Η ιστορία της παιδείας στη Σιάτιστα δεν αρχίζει από την ίδρυση και λειτουργία του Τραμπαντζείου Γυμνασίου, το οποίο και ιστορικό και περιώνυμο υπήρξε, αλλά 200 χρόνια νωρίτερα από την ίδρυση των δύο Γυμνασίων της εκκλησιαστικής επαρχίας Σισανίου και Σιατίστης, του Τσοτυλίου και της Σιάτιστας, που ιδρύθηκαν το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα.

Η Σιάτιστα με τις μετακινήσεις πληθυσμών, όταν κατέφυγαν σ’αυτήν Μοσχοπολίτες, Σουλιώτες, Θεσσαλοί, Μωραΐτες, Ρουμελιώτες, εξελίχθηκε σε εμπορική και βιοτεχνική πολιτεία και ανέπτυξε αξιόλογη εμπορική δραστηριότητα, με αποτέλεσμα την οικονομική άνοδο και την πνευματική ανύψωση, την ανάπτυξη της παιδείας. Η πόλη συμπεριλαμβάνεται στα κέντρα εκείνα της Μακεδονίας με πνευματική παράδοση αξιόλογη από τα μέσα του 17ου αιώνα, από τότε που εμφανίζονται Σιατιστινοί λόγιοι και βιβλιογράφοι, όπως το 1678 στην Πάδοβα ο Σιατιστινός βιβλιογράφος Γεώργιος Παπαδόπουλος, ο οποίος αντέγραψε την πραγματεία του Γεωργίου Σουγδουρή Περί του πως δει ομιλίαν συγγράφειν, ήτοι διδαχήν, και ο Ιβηρίτης ιερομόναχος  Κυπριανός εξ επαρχίας Σιζανίου, χωρίον Σιάτζιστα, ο αντιγραφέας μουσικού Ειρμολογίου που βρίσκεται στη μητρόπολη της Ζακύνθου.

          Θα αναφερθούμε επιγραμματικά στους σπουδαιότερους σταθμούς της εκπαιδευτικής διαδρομής της Σιάτιστας.

1.     Η ΣΧΟΛΗ ΤΟΥ ΖΩΣΙΜΑ

Ο Ζωσιμάς για μια εξηκονταετία (1686-1746) χρημάτισε μητροπολίτης Σισανίου και Σιατίστης και ενδιάμεσα (1695-1699 και 1707-1709) αρχιεπίσκοπος Αχρίδος.

Ίδρυσε στη Σιάτιστα Ανώτερη Σχολή (1694), όπου φοιτούσαν νέοι από την Καστοριά, τη Μοσχόπολη και από τη Θεσσαλονίκη. Αυθεντικές πηγές είναι η μαρτυρία Αναστασίου του Μιχαήλ του Ναουσαίου το 1706, ο κώδικας της Μητροπόλεως και άλλα έγγραφα.

Η Σχολή διέκοψε τη λειτουργία της το 1699/1700 και επανασυστάθηκε το 1715, όπως μας πληροφορεί σιγίλιο που εξαπέλυσε το Μάϊο του 1718 ο Πατριάρχης Ιερεμίας Γ΄. Η Σχολή συστάθηκε «επί τω παραδίδοσθαι μαθήματα γραμματικά, ρητορικά τε και επιστημονικά και θεολογικά…»

Δίδαξαν    σπουδαίοι δάσκαλοι, όπως ο Μεθόδιος Ανθρακίτης(1721-1723), πολύπλευρος λόγιος, θεολόγος, φιλόσοφος, μαθηματικός, φυσικός και προοδευτικός δάσκαλος, και παρεχόταν υψηλής στάθμης παιδεία, με αποτέλεσμα η Σχολή να αποκτήσει ευρύτερη φήμη και να προσελκύει μαθητές από άλλες μεγαλύτερες πόλεις.

Δεύτερο σιγίλιο που εκδόθηκε μεταξύ των ετών 1735-1746 χαρακτηρίζει τη Σχολή «Φροντιστήριον Ελληνικών μαθημάτων» και παρέχει πληροφορίες για τις δωρεές και το ρόλο του Ζωσιμά.

