 7) Χρόνος, 8) Χώρος, 9) Διάστασις, 10) Σχήμα 11) Ενέργεια 12) Κίνησις, 13) Ανόργανος ύλη, 14) Οργανική ύλη,15) Νους, 16) Βούλησις, 17) Δράσις, 18) Αξίαι, 19) Συναίσθημα, 20) Ήθος, 21 )Θεός,
Κι αυτές , που αποτελούν το ΕΙΝΑΙ (σκελετό) και τα μέρη του βιβλίου, κατατάσσονται,   με κάποιες άλλες βάσεις διαίρεσης, πρώτα σε δυο μέρη: Γενικό (έννοιες1-12) και Ειδικό (έννοιες 13-21). Έπειτα   το Γενικό υποδιαιρείται σε αφηρημένο (ένν.1-7) και συγκεκριμένο (ενν.8-12) και το Ειδικό σε υλικό (ενν.13-14) και άυλο (ενν15-21) .

     Στη συνέχεια και στην ενότητα Διάταξις Κεφαλαίων ο συντάκτης δίνει το πώς και τι συγκεκριμένο λεξικογραφεί στην κάθε έννοια .
Ας δούμε ένα συγκεκριμένο παράδειγμα: το πρώτο μέρος, ΥΠΑΡΞΙΣ. Το   αναλύει στις εξής ενότητες, που τις ονομάζει κεφάλαια και τις καταχωρίζει με την ακόλουθη διάταξη, η οποία έχει συγκεκριμένο λόγο / νόημα:
Ι. Ύπαρξις,         2.Ανυπαρξία.
                   3.Κατάστασις.
                   4.Περίστασις,
5.Εσωτερικός κόσμος. 6.Εξωτερικός κόσμος.
                    7.Εγώ
Παρατηρούμε πως άλλες λέξεις τις καταχωρίζει   ως ζεύγη και σε δυο στήλες (είναι οι αντίθετες) κι άλλες μεμονωμένες. Με την ίδια διάταξη τις βρίσκουμε και στην ανάλυσή τους στο 3ο, στο κύριο, μέρος του βιβλίου. Και εκεί σε δυο παράλληλες στήλες (ημιστήλια) αναπτύσσονται οι αντίθετες, σε μια πλήρη στήλη (που καλύπτει όλο το πλάτος της σελίδας) οι άλλες έννοιες.
Ο αριθμός μπροστά από κάθε λέξη είναι ο αριθμός με τον οποίο θα αναζητήσουμε στη συνέχεια τη λέξη / κεφάλαιο, π.χ. το Εγώ, στο κύριο μέρος του βιβλίου, θα το αναζητήσουμε στον αριθμό 7.

Το τρίτο μέρος του βιβλίου είναι το Αντιλεξικό.
Προτάσσεται μια σελίδα με οδηγίες για τον τρόπο χρήσης του   και με εξήγηση των συντομογραφιών. Σ’ αυτές προσθέτω και τις λίγες δικές μου παρατηρήσεις, επεξηγήσεις, με την ελπίδα ότι θα κάνω ακόμα πιο εύκολη τη χρήση του σε όποια / όποιον αποφασίσει να το δει, για να το γνωρίσει και ενδεχόμενα να το χρησιμοποιήσει.
Πρώτα ας δούμε την οργάνωση του υλικού κατά κεφάλαιο, που , όπως είπαμε, το βρίσκουμε με τον αριθμό. Η δεύτερη έκδοση έχει 1500 κεφάλαια.
Στα κεφάλαια δίνει , όπου είναι ανάγκη, ένα σύντομο, το βασικό μόνο ορισμό της έννοιας και μετά παραθέτει το υλικό του με την εξής σειρά:
Ουσιαστικά,   Ρήματα αμετάβατα, Ρήματα μεταβατικά, Ρήματα τριτοπρόσωπα, Επίθετα , Επιρρήματα και, όπου υπάρχουν και πρέπει, φράσεις.
Παραθέτει π.χ. τα ουσιαστικά, τα συνώνυμα και συγγενικά και όχι μόνα τους, απλά, (ύπαρξις, υπόστασις, είναι, οντότης) αλλά και συνοδευόμενα   από ένα επίθετο (αντικειμενική-, πραγματική-, υλική-, ιδανική –υπόστασις) ή σε περίφραση (αφ’εαυτής-ύπαρξις), όπου αμέσως διαφοροποείται η βασική έννοια και έτσι έχουμε μια άλλη διατύπωση και μια δυνατότητα ακριβολογίας. Την ίδια τακτική ακολουθεί και για τις άλλες κατηγορίες λέξεων.
Και κάτι για κάποια σύμβολα που βρίσκουμε στα κεφάλαια: Λέξεις που συναντούμε μέσα σε
< > και με αριθμό δηλώνουν παραπομπή σε άλλο κεφάλαιο, αυτό που δείχνει ο αριθμός, όπου η λέξη έχει στο λόγο, στη φράση, ιδιαίτερη σημασία. Παράδειγμα: στη λέξη ύπαρξις και μάλιστα στην έννοια [ταυτόχρονος ύπαρξις] υπάρχουν οι λέξεις <συμπαρομάρτησις,91>, <συμβάδισις, 52> ,<συνεύρεσις 1194>. Εκεί μπορούμε να τις αναζητήσουμε και να δούμε την ιδιαίτερη σημασία τους. Με την πολύπλευρη αυτή αναζήτηση / διερεύνηση είναι σίγουρο ότι ενισχύουμε το λεξιλόγιό μας και τον εννοιολογικό πλούτο μας.
Φράσεις που βρίσκουμε μέσα σε [    ] π.χ .[ ταυτόχρονος ύπαρξις] έχουν μια ιδιαίτερη σημασία και αμέσως δίνεται και η μονολεκτική απόδοσή τους, εδώ συνύπαρξις.
Εδώ υπάρχει και η καινοτομία του Αντιλεξικού σε σχέση προς άλλα λογικά λεξικά. Μας λέει πάλι (στα προλεγόμενα, σελ. ε΄): «Προτάσσονται οι επιμέρους έννοιες μέσα σε αγκύλες και παρατίθενται αμέσως κατόπιν οι αντίστοιχες συνώνυμες και συγγενικές λέξεις της γλώσσας. Με το σύστημα αυτό μπορεί κανείς να κάνει την επιλογή των εκφραστικών μέσων που του χρειάζονται με σιγουριά, χωρίς να είναι υποχρεωμένος κάθε τόσο να συμβουλεύεται άλλα   λεξικά».
Και στη συνέχει δίνει ένα πολύ καλό παράδειγμα   με τις ιδιαίτερες σημασίες της λέξης θάρρος σε αγκύλες και δίπλα τους τις αντίστοιχες κάθε φορά συνώνυμες και συγγενικές λέξεις:
[έλλειψη φόβου] θάρρος, αφοβία , αδειλία, τόλμη…….
[το να μην είναι κανείς δειλός] ανδρεία, ανδρισμός ανδραγαθία, ….
[θαρραλέα αντιμετώπισις δεινών] ευψυχία, καρτεροψυχία, …..
[μεγάλη γενναιότης] ηρωισμός, κ. παλικαριά…..
[επίδειξις ανυπάρκτου γενναιότητος] δονκιχωτισμός, ταρταρινισμός...

