Μέρος 4ο: Η Σιάτιστα της Παιδείας

Πάντα και παράλληλα με την οικονομία οι Σιατιστινοί φροντίζουν για την Παιδεία είτε ως ευεργέτες κτίζοντας και συντηρώντας σχολεία είτε ως τοπική κοινωνία που φροντίζει να έχει τους καλύτερους δασκάλους της εποχής της για τα παιδιά της, όπως τους: Μεθόδιο Ανθρακίτη, Μιχαήλ Παπαγεωργίου, Αργύριο Παπαρρίζο....

Αποτέλεσμα της φροντίδας αυτής είναι  η διάκριση των Σιατιστινών στα γράμματα και τις τέχνες:

..............

Γ. Ζαβίρας, (1744-1804): του οφείλουμε το σύγγραμμα  "Νέα Ελλάς",

Δημήτριος Δημητρίου (1811-1872), ελληνοκροάτης ποιητής, επονομασθείς "πατήρ του κροατικού θεάτρου",

Πούλιου Μαρκίδες, ...οίτινες μετά τον Γεώργιον Βενδότην πρώτοι εν Βιέννη τυπογραφίαν συνέστησαν και πολλάς  ωφελίμους βίβλους ετύπωσαν..., 

Ρούσης Γεώργιος, ...ιατροφιλόσοφος, υιός  του κυρ Ζωσιμά,

Θ. Μανούσης,   καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών,

Κων/νος Ζουπάν ιατρός.........

«Κατά τη χρονική περίοδο από την πτώση της Πόλης το 1453 μέχρι τις αρχές του 17^ου  αιώνα η εκπαιδευτική δραστηριότητα στους κόλπους του υπόδουλου Ελληνισμού  υπήρξε αρκετά περιορισμένη και κυμάνθηκε, εκτός από σπάνιες περιπτώσεις, σε χαμηλό γενικά επίπεδο.

Στα μέσα του 16ου αιώνα εμφανίζονται δειλά τα πρώτα υποτυπωδώς οργανωμένα ελληνικά σχολεία.

Από τις αρχές του 17^ου   αιώνα έως τα τέλη περίπου του 18^ου ιδρύονται πολλά καλά οργανωμένα σχολεία μέσης βαθμίδας, κυρίως έξω από τους κόλπους του υπόδουλου Ελληνισμού και    μέσα στην Τουρκοκρατούμενη Ελλάδα,  σε ορισμένα αστικά κέντρα της περιφέρειας…" , σημειώνουν οι ιστορικοί της Εκπαίδευσης.

Έτσι στα 1757 στο ελληνικό γένος από το Βουκουρέστι μέχρι  την Κύπρο και τα Ιεροσόλυμα υπήρχαν 36 μόνο ελληνικά σχολεία και ένα από αυτά ήταν στη Σιάτιστα.

Η Ελληνική Σχολή της Σιάτιστας ήταν μια φημισμένη σχολή, που λειτουργούσε από τις αρχές του 18ου αιώνα τουλάχιστο.

Στα χρόνια  της Τουρκοκρατίας τυπώνονταν νεοελληνικά βιβλία σε διάφορες παροικίες της διασποράς των Ελλήνων, Βιέννη, Βούδα,  Πέστη, Βενετία. Τα έντυπα αυτά καλλιεργούσαν τη γλώσσα, υποστήριζαν τη θρησκεία, δυνάμωναν στη συνείδηση των υποδούλων την ιστορική συνέχεια, βοηθούσαν τους Έλληνες της διασποράς σε θέματα  γλωσσικής επικοινωνίας στις ευρωπαϊκές χώρες υποδοχής τους   και διευκόλυνσης των οικονομικών  συναλλαγών τους - τοπικά νομίσματα, μέτρα, σταθμά, εμπορικά έγγραφα- και   έγιναν τελικά σημαντικοί παράγοντες για την προετοιμασία των Ελλήνων για τον αγώνα της Ανεξαρτησία τους,  για το Εικοσιένα.