Η Σχολή και τα δύο αυτά σιγίλια δείχνουν ότι η Σιάτιστα βρισκόταν σε εξέχουσα από εκπαιδευτική άποψη θέση, αφού όπως παρατηρεί ο Μ.Γεδεών, πέντε παλιότερες Σχολές, της Πάτμου, της Σκοπέλου, της Αθήνας, των Τρικάλων και της Σιάτιστας έτυχαν πατριαρχικής προστασίας και εκδόθηκαν σιγίλια για τη λειτουργία τους.

 

2. Η ΣΧΟΛΗ ΚΑΙ ΟΙ ΔΑΣΚΑΛΟΙ ΣΤΟ Β΄ΜΙΣΟ ΤΟΥ 18ου ΑΙΩΝΑ

Η Σχολή που ίδρυσε ο Ζωσιμάς συνέχισε τη λειτουργία της έως το 1800. Αυθεντική πηγή ο πολύς Γεώργιος Ζαβίρας, Σιατιστινός λόγιος, ο οποίος αναφέρεται στους δασκάλους της Σχολής και καταγράφει τη βιογραφία τους. Με βάση το Ζαβίρα και άλλες πηγές εντοπίσαμε τους εξής κατά χρονολογική σειρά:

Χρύσανθο Ζιτσαίο(1725), Νικόλαο Σχολάριο τον μετέπειτα επίσκοπο Λιτζάς και Αγράφων Νεκτάριο (προ του 1647), Παΐσιο  Δήμαρο (1736-1742), Μιχαήλ Παπαγεωργίου (1750-1752), ιερέα Μιχαήλ (1752), Νικόλαο Βάρκοση (1755-1761), Καλλίνικο Βάρκοση (1756-1768), ιερομόναχο Τιμόθεο (τον κατά κόσμον Θεόδωρο Ιωάννου Ζυγούρη), ιερέα Κωνσταντίνο Παπανικολάου (1775-1800).

Την περίοδο αυτή, καθώς δεν αναφέρονται άλλοι δάσκαλοι, οι ερευνητές υποθέτουν ότι η σχολή της Σιάτιστας έκλεισε ή υπολειτουργούσε. Η έλλειψη πηγών για το διάστημα αυτό δημιούργησε αυτή την εντύπωση, γιατί πιθανότερο είναι πως οι Σιατιστινοί εμπορευόμενοι είχαν τη δυνατότητα να συντηρήσουν τη σχολή, η οποία λειτουργούσε, παρά τα κάποια προβλήματα. O Γάλλος περιηγητής F.Pouqueville, που επισκέφτηκε τη Σιάτιστα το 1806, γράφει για το σχολείο της και τον πληθυσμό της: «Η Σιάτιστα ήτανε η πόλη της ειρήνης. Το σχολειό της μια αγνή πηγή ηθικής και αυτός ο ξεχωριστός πληθυσμός της ένα παράδειγμα ομόνοιας που μπορούμε να το συστήσουμε στους άλλους κατοίκους της Ανατολής».

Δεν αναφέρει βέβαια ο περιηγητής λεπτομέρειες για το σχολείο της, το ονομάζει όμως καθαρή πηγή ηθικής και επισημαίνει την ομοφροσύνη την κατοίκων, τους οποίους προβάλλει ως παράδειγμα σ΄όλους τους λαούς της Ανατολής. Οι διαπιστώσεις του αυτές υποδηλώνουν την εκπαιδευτική και γενικότερα την πνευματική κίνηση της Σιάτιστας και στις αρχές του 19ου αιώνα, κίνηση όμως που σε σχέση με τον προηγούμενο αιώνα είναι μειωμένη, καθώς το αναφέρουν και οι Δημητριείς Δανιήλ και Γρηγόριος στη «Νεωτερική Γεωγραφία».

 

 3.     Η ΣΧΟΛΗ ΤΗΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗΣ (ΒΑΡΒΑΡΑΣ) ΝΙΚΟΛΑΟΥ

Από το 1806 έως το 1816 στη Σχολή προεξήρχε ο Αργύριος Παπαρίζος, σπουδαίος λόγιος και δάσκαλος.

Δίπλα του και άλλοι, όπως ο μοναχός Ιωνάς που έκτισε το ναό των Ταξιαρχών.