Το δεύτερο μέρος της ενότητας Αντιλεξικό είναι το Ευρετήριο. Είναι ευδιάκριτο, γιατί το χαρτί του έχει διαφορετικό χρώμα. Από αυτό ξεκινούμε την αναζήτησή μας για μια συγκεκριμένη λέξη που μας απασχολεί.. Εδώ οι λέξεις καταγράφονται αλφαβητικά και δεξιά τους αναγράφεται ο αριθμός του κεφαλαίου στο οποίο θα την αναζητήσουμε. Π.χ. τη λέξη αβαείο θα την αναζητήσω στο 1495 κεφ. και μάλιστα ξεκινώ από τα ουσιαστικά, τη λέξη αγοράζω στο 1230, και την αναζητώ στα ρήματα του κεφαλαίου αυτού.
Αν δεν έχω συγκεκριμένη λέξη να αναζητήσω και απλά με απασχολεί μια γενική έννοια π.χ. η έννοια του χρόνου, τότε ξεκινώ από το μέρος: Συνοπτικός Πίνακας Εννοιών και κύρια από τη Διάταξη κεφαλαίων,   όπου θα δούμε το πλάτος και το βάθος της έννοιας και θα επιλέξουμε τι μας απασχολεί.

Αυτό είναι σε γενικές γραμμές το Αντιλεξικό.
Με βοήθησε ιδιαίτερα όταν στις πρώτες τάξεις του Γυμνασίου δίδασκα το μάθημα της Γλώσσας. Σ’ αυτό με άνεση εύρισκα τις απαντήσεις στις ερωτήσεις των γλωσσικών ασκήσεων.
Σήμερα καταφεύγω σ’ αυτό, όταν πρέπει να βρω την καταλληλότερη έκφραση, για να ακριβολογήσω .
Είναι πλουσιότατο. «Εκείνο που επιχειρήθηκε στη δεύτερη έκδοση του αντιλεξικού είναι μια γενική απογραφή του λεκτικού πλούτου της νεοελληνικής γλώσσας, καθαρεύουσας και δημοτικής και μια λογική διάταξη της ύλης με τρόπο που εφαρμόζεται, νομίζω, για πρώτη φορά», μας πληροφορεί ο συντάκτης.
Είναι πλουσιότατο στην παράθεση συνωνύμων, αντιθέτων, (μονολεκτικών και περιφραστικών   στη διατύπωση) και κάποιος ίσως θα πει ότι γι’ αυτό είναι δύσκολο ή κουραστικό. Νομίζω συμβαίνει το αντίθετο, γιατί σου ανοίγει τέτοιο πεδίο αναζήτησης, ώστε χαίρεσαι να βρίσκεις κάτι με τη βοήθειά του, και δεν το κλείνεις εύκολα.

Το αρνητικό του είναι τα πολύ μικρά γράμματα (θυσία στην ανάγκη το βιβλίο να είναι ένα και εύκολο στο να το έχεις δίπλα σου , στο γραφείο σου) και λιγότερο η γλώσσα (καθαρεύουσα) που βέβαια δεν σε ενοχλεί τόσο, δε σε δυσκολεύει γιατί δεν έχεις να κάνεις με κείμενο συνεχές, αλλά με λέξεις μεμονωμένες και περιφράσεις κατανοητές και εύχρηστες.

Για να δείτε σελίδες του Αντιλεξικού κάντε κλικ πάνω σε κάθε μικρή φωτογραφία