Κατευθύνσεις και Όρια της Πνευματικής Ζωής του Ανθρώπου

(αφετηρίες Φιλοσοφικού Στοχασμού)

του Φ. Κ. Βώρου

 α΄. Θυμίζουμε  πρώτα ότι ο φιλοσοφικός στοχασμός είναι καθολικό φαινόμενο στη ζωή των ανθρώπων, ανεξάρτητα από το επίπεδο της  παιδείας τους και της επαγγελματικής πορείας τους. Γιατί δύσκολα μπορεί κανείς να φανταστεί ανθρώπους, έστω και με στοιχειώδη πνευματική ζωή, οι οποίοι:

          Δεν έδειξαν ποτέ απορία για να μάθουν κάτι σχετικό με τη φύση, την κοινωνία, την ψυχική ζωή τους, τη συνείδησή τους, την αξία της  αλήθειας, της επιστήμης, της τεχνολογίας (πεδία αναζήτησης γνώσης για το άγνωστο) που βιώνουν γύρω τους και μέσα τους[1].

          Δεν ένιωσαν κίνητρο δράσης για να κάνουν κάτι καλό και επαινετό ή δεν ένιωσαν ενδοιασμούς για κάτι κακό, δεν έχουν βιώσει ικανοποίηση ή τύψεις για κάτι που έκαναν καλό ή κακό, δε μετάνιωσαν για την αδράνειά τους, όταν έπρεπε να  βοηθήσουν κάποιον σε ώρα ανάγκης (πεδίο ηθικής αντίληψης) και δεν το έπραξαν.

          Δε στάθηκαν με θαυμασμό μπροστά σε κάποιο έργο που το ονόμασαν ωραίο (έργο της φύσης  ή των ανθρώπων), δε δοκίμασαν οι ίδιοι κάποτε  να φτιάξουν κάτι ωραίο ή να ξαναφτιάξουν  κάτι, ώστε να είναι  πιο ωραίο (πεδίο αισθητικής, Τέχνης).

          Δεν  κοίταξαν τον ουρανό, ηλιόλουστο ή έναστρο ή σε ώρα καταιγίδας,  και δεν αναρωτήθηκαν κάποτε ποια δύναμη, πέρα από τα φυσικά όρια του ανθρώπου, δημιούργησε αυτό τον κόσμο, ποιοι νόμοι τον κυβερνούν, πού ο κόσμος αυτός πηγαίνει, για ποιο σκοπό ... (πεδίο μεταφυσικής απορίας).

       Αφετηρία  των σκέψεων που προηγήθηκαν και άλλων που ακολουθούν  εδώ υπήρξε για μένα κάποτε η ανάγνωση ενός βιβλίου  με τον τίτλο: Μελέται και ΄Αρθρα του Ιω. Συκουτρή (1901-1937), το οποίο είχε εκδοθεί χρόνια μετά το θάνατό του (με επιλογή - επιμέλεια του Νάσου Δετζώρτζη). Ανάλογη  και πιο  συστηματική ταξινόμηση των προϊόντων του φιλοσοφικού  λόγου βρήκα σε εκτενή συγγράμματα του Ε. Π. Παπανούτσου: Αισθητική (1948), Ηθική (1949), Γνωσιολογία (1954), τα οποία με γοήτευσαν με τη σαφήνεια[2] του λόγου και τη συστηματική ανάλυση των επιμέρους θεμάτων, όταν τα ανακάλυψα και τα μελετούσα ως τελειόφοιτος της Φιλοσοφικής Σχολής, για να συστηματοποιήσω τη φιλοσοφική παιδεία μου[3]. Επίσης, με προσέλκυσαν και για λόγους άλλους δυο συγγραφές:  Εισαγωγή   εις την Φιλοσοφίαν από τον Θεόφιλο Βορέα (εκδ. ΟΕΔΒ, 1953) και Εισαγωγή  στη Φιλοσοφία από τον Χαράλαμπο Θεοδωρίδη (έκδ. του 1955).