Πολλά από τα βιβλία εκδόθηκαν με φροντίδα και έξοδα ομογενών μας και όχι από επαγγελματίες εκδότες.

Ο Μιχαήλ Παπαγεωργίου στην ιστορία της παιδείας είναι γνωστός ως ο συγγραφέας που έγραψε και εξέδωσε το   θεωρούμενο αρχαιότερο χρονολογημένο έντυπο Ελληνικό Αλφαβητάριο.

Για τα «πρωτάκια» λοιπόν έγραψε Αλφαβητάρια. 

Πρώτη έκδοση του Μεγάλου Αλφαβηταρίου  έγινε στη Βιέννη το 1771.

Σε μια σελίδα από τα αλφαβητάριά του διαβάζουμε συλλαβισμένη τη λέξη : 

Κρε-ά-γρα και δίπλα τις  λέξεις φρου-κλί-τζα, πη-ρού-νι 

Η  πρώτη λέξη κρε-ά-γρα  είναι η λέξη στην αρχαία ελληνική,  την οποία  ονόμαζαν τότε απλά ελληνική  και η δεύτερη λέξη, φρου-κλι-τζα, είναι η λέξη   στην ομιλούμενη τότε ελληνική, και μάλιστα του τόπου μας, την απλή όπως την έλεγαν.

Επίσης βρίσκουμε τη λέξη κο-ρυ-δα-λός και δίπλα τη λέξη  τζου-τζου-λιά-νος!

Για τους Έλληνες μετανάστες της εποχής του στη Γερμανία, Ουγγαρία, Τρανσυλβανία, Μπανάτι, Σερβία και Κροατία   έγραψε  το βιβλίο:

"Πρόχειρος και ευπόριστος διδάσκαλος των πρωτοπείρων Ρωμελιτών της Γερμανικής γλώσσης, Βιέννη 1772".

Το βιβλίο αυτό ουσιαστικά είναι η ....Γερμανική άνευ διδασκάλου για αρχαρίους.

….. Επίσης φρόντισε και εκείνους που έμαθαν στο σχολείο «γραφή και ανάγνωση», αλλά δεν είχαν την οικονομική δυνατότητα να συνεχίσουν  τις σπουδές τους στον «ανώτερο» κύκλο των σχολείων και να διδαχτούν τον πλούτο της ελληνικής γραμματολογίας, να μάθουν κι άλλες λέξεις πέρα από εκείνες  που χρησιμοποιούσαν στην καθημερινότητά τους, να μάθουν λέξεις των προγόνων τους, για τους οποίους ήταν θαυμαστό στην Ευρώπη το ελληνικό γένος. Έγραψε γι’ αυτούς το βιβλίο Οικιακός και Πρόχειρος Διδάσκαλος των αρχαρίων της Ελληνικής Γλώσσης, Βιέννη 1783.

Και τότε, το 1793,  για πρώτη φορά κυκλοφορεί σε ελληνική γλώσσα από  τους τυπογράφους και εκδότες Σιατιστινούς αδελφούς Μαρκίδες Πούλιου το βιβλίο του Σιατιστινού εμπόρου και  λογίου Θωμά Δημητρίου: ΧΕΙΡΑΓΩΓΟΣ ΕΜΠΕΙΡΟΣ ΤΗΣ ΠΡΑΓΜΑΤΕΙΑΣ, το οποίο φιλοδοξεί να είναι χρήσιμο κι αναγκαίο σε κάθε πραματευτή – έμπειρο και μαθητευόμενο- όταν θέλει να βρει τη νομισματική μονάδα,  τα ζύγια ή τις πήχεις όλης σχεδόν της Ευρώπης.

Αλλά για την προκοπή των εμπόρων  ήταν αναγκαία και η γνώση ξένων γλωσσών- ιταλικής και γερμανικής τουλάχιστον- εκείνη την εποχή.

Την ανάγκη αυτή εντόπισε ο Θωμάς Δημητρίου και το 1779 με δική του δαπάνη, τυπώθηκε   στη Βιέννη  το βιβλίο του Γραμματική  της Ιταλικής Γλώσσας.