Το ίδιο διάστημα, το 1813, ο λόγιος και έμπορος Γεώργιος Αυξεντίου ή Αυξεντιάδης, που δίδαξε στο Σεμλίνο και ύστερα το 1802 εγκαταστάθηκε στη Βιέννη, πεθαίνοντας, με διαθήκη του όρισε να περιέλθει η βιβλιοθήκη του στη σχολή της Σιάτιστας. Ο Αυξεντιάδης καταγόταν από το Ζουπάνι (Πεντάλοφο) της επαρχίας Ανασελίτσης. Το ότι δεν δώρισε τη βιβλιοθήκη του στη γενέτειρά του, η οποία είχε σχολείο, αλλά στη Σιάτιστα, δείχνει ότι η βιβλιοθήκη Σιάτιστας, της οποίας ο πυρήνας ανάγεται στα μέσα του 17ου αιώνα, διέθετε πολλούς τόμους και ήταν γνωστή.

Το 1816 με δωρεά της Βασιλικής Νικολάου, που αργότερα έγινε μοναχή με το όνομα Βαρβάρα, και έμεινε στο Ιάσιο της Μολδαβίας, ιδρύθηκε (επανασυστάθηκε) η Σχολή. Θετικές πηγές είναι τα κείμενα που δημοσιεύτηκαν στο «Λόγιο Ερμή». Η Βασιλική, με επιστολή της, της 30ης Νοεμβρίου 1816 προς τον Οικουμενικό Πατριάρχη Κύριλλο ΣΤ΄, ανέφερε ότι μετά το θάνατο του αδελφού της Γεώργιου Ζιχνιζιάρη, η ίδια και ο ανεψιός της Θωμάς Νεράντζης συγκληρονόμοι, αποφάσισαν να διαθέσουν το 1/3 της περιουσίας, σαράντα χιλιάδες γρόσια για τη Σχολή. Στη σχολή πρόσφεραν και άλλοι ώστε να εξοπλιστεί και να γίνει αξιόλογη. Η έναρξη της λειτουργίας καθυστέρησε για τρία χρόνια λόγω θανατηφόρου επιδημίας. Την επιδημία μνημονεύουν δύο ευχαριστήριες επιστολές που έστειλαν στο Δημήτριο Αυξεντιάδη, έμπορο στη Βουδαπέστη, για τη δωρεά της βιβλιοθήκης του αδελφού του Γεωργίου, ο μητροπολίτης Σισανίου Ιωαννίκιος (1811-1835) και οι πρόκριτοι της Σιάτιστας, το Φεβρουάριο του 1818, οι οποίες δημοσιεύτηκαν στο «Λόγιο Ερμή». Τη λειτουργία της σχολής αυτής γνωστοποίησε και το 1820 ο μητροπολίτης Ιωαννίκιος με επιστολή του στον Ιωάννη Μανούση, Σιατιστινό εμπορευόμενο στη Βιέννη, που ήταν έφορος του εκεί σχολείου και επίτροπος της εκκλησίας. Αλλά και πάλι δεν λειτούργησε για πολύ, λόγω της εθνεγερσίας του 1821, καθώς ο μητροπολίτης Ιωαννίκιος υποχρεώθηκε να απομακρυνθεί από την έδρα του επειδή είχε ενεργό συμμετοχή στις προεπαναστατικές ετοιμασίες, ο ηρωικός πρόκριτος Γεώργιος Νιόπλιος απασχολήθηκε με τα επαναστατικά γεγονότα και ο φημισμένος δάσκαλος Αργύριος Παπαρίζος έφυγε για τις Σέρρες.

4.Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΚΑΙ ΤΑ ΔΥΟ ΑΛΛΗΛΟΔΙΔΑΚΤΙΚΑ ΣΧΟΛΕΙΑ (1830-1888)- ΙΔΡΥΣΗ ΑΔΕΛΦΟΤΗΤΩΝ 

Με τη λήξη της επανάστασης το 1830 η σχολή ξανάρχισε τη λειτουργία της, με την ονομασία «Κοινή Ελληνική Σχολή Σιατίστης», γιατί εξυπηρετούσε και την Άνω και την Κάτω Σιάτιστα. Στη Σχολή διδάσκουν οι γιοι του Αργυρίου Παπαρίζου Δημήτριος και Αθανάσιος. Ο Δημήτριος Αργυριάδης σχολάρχησε στη Σιάτιστα το 1830, όπου επανέρχεται το 1850 και διευθύνει τη σχολή έως το 1871, κινούμενος ενδιάμεσα και στη σχολή της Κοζάνης όπου είναι σχολάρχης το 1858.Ο Αθανάσιος Αργυριάδης δίδαξε μετά το 1860, διδάσκαλος κατά διαστήματα και στην Καστοριά. Το 1835 δίδασκε ο σοφολογιώτατος κύριος Αλέξιος Δημητρίου Ξάνθος.