Για την καθολικότητα φιλοσοφικού στοχασμού (φαινομενικά απλοϊκού κάποτε, αλλά σημαντικού πάντοτε για τη ζωή των ανθρώπων) αφηγείται ένα ωραίο περιστατικό ο γνωστός ιστορικός William Durant. Γράφει συγκεκριμένα: Τέσσερις φίλοι επισκέφτηκαν κοινό φίλο τους στο αγρόκτημά του. Τους υποδέχτηκε η οικοδέσποινα, γιατί ο σύζυγός της είχε πάει  στο γειτονικό χωριό  να ψωνίσει κάτι για τους αναμενόμενους επισκέπτες- φίλους του. Εωσότου να επιστρέψει εκείνος,  οι φίλοι του πήραν την άδεια ή ενθάρρυνση  από την οικοδέσποινα να κάνουν περίπατο μέσα στο αγρόκτημα. Σταμάτησαν μπροστά σε μια ελκυστικά ωραία τριανταφυλλιά. Ο πρώτος αναρωτήθηκε τι είδους ποικιλία ήταν... (θέμα γεωπονικό, επιστημονικό). Ο δεύτερος θαύμασε την ομορφιά του φυτού (ευαισθησία για το ωραίο, αισθητική). Ο τρίτος κινήθηκε να κόψει ένα ωραίο τριαντάφυλλο (κίνηση ελαφριάς ανευλάβειας απέναντι στο νοικοκύρη και τη νοικοκυρά, που δεν παρευρίσκονταν εκεί), αλλά τον αναχαίτισε ο πρώτος της συντροφιάς (υπόμνηση ηθικής λεπτότητας). Και ο τέταρτος,  σιωπηλός παρατηρητής ως την ώρα  εκείνη, πλησίασε ένα υπέροχο τριαντάφυλλο, το «κύκλωσε» με τις δυο  παλάμες του και στρέφοντας  ελαφρά το βλέμμα του προς τον ουρανό ανέκραξε: «Ως εμεγαλύνθη τα έργα σου, Κύριε,  πάντα εν σοφία εποίησας».  Όλοι με κάποιον τρόπο φιλοσόφησαν, κινήθηκαν στα πεδία  Επιστήμης (Γνωσιολογίας), Ηθικής, Αισθητικής, Μεταφυσικής (Θρησκείας). Επιβεβαίωσαν τις 4 κύριες κατευθύνσεις  του φιλοσοφικού λόγου, στοχασμού (Γνωσιολογίας - Ηθικής - Αισθητικής - Μεταφυσικής)

Από τις συμπεριφορές των 4 φίλων / επισκεπτών συνάγουμε μια δεύτερη παρατήρηση: ο  φιλοσοφικός στοχασμός δεν είναι μόνο καθολικός αλλά και επιμερίζεται  ανάλογα με τη νοοτροπία ή τα διαφέροντα ή τις  ευαισθησίες των ανθρώπων:  ΄Αλλοι ασχολούνται πολύ με την (Επιστήμη) Γνωσιολογία και στο μέτρο της ανάγκης με την Ηθική, ευκαιριακά με την Αισθητική και από κίνητρα κοινωνικότητας με τη Θρησκεία (γενικότερα με την Μεταφυσική).  ΄Αλλοι έχουν ιδιαίτερη ευαισθησία για ζητήματα Τέχνης / Αισθητικής και στο μέτρο της ανάγκης τούς απασχολεί η Ηθική, η Επιστήμη, η Θρησκεία.

΄Αλλοι αφιερώνουν τη ζωή τους στη Θρησκεία, γιατί αυτή τους προσφέρει ψυχική γαλήνη...Όμως λίγο  πολύ για όλους μπορεί να ειπωθεί ότι κάποια ώρα της ζωής τους έχουν ιδιαίτερα συγκινηθεί περισσότερο από τούτο ή εκείνο τον τομέα φιλοσοφικού στοχασμού και αναρωτήθηκαν:

-         Τι είναι καλό - κακό (στις σχέσεις τις κοινωνικές);

-         Τι είναι ωραίο - άσχημο (στον κόσμο μας);

-         Τι είναι αληθινό ή όχι  αληθινό (στη γνωριμία μας με αυτόν τον κόσμο);

-         Τι είναι ιερό ή βλάσφημο στο χώρο της θρησκείας  και ποια  η θέση τους στην ευρύτερη έννοια του πολιτισμού ή στην αναζήτηση  της ευδαιμονίας του ανθρώπου;[4]

          Όμως και  δυο  άλλοι στόχοι διαφορετικοί  (πέρα από ό,τι σημείωσα στην υποσημείωση 1) με οδήγησαν στη σημερινή ενασχόληση: η θέση της Μυθολογίας στον ανθρώπινο στοχασμό και ο βαθμός βεβαιότητας με τον οποίο μπορεί να εκφράζει ο άνθρωπος τις απόψεις του σε όλους τους τομείς της πνευματικής ζωής του.   Συγκεκριμένα:

          α΄. Στους τομείς φιλοσοφικού στοχασμού μήπως ενδείκνυται να εντάξουμε την γνωσιολογικά περιφρονημένη Μυθολογία; Μήπως η διατύπωση ενός μύθου αποτελεί Προοίμιο για την αντιμετώπιση φαινομένου  που αδυνατεί να το ερμηνεύσει ο επιστημονικός λόγος;