Ενδιαφέρον παρουσιάζει… η πορεία του βιβλίου του Νικολάου Αργυριάδη «Νεώτατα της Ελλάδος κατά της Ασίας τρόπαια».  

Η πρώτη έκδοση, το 1835, έγινε από τον ίδιο το Ν. Αργυριάδη με τη βοήθεια συνδρομητών στη Λειψία με όνομα συγγραφέα Ν. Α. Μαραθώνιος.  

Το 1902 ο εκδότης Κουσουλίνος στην Αθήνα το επανεκδίδει με την ακόλουθη παρατήρηση/πρόλογο: «Η παρούσα του ενδόξου Ψαριανού πυρπολητού και Ναυάρχου βιογραφία,…. καίτοι εξεδόθη κατά τα πρώτα της παλιγγενεσίας έτη και εν ξένη γη, είνε ουχ ήττον τοσούτον ακριβής και μετά τόσου ενθουσιασμού γεγραμμένη, ώστε θα ήτο λίαν λυπηρόν, αν μη ανετυπούτο……».

Τα  διδακτήρια ήταν πάντα αντικείμενο της φροντίδας της κοινωνίας της Σιάτιστας από το 1816 που η μοναχή Βαρβάρα δωρίζει το σπίτι της για να στεγασθεί η Ελληνική σχολή και  ο Τραμπαντζής, 1888,  χρηματοδοτεί  την ανέγερση του ιστορικού Γυμνασίου μας και ως τις μέρες μας που ο Αναστάσιος Τσίπος χρηματοδοτεί την ανέγερση της Τεχνικής σχολής,   οι αδελφοί Παπαγεωργίου την ανέγερση του διδακτηρίου  Γυμνασίου- Λυκείου και ο Κων/νος και Ελένη Παπανικολάου την ανέγερση του διδακτηρίου του Μουσικού Σχολείου.

Οι δυο συνοικίες της πόλης συνιστούν/δημιουργούν αδελφότητες με σκοπό την ανέγερση νέων διδακτηρίων καταλλήλων για τις καινούργιες μεθόδους διδασκαλίας και ταυτόχρονα στέλνουν στην ελεύθερη Ελλάδα τους δασκάλους τους για επιμόρφωση.

Στα πρώτα χρόνια τα παλιά της μαύρης δουλείας, της Τουρκοκρατίας, η εκκλησία είχε παραχωρήσει κελλιά του Αγίου Δημητρίου, για να στεγασθεί η τότε Ελληνική σχολή και πάντα το «παγκάρι» των εκκλησιών φροντίζει  για τη μισθοδοσία των εκπαιδευτικών μέχρι την απελευθέρωση και την ένταξη των εκπαιδευτικών μας ιδρυμάτων στην κεντρική διοίκηση του ελληνικού κράτους.

Μέχρι τότε η διοίκηση των σχολείων ασκούνταν από τους «εφόρους», διακεκριμένα μέλη της σιατιστινής κοινωνίας, οι οποίοι και υπέγραφαν τα σχετικά έγγραφα μισθοδοσίας ή απολυτηρίων.

Η φροντίδα των εκπαιδευτικών δεν σταματάει στη μετάδοση των γνώσεων, αλλά προχωράει  και σε θέματα επιβίωσης.

Χαρακτηριστικά έχει γραφεί για το μεγάλο δάσκαλο Παπαρρίζο:

Εκείνη την εποχή η σχέση δασκάλου-μαθητή δεν ήταν η καλύτερη! Η προσφιλέστερη παιδαγωγική μέθοδος ήταν η τιμωρία και η χρήση της βέργας

Ο Παπαρρίζος αντίθετα θεωρούσε και αποκαλούσε τους μαθητές του «παιδιά μου» και παρά τον πολύ μικρό μισθό που έπαιρνε ως δάσκαλος, όχι μόνο δίδασκε αμισθί φτωχούς μαθητές αλλά και τους διέτρεφε μαζί με τα δικά του παιδιά.

