Ξύλινο εργαλείο που χρησιμοποιείται στην αμπελουργία κατά το φύτεμα των κλημάτων  . Ο αμπελουργός αφού ανοίξει την τρύπα με λοστό, ρίχνει στη βάση της  λίγο  νερό και άμμο , για  να κρατήσει υγρασία, και χώνει στη συνέχεια τη ρίζα και ένα τμήμα του κορμού του κλήματος . Μετά βουλώνει σιγά σιγά την τρύπα ως εξής : ρίχνει κατά διαστήματα γύρω από το κλήμα καθαρό ( χωρίς πετραδάκια ) χώμα, είτε «ξ^ινόχουμα» ( ξενόχωμα: ξένο χώμα, χώμα φερμένο από αλλού), είτε παρμένο από καλό- με καλό χώμα- μέρος  τ΄αμπελιού,    και το πατάει (συμπιέζει)  με  το ξ^υσνταρ, για να μη μείνει  αφράτο και μπαίνοντας ο αέρας  το στεγνώσει και ξεράνει και το φυτό. Το ξ^υσνταρ είναι ραβδί συνήθως από κρανιά , για  να είναι ανθεκτικό, ξυ(σ)μένο  με μαχαίρι ή παλιουρουκόπου[1]-παλιαρουκόπου  (παλιουροκόπο), με το κάτω άκρο του , που χρησιμοποιείται  για το πάτημα ( συμπίεση ) του χώματος , λεπτότερο όχι όμως αιχμηρό αλλά στρογγυλευμένο ,  για να "πατιέται" και "σφίγγει" μ' αυτό το χώμα, αλλά και να μη πληγώνεται το φυτό.

Ετυμολογία της λέξης

Ξ^υσταρ  με μερική αποσιώπηση  του πρώτου φθόγγου "ι", όπως ξυστρί- ξ^υστρι  , και πλήρη αποσιώπηση του καταληκτικού, όπως λητάρι- λ^ηταρ , και παράλληλο μονοσυλλαβισμό <ξυστάρι κατά την εξελικτική τροπή των αρχαίων ουδετέρων με κατάληξη "-ιον" σε "-ιν" το Μεσαίωνα και μετέπειτα σε "ι"¨< ξυστάριν < ξυστάριον , υποκοριστικό < αρχαίο ξυστόν ( = το ξυσμένο ξύλινο στέλεχος του δόρατος ή του ακοντίου), όπως κοντάρι < μεσαιωνικό κοντάριν< μεταγενέστερο - ελληνιστικό κοντάριον , υποκοριστικό <αρχαίο ουσιαστικό κοντός .

Κατά την προφορά της λέξης  ξ^υσταρ ο οδοντικός φθόγγος "τ" (τ^ου) παίρνει την ηχητική χροιά  του "d" ( d^u : γράφεται με το άρρινο συμφωνικό δίψηφο "ντ" ) ˙ γι αυτό  η λέξη γράφεται και ξ^υσνταρ. Το "σ" εδώ προφέρεται ως "ζ" , όπως και στο σιατιστινό τοπωνύμιο - φράση " Στ' Νταβέλ^η  του λημέρ" που προφερόμενο ακούγεται "Ζτ' Νταβέλ^η του λημέρ").

 

 Παρατηρήσεις

• Με τον άτονο ή τονικά ανίσχυρο φθόγγο "ι" γραμμένο με τη μορφή "ει, η, ι, οι,υ" πάνω δεξιά από τα σύμφωνα "γ, ζ, κ, λ, ν, ξ, σ, χ, ψ" δηλώνεται η μερική αποσιώπηση του φωνηεντικού αυτού φθόγγου και η καταληκτική ενσωμάτωσή του στον άμεσα προηγούμενο συμφωνικό φθόγγο ˙ έτσι για παράδειγμα η λέξη της κοινής νεοελληνικής μετάξι γίνεται στο σιατιστινό ιδίωμα μιτάξ^ι   με το σύνθετο φθόγγο "κσ^ου" να καταλήγει-κλείνει σε "ι" (κσ^ι) , φωνητική πραγματικότητα που, για να δηλωθεί γραπτά, γράφεται το γράμμα γιώτα "ι" πάνω δεξιά στο γράμμα "ξ" (ξ^ι).

• Για να δηλωθεί η προφορά ενός μεμονωμένου συμφωνικού φθόγγου γράφουμε πάνω δεξιά στο αντίστοιχο γράμμα το "ου"   π.χ. β^ου, γ^ου, λ^ου,τ^ου.

Στους γείτονές μας κατοίκους του Τσοτυλίου και της περιοχής του γίνεται πλήρης αποσιώπηση του άτονου φθόγγου "ι", με αποτέλεσμα ο άμεσα προηγούμενος συμφωνικός φθόγγος να καταλήγει-κλείνει, όπως όταν προφέρεται μόνος, σε "ου" , φωνητική ιδιαιτερότητα για την οποία οι Σιατιστινοί λένε "Στου Τσουτύλ του μελ του τρων μι του κουτάλ",  φράση που στο σιατιστινό ιδίωμα γίνεται "Στου Τσουτσύλ^ι του μελ^ι του τρων μι του κουτάλ^ι ".

• Η υπογράμμιση δηλώνει τη μονοσυλλαβική συμπροφορά των υπογραμμισμένων γραμμάτων, για παράδειγμα "πιν^ει, ζων^ει (ρήμα), ζων^η (ουσιαστικό), ολ^οι, διχτσ^υ, ξ^υστρι, ζ^υμόταβλα, δείλ^ινους, δειλ^ινό, τσάκ^ισμα, ξ^ινόγαλου, ξ^υλόχτσινου, χτσ^υπω, έτσ^οιμους  , μάγ^ισσα ". Έτσι ένα σύμφωνο με γραμμένο πάνω δεξιά του το κάθε μορφής "ι" συμπροφέρεται ως μια συλλαβή με την άμεσα προηγούμενη όταν είναι στο τέλος της λέξης, ενώ σε κάθε άλλη θέση μέσα στη λέξη με την άμεσα επόμενη συλλαβή.

Μ' αυτόν τον τρόπο γραφής πιστεύουμε ότι δηλώνεται και η προφορά των λέξεων και η ορθογραφική σχέση τους με την κοινή νεοελληνική και παράλληλα διευκολύνεται ο αναγνώστης στην ανάγνωση και κατανόηση ενός ιδιωματικού μας κειμένου.

Κάντε  κλικ σε κάθε εικόνα για να τη δείτε σε μεγαλύτερο μέγεθος.

      Η λήψη των φωτογραφιών έγινε στο αμπέλι του Ζήση Μπούρτσου του Δημητρίου, αρτοποιού-αμπελουργού, στην τοποθεσία " Στ' Αργυρά", στις 23-11-2004. Το siatistanews.gr ευχαριστεί θερμά τον κύριο Μπούρτσο.

Κουφογιάννης Ελευθέριος,
φιλόλογος