          Μήπως με τη Μυθολογία  δεν αναζήτησε  ο άνθρωπος «εξήγηση» του φαινομένου των σεισμών, όταν έπλασε το μύθο ότι κυνηγώντας  τον γίγαντα Εγκέλαδο η Αθηνά τον πρόλαβε στην περιοχή όπου η Σικελία και τον καταπλάκωσε εκεί, όπου παραμένει πλακωμένος και σφαδάζει από οργή και πόνους και έτσι...προκαλεί σεισμούς;[5] Με τα σημερινά δεδομένα η επιστήμη της σεισμολογίας μάς προσφέρει επιστημονική εξήγηση του μύθου. Εξήγηση  αναζητούσε και ο μυθοπλάστης με την «ορατότητα» που είχε τότε, αλλά με την ίδια λογική απορία που διαθέτουμε κι εμείς σήμερα.

          Αντιγράφω  από την «Εισαγωγή στη μυθική σκέψη του  ανθρώπου»[6] λίγες γραμμές που έχουν την υπογραφή του πιο γνωστού μελετητή της Ελληνικής Μυθολογίας, του Ιω. Κακριδή: «Ο κόσμος τον οποίο δημιουργεί η μυθολογούσα συνείδηση ανάλογα με τη διανοητική εξέλιξη του ανθρώπου άλλοτε περιορίζεται (π.χ. τον  4^ο αιώνα π.Χ.) και άλλοτε διευρύνεται ξανά, όπως κατά τους ελληνιστικούς χρόνους».

          «Η υποκατάσταση της μυθολογούσας συνείδησης από τη λογική είναι πάντα μερική, γιατί πλάι στη λογική (του ανθρώπου) μια περιοχή της συνείδησης  διακατέχεται πάντα  από άλογες δυνάμεις...

Η μυθολογούσα συνείδηση δε χάθηκε με τους πρωτόγονους ανθρώπους αλλά συνυπάρχει, περιορισμένη  από τη λογική συνείδηση, ένα δείγμα λόγου και παραλόγου».

          Από καθαρά φιλοσοφική σκοπιά αντιμετωπίζει το πρόβλημα του μύθου (ως προοιμιακή μορφή του λόγου) ο καθηγητής φιλοσοφίας Λάμπρος Κουλουμπαρίτσης στον α΄ τόμο του περισπούδαστου έργου του Ιστορία της Αρχαίας και Μεσαιωνικής Φιλοσοφίας[7]. Αφιερώνει στο θέμα  που μας απασχολεί εδώ την πρώτη ενότητα της συγγραφής (σελ. 39-141) με τον χαρακτηριστικό τίτλο: «Η Εποχή παραγωγής των Μύθων» και αρχίζει τη συγγραφή του  με επισημάνσεις για τον αρχαίο στοχασμό, που οδηγούν στο εύλογο συμπέρασμα (σελ. 43): «Για τους παραπάνω λόγους δέον  είναι να καταπιαστούμε πρώτα με το καθαυτό ζήτημα του μύθου, ανεξάρτητα   από τις σχέσεις του με το θρησκευτικό φαινόμενο, το οποίο διέπεται από τις δικές του δομές». Και συνεχίζει (σελ. 45):  «Οι παραπάνω παρατηρήσεις δείχνουν  πως πρέπει να συνηθίσουμε στην ιδέα ότι  δεν υπήρξε πέρασμα Από το Μύθο στο Λόγο[8]...από κάτι παράλογο ή προλογικό προς τον λόγο ή τη λογική»...

          Και ύστερα από αναλύσεις συγκεκριμένων δειγμάτων καταλήγει (σελ. 74-75) στην τεκμηριωμένη πια άποψη ότι: « Υπό το φως αυτής της «ανάλυσης» ο μύθος εγκαινιάζει μια διαδικασία, την οποία η φιλοσοφία θα συναντά διαρκώς στην πορεία της. Γι’ αυτό  και  ο Αριστοτέλης, ο λιγότερο φιλόμυθος από τους αρχαίους φιλοσόφους, αναγνωρίζει τη γνωστική αξία του μύθου, όταν γράφει ότι ο φιλόμυθος φιλόσοφός πως εστί∙  ο  γαρ μύθος   σύγκειται εκ θαυμασίων»[9], (Μεταφυσικά,  Α΄ 982 b 18-20).