Στα δύσκολα χρόνια της φτώχειας οι δάσκαλοι πρωτοστατούσαν στα «συσσίτια» που έσωσαν τελικά τον υποσιτιζόμενο μαθητικό πληθυσμό.

Οι εκπαιδευτικοί της Σιάτιστας είναι αυτοί που θα ανακαλύψουν και θα παρουσιάσουν στην επιστημονική κοινότητα και  στο ευρύ κοινό τους θησαυρούς της γης μας,  οργανώνοντας την «Παλαιοντολογική Συλλογή Σιατίστης»

Δεν ήταν μόνο επαγγελματική υποχρέωση οι σχολικές εκδηλώσεις: θεατρικές παραστάσεις, γυμναστικές επιδείξεις, έκθεση χειροτεχνημάτων, ήταν και το καμάρι του δασκάλου για τα έργα των μαθητών του, όπως φαίνεται στις σχετικές φωτογραφίες που διασώθηκαν.

Ακόμη οι εκπαιδευτικοί μας φροντίζουν για την ενημέρωσή τους στις εξελίξεις της παιδαγωγικής με εκπαιδευτικά συνέδρια.

Η Σιάτιστα είναι μια από τις λίγες – αν όχι η μοναδική- πόλεις που κάθε χρόνο κάνει μνημόσυνο στους αποβιώσαντες εκπαιδευτικούς.

Συγκινητικό να ακούς σειρά ονομάτων ή στο σχετικό αφιέρωμα να ξαναβλέπεις μορφές που κάποτε πέρασαν από τα σχολεία μας, ανθρώπους στους  οποίους χρωστάμε  μεγάλο μερίδιο της παιδείας που αποκτήσαμε.

Η Σιάτιστα των ευεργετών.

Το Τραμπάντζειο Γυμνάσιο είναι ένα από τα παλαιότερα σχολεία στην τουρκοκρατούμενη  Ελλάδα και σήμερα τα περισσότερα εκπαιδευτήρια της πόλης έχουν χαρακτηριστική επωνυμία, δηλωτική των σύγχρονων ευεργετών.

Η Σιάτιστα ευτύχησε να έχει πολλούς ευεργέτες σε όλη την πορεία της μέσα στο χρόνο. Η αναφορά σήμερα  ονομάτων  δημοσίων κτιρίων της πόλης:  Τραμπάντζειο Γυμνάσιο, Κουκουλίδειο Πνευματικό Κέντρο, Τσιστοπούλειο Διοικητήριο, Τζώνειο Κέντρο Υγείας, Ιωαννίδειο Νηπιαγωγείο, ΤΕΕ "Α.Τσίπος", Διδακτήριο Γυμνασίου-Λυκείου "Γ. Παπαγεωργίου", "Νηπιαγωγεία Κων/νου Παπανικολάου", «Μουσικό σχολείο Κων/νος και Ελένη Παπανικολάου»... μας δίνει έμμεσα  ένα μικρό μόνο  απόσπασμα του  ονομαστικού καταλόγου των ευεργετών της, που είναι μακρύς και  περιλαμβάνει  και ονόματα που πολλοί τα αγνοούμε. Και   σίγουρα δεν περιλαμβάνει κι άλλους πολλούς ευεργέτες, που έμειναν  άγνωστοι.

Όλοι τους όμως αναγνώρισαν τα όσα τους πρόσφερε η μικρή τους πατρίδα και τιμούσαν το όνομα  της,  τη  Σιάτιστα,   που της ταιριάζουν,  νομίζω,   οι στίχοι του Οδυσσέα Ελύτη από το έργο του Ο Ήλιος ο ηλιάτορας :

"...Όμορφη και παράξενη πατρίδα

Ωσάν αυτή που μού  'λαχε δεν είδα

...................

Κλαίει φιλεί το χώμα ξενιτεύεται

Μένει στους πέντε δρόμους αντριεύεται

Κάνει να πάρει πέτρα τήνε παρατά

Κάνει να τη σκαλίσει βγάνει θάματα...