Την εποχή αυτή, με την ίδρυση της «Κεντρικής Εκκλησιαστικής και Πνευματικής Επιτροπής»το 1836 από τον Πατριαρχή Γρηγόριο τον ΣΤ, και με τον  «Κανονισμό» των Ορθοδόξων σχολείων, έχουμε άνθηση της παιδείας, εντασσόμενη στις μεταρρυθμίσεις «Τανζιμάτ».

Παράλληλα στη Σιάτιστα λειτουργούσαν δύο αλληλοδιδακτικά σχολεία, όπως στα περισσότερα μέρη.

Ανώτερη σχολή στη Δυτική Μακεδονία είχαν οι πόλεις Μοναστήρι, Αχρίδα, Καστοριά, Κλεισούρα, Σιάτιστα, Βελβεντό, Μπλάτσι. Η Σιάτιστα, παρά την οικονομική και δημογραφική κάμψη, το 1839, κατά πληροφορία του Αδριανού Βάλβι, είχε πληθυσμό 5000 κατοίκων, ενώ η γειτονική Κοζάνη 3000.

Στην τετραετία 1868-1872 λειτούργησε και δεύτερη Ελληνική Σχολή στην Κάτω Σιάτιστα, όπως φαίνεται σε έγγραφα, τα οποία αναφέρουν τη συνέλευση των κατοίων αμφοτέρων των συνοικιών το 1870, με θέμα τη διατήρηση και βελτίωση των Ελληνικών Σχολών και την κοινή απόφαση για εκμίσθωση της Τσερβένας, Βεργάτης και Καψάλης. Την τετραετία αυτή στη Σιάτιστα λειτουργούσαν δύο Ελληνικές Σχολές και δύο αλληλοδιδακτικές. Το 1860 έχουμε γραπτή μαρτυρία για λειτουργία Παρθεναγωγείου το οποίο σύμφωνα με ενδείξεις γραπτές, ήδη λειτουργούσε από το 1790.

Η σύσταση δύο αδελφοτήτων, της «Ορθοδόξου Φιλεκπαιδευτικής Αδελφότητος» το 1868 στην Ανω Σιάτιστα και της «Αδελφότητας Αγίας Τριάδος Γεράνειας» το 1874 στην Κάτω Σιάτιστα, μαρτυρούν την άνθηση της Παιδείας στην πόλη.

Στο β΄μισό του 19ου αιώνα λειτουργούν στη Σιάτιστα επτά Σχολεία, αριθμός δηλωτικός της υψηλής στάθμης παιδείας.

1)    Ελληνική Σχολή: Διευθυντής Ιωάννης Μολύβου

2)    Δημοτική (Αστική ) Σχολή Χώρας: Δ/ντης Δημήτριος Καρακάσης

3)    Δημοτική (Αστική) Σχολή Γεράνειας :Δ/ντης Τριαντάφυλλος Αναγνώστου

4)    Παρθεναγωγείο Χώρας: Δ/ντρια Σοφία Ιωαννίδου

5)    Παρθεναγωγείο Γεράνειας: Δ/ντρια Φανή Σίμοβικ

6)    Νηπιαγωγείο Χώρας: Δ/ντρια Ευθαλία….

7)    Νηπιαγωγείο Γεράνειας: Δ/ντρια Ελισάβετ Θεοχάρη

(Τα στοιχεία αφορούν το έτος 1880)

 

5.     ΤΟ ΤΡΑΜΠΑΝΤΖΕΙΟ ΓΥΜΝΑΣΙΟ (1888) 

Η ίδρυση του Τραμπαντζείου Γυμνασίου πραγματοποιείται σε μια μεγάλη ιστορική στιγμή, όταν το ελληνικό στοιχείο βρέθηκε αντιμέτωπο με ένα ομόδοξο βαλκανικό έθνος, τους Βουλγάρους. Ο Δυτικομακεδονικός Ελληνισμός αντέδρασε στην εθνικιστική κίνηση των Βουλγάρων με ίδρυση αδελφοτήτων και σχολείων. Τότε ιδρύθηκε στην Κωνσταντινούπολη η Μακεδονική Φιλεκπαιδευτική Αδελφότης, καρπός της οποίας υπήρξαν τα εκπαιδευτήρια Τσοτυλίου.