          β΄. Προσημειώσαμε ήδη ότι οι διάφοροι τομείς φιλοσοφικού λόγου (Γνωσιολογία, Ηθική, Αισθητική, Μεταφυσική) ανάλογα με τον τρόπο θέασης του κόσμου, υποδεικνύουν και χρήση  της γλώσσας τέτοια, ώστε να διαφυλάσσεται η αντικειμενικότητα ή υποκειμενικότητα του λόγου με αντίστοιχο βαθμό βεβαιότητας, συνειδητότητας, ορθότητας.

Συγκεκριμένα:

Όταν μιλάμε για κάτι αντικειμενικά διαπιστώσιμο και τεκμηριωμένο, μπορούμε με βεβαιότητα μεγάλη ή μικρή να πούμε: γνωρίζω καλά , είμαι βέβαιος ότι, υπολογίζω ότι 2+2= 4 και 2Χ2= 4, οι διαστάσεις  του δωματίου αυτού  είναι 4 μέτρα Χ 4 μέτρα και άρα το εμβαδόν του είναι 16 τετραγωνικά μέτρα, γνωρίζω τον κ. Χ αρκετά χρόνια, ήταν πάντοτε συνεπής στις  υποσχέσεις του και νομίζω ότι θα  είναι και τώρα...ή έχω κάποιες επιφυλάξεις λόγω των περιστάσεων ή αμφιβάλλω, ίσως και αμφισβητώ, γιατί πρόσφατα είδα...Όλα αυτά  τα ρήματα, για όσους συνειδητά τα χρησιμοποιούν, αποτελούν αφετηρία συλλογιστικής  πορείας για υπεράσπιση της γνώμης τους, άρα και λαμπρή αφετηρία διδασκαλίας για τη στενή σχέση σκέψης - έκφρασης, γλώσσας και σκέψης. Λογουχάρη:

-         Αν αναφερόμαστε σε ζητήματα ηθικής τάξης, εκφράζουμε απλά τη γνώμη μας ή την εκτίμησή μας ότι πρέπει  ή δεν πρέπει να ενεργήσουμε τούτο ή εκείνο και επιδοκιμάζουμε ή αποδοκιμάζουμε  τη γνώμη ή τη συμπεριφορά του άλλου και ακούμε  και αποδεχόμαστε ή όχι τις απόψεις άλλων...με συνειδητότητα ότι όλα εντάσσονται  στο επίπεδο της υποκειμενικότητας.

-         Με  ανάλογο τρόπο  (συνειδητότητας  του υποκειμενισμού) εκφραζόμαστε,  όταν διατυπώνουμε  εκτίμηση θαυμασμού ή αποστροφής για ένα έργο τέχνης, το οποίο μας αρέσει ως προς τη μορφή και το περιεχόμενό του ή όχι, για τους λόγους που εκθέτουμε κάθε φορά για την υποστήριξη της γνώμης μας.

-         Απόλυτη αλλά σεβαστή υποκειμενικότητα εγκλείει η θρησκευτική πίστη, η οποία σχετίζεται με τις μεταφυσικές απορίες και ελπίδες του ανθρώπου. Μπορεί κανείς να νιώθει ικανοποίηση βλέποντας πολλούς γύρω του να συμμερίζονται την πίστη του, τους σέβεται και προσδοκά σεβασμό από αυτούς, αλλά και έχει συνείδηση της υποκειμενικότητας της πίστης, που μπορεί να φέρνει γαλήνη ψυχική περισσότερη σε κείνους που ακολουθούν την οδηγία  του «πίστευε και μη  ερεύνα».

Κλείνω  με μια ευχή παιδαγωγική, άσχετη προς τις Οδηγίες της γλωσσικής παιδείας μας, αλλά εφικτή για εγγράμματους εκπαιδευτικούς, που μπορούν αξιοποιώντας το χρόνο τους να διδάσκουν με παραδείγματα συγκεκριμένα στο ακροατήριό τους ευκαιριακά  και αντίστοιχα προς την αντιληπτική δυνατότητα του ακροατηρίου  αυτού κάποια σεβαστή κλίμακα βεβαιότητας που κινητοποιεί τη σκέψη  και οδηγεί προς λεπτή συλλογιστική δομή του λόγου. Ενδεικτικός πίνακας  ρηματικών επιλογών για τη διατύπωση της σκέψης:

-         Γνωρίζω ότι τα γεγονότα εξελίχτηκαν ως εξής:...

-         Γνωρίζω πώς εξελίχτηκαν τα γεγονότα από την παλινόρθωση της δυναστείας των Glücksburg (τέλος Νοέμβρη 1935)  ως την προώθηση του Ι. Μεταξά στην Πρωθυπουργία της χώρας (27 Απριλίου 1936)  με την προφανή εύνοια, νομίζω,  του Γεωργίου Β΄, αφού ο Μεταξάς δεν είχε κοινοβουλευτική δύναμη πάνω από 5 έδρες.