Τους σκοπούς της Αδελφότητας πραγματοποίησε στη Σιάτιστα η ατομική πρωτοβουλία του Ιωάννου Τραμπαντζή.

 Ό,τι έπραξαν από το 1695 οι Σιατιστείς με την ίδρυση της Σχολής Ζωσιμά, η Βασιλική Νικολάου το 1816, συνέχισε ο Τραμπαντζής. Διέθεσε αφειδώλευτα, 2000 χρυσά εικοσάφραγκα (1800 χρυσές λίρες)  και το 1888 χτίστηκε το Τραμπάντζειο Γυμνάσιο το οποίο και προικοδότησε, με 15000 χρυσά εικοσάφραγκα, όταν στο βιλαέτι Θεσσαλονίκης λειτουργούσαν μόνο δύο γυμνάσια, στη Θεσσαλονίκη και στις Σέρρες, και στο βιλαέτι Μοναστηρίου μόνο πέντε, στο Μοναστήρι, στην Κορυτσά, στη Σιάτιστα, στο Τσοτύλι και στην Κοζάνη, από τα οποία τα τρία πρώτα λειτουργούσαν πλήρη εξατάξια το 1890, ενώ τα άλλα δύο, του Τσοτυλίου και της Κοζάνης ήταν ημιγυμνάσια.

Το διδακτήριο θεμελιώθηκε, ύστερα από την έκδοση αυτοκρατορικού φιρμανίου, στις 24 Μαρτίου 1888 και τον Αύγουστο του 1889 ήταν έτοιμο, μεγαλοπρεπές, κτισμένο με αρχιτέκτονα τον Κωστή Πιπιλιάγκα από τη Βλάστη. Τον Ιούλιο του 1889 εκδόθηκε πατριαρχικό και συνοδικό σιγίλιο, το οποίο σε 12 άρθρα περιλαμβάνει τους όρους εποπτείας, διοίκησης, διαχείρισης και λειτουργίας του σχολείου. Σύμφωνα με το σιγίλιο, το Γυμνάσιο ακολουθεί το πρόγραμμα της Μεγάλης του Γένους Σχολής, εποπτεύεται από το Μητροπολίτη Σισανίου και Σιατίστης και εξαμελή επιτροπή, η οποία λογοδοτεί στις ενιαύσιες εξετάσεις για την οικονομική διαχείριση, ενώ ανώτατος επόπτης και προστάτης αυτοδικαίως θεωρείται το Οικουμενικό Πατριαρχείο.

Το σχ.έτος 1889-90 λειτούργησε πεντατάξιο και το 1890-91 πλήρες εξατάξιο, με γυμνασιάρχη το Σιατιστινό φιλόλογο Ιωάννη Παπία. Οι πέντε πρώτοι μαθητές της ΣΤ΄τάξης που πήραν απολυτήριο τον Ιούνιο του 1891 ήταν οι: Αθανάσιος Δίτσιου, Κωνσταντίνος Μήλιου, Κωνσταντίνος Παπακωνσταντίνου, Κωνσταντίνος Πουλκίδης και Ιωάννης Τολίκας. Αυτό το σχολικό έτος από τους 77 μαθητές 52 ήταν από τη Σιάτιστα 8 από την Κοζάνη 4 από τη Σέλιτσα 3 από τα Σέρβια 2 από τα Γρεβενά 2 από το Φραγκότσι 1 από την Αδριανούπολη 1 από τη Δεσκάτη 1 από την Ελασσόνα 1 από Ιωάννινα 1 από Λειβάδιον και από Κοντσκόν.

Το Γυμνάσιο το 1892 αναγνωρίστηκε από το Πανεπιστήμιο Αθηνών και την ελληνική κυβέρνηση. Έως την απελευθέρωση η ιστορία του περιώνυμου εκπαιδευτηρίου ήταν συνυφασμένη με την εκκλησιαστική και κοινωνική κατάσταση της Σιάτιστας.