-         Και  νομίζω ότι οι ρίζες  αυτής της εύνοιας ήταν βαθιές: ο Γεώργιος Β΄ ως πρίγκιπας υπηρέτησε στο στρατό με λοχαγό το Μεταξά, που είχε από τότε φιλία με τη βασιλική οικογένεια.

-         Γνωρίζω ακόμη  ότι η ψήφος (εμπιστοσύνης - ανοχής) που έδωσαν τα δυο μεγάλα κόμματα  στο Μεταξά στις  27 Απριλίου 1936 να κυβερνήσει 5 μήνες χωρίς Βουλή αξιοποιήθηκε από εκείνον, για να ετοιμάσει τον κρατικό μηχανισμό (π.χ. ηγεσία του Στρατού,  της  Αστυνομίας) για τη δικτατορία της 4ης Αυγούστου 1936, με υπογραφή σχετικού ΒΔ από τον Γεώργιο Β΄ 10 μέρες νωρίτερα.

-         Η εκ μέρους του Μεταξά επίκληση κομμουνιστικού κινδύνου για ανατροπή του  πολιτεύματος ήταν μάλλον προσχηματική , αφού  το Λαϊκό Μέτωπο (με πυρήνα το Κ.Κ.Ε.) είχε μόλις 15 βουλευτές στη Βουλή των 300 εδρών!!!

-         Οι διάφοροι ιστορικοί, που αφηγούνται τα γεγονότα της περιόδου εκείνης, χρησιμοποιούν ποικίλες εκφράσεις για το βαθμό ευθύνης των δύο ανδρών (Γεωργίου Β΄ και Μεταξά) στο πραξικόπημα της 4^ης Αυγούστου 1936: Ο Μεταξάς με την προτροπή  (ή με τη σύμφωνη γνώμη, ή την αποδοχή εισήγησής του  από το Γεώργιο Β΄ ή και την ενθάρρυνση του βασιλιά...) προχώρησε στη Δικτατορία. ΄Αλλοι χρησιμοποιούν την έκφραση Βασιλομεταξική Δικτατορία. Ποιο βαθμό ευθύνης των δύο ανδρών διακρίνετε στις διάφορες εκφράσεις;  Και   τι νομίζετε σχετικά με το βαθμό ευθύνης των δύο εκείνων ανδρών και των ηγετών του Κοινοβουλίου (αρχηγών του Λαϊκού Κόμματος και των Φιλελευθέρων), που 7 ολόκληρους μήνες από την ημέρα των εκλογών (26 Ιανουαρίου 1936) δεν εύρισκαν δρόμο συνεργασίας, ενώ διέθεταν 143 έδρες το ένα Κόμμα και 142 το άλλο, δηλαδή 285 από τις 300 όλες του Κοινοβουλίου;

-         Ενδέχεται  κάποιος από τους  αναγνώστες  (ή συνομιλητές ή ακροατές των παραπάνω πληροφοριών  ή απόψεών μου να έχει διαφορετική πληροφόρηση και γνώμη  γι’ αυτά και να  πει ή να σκεφτεί: Αγαπητέ κ. Χ. αμφιβάλλω γι’ αυτά διότι  ...ή   αμφισβητώ  την ορθότητα των απόψεών σας για τους εξής λόγους: ... και προτείνω την ακόλουθη εκδοχή για τα συμβάντα και εκτίμηση για τα πρόσωπα και ερμηνεία  των γεγονότων ...[10]

Συνοψίζω γράφοντας: η συνειδητή χρήση των ρημάτων γνωρίζω, νομίζω, πιστεύω, αμφιβάλλω, αμφισβητώ, αντιπροτείνω  και των ουσιαστικών:   σύμφωνη γνώμη, προτροπή, συναίνεση, ενθάρρυνση...είναι βήματα περίσκεψης, διείσδυσης, κριτικής ικανότητας, αφύπνισης συνειδήσεων[11]...Και ο εκπαιδευτικός που συνειδητά κινείται με αυτό τον τρόπο ευεργετεί το ακροατήριό τους και απολαμβάνει ο ίδιος παιδαγωγική ευδαιμονία[12]  από την εκτίμηση του ακροατηρίου του.

                                                     Φ.Κ.Βώρος, Ph. D.,

                                                     επίτ. Σύμβουλος του Π.Ι.

Copyright © 2009 F. K. Voros

url: www.voros.gr     e-mail:  vorou@otenet.gr

Τεχνική/Διαφημιστική Υποστήριξη: www.fora.gr