«ΔΡΑΜΑ ΕΝ ΟΔΩ. ΤΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ ΤΟΥ ΜΗΛΙΟΥ ΤΟΥ ΠΡΑΜΑΤΕΥΤΗ»

Του Δηµητρίου Γ. Σιάσιου,

Φιλολόγου

Ο Αριστοτέλης στο έργο του «Ποιητική» παρατηρεί: «Έργο του ποιητή δεν είναι να λέει όσα απλώς έγιναν, αλλά όσα µπορούσαν να γίνουν, δηλαδή τα δυνατά κατά πιθανή ή αναγκαία συνέπεια ... », Η φράση «κατά πιθανή ή αναγκαία συνέπεια» -κατά το εικός ή αναγκαίον», όπως είναι στο πρωτότυπο- στην αριστοτελική αισθητική αποτελεί την εσωτερική, αιτιώδη, λογική συνοχή του µύθου ή της διαδοχικής εξέλιξης των γεγονότων και των επεισοδίων, αποτελεί τη µεθοδολογία επεξεργασίας του υλικού που µπορεί να δηµιουργήσει την αισθητική πειθώ. Και αυτό αφορά, είτε τα πράγµατα που έγιναν, είτε τα πράγµατα που µπορούσαν να γίνουν.

Στη συνέχεια ο Αριστοτέλης επισηµαίνει τη διαφορά ποίησης και ιστορίας τονίζοντας: «ο ιστορικός λέει εκείνα που έγιναν, ο ποιητής όµως λέει εκείνα που µπορούσαν να γίνουν. Γι' αυτό και η ποίηση είναι πιο φιλοσοφηµένη από την ιστορία και σπουδαιότερη, γιατί η ποίηση έχει θέµα της µάλλον το καθ' όλου κι η ιστορία τα καθ' έκαστον ... »,

Τρανταχτή απόδειξη της αριστοτέλειας ρήσης το τραγούδι που θα προσεγγίσουµε µε την απαιτούµενη συντοµία. Ο τραγουδιστής λαός αντλώντας την έµπνευση από πραγµατικά γεγονότα, τα ταξίδια και τις περιπέτειες των ξακουστών πραµατευτάδων, έχοντας έτοιµη την επική ύλη από τους µύθους της αρχαιότητας και τα ακριτικά τραγούδια, µετουσιώνει σε ποίηση δραµατική ένα συµβάν «εν οδώ» που πράγµατι συνέβη ή θα μπορούσε να συμβεί.

Οι πραματευτάδες από την Ήπειρο, τη Σιάτιστα και άλλες βορειοελλαδικές πόλεις, που διέσχιζαν, κατά το 17°, 18° αιώνα, την οθωμανική επικράτεια, τις βαλκανικές και ευρωπαϊκές χώρες, αντιμετώπιζαν πολλούς κινδύνους, Οι κίνδυνοι δεν περιορίζονταν μόνο σ' ό,τι προερχόταν από τη δράση των στοιχείων της φύσης, όπως γίνεται λόγος σε άλλα τραγούδια που τραγουδιούνται εδώ στη Σιάτιστα. Μεγαλύτεροι ήταν οι κίνδυνοι από τη δράση ανθρώπων που ζούσαν έξω από τα κοινωνικά πλαίσια, Σε δύσκολα και επικίνδυνα περάσματα, σε ερημικές περιοχές καραδοκούσαν ληστές, οι χαραμήδες, που έπεφταν αιφνι- διαστικά πάνω στους ανύποπτους ταξιδιώτες και πραματευτάδες και τους αφαιρούσαν τα υπάρχοντα και τις πραμάτειες κι όχι λίγες φορές τη ζωή τους. Αυτή η έλλειψη ασφάλειας είναι ιδιαίτερα αισθητή στις βόρειες χώρες και γίνεται εντονότερη από τα τέλη του 16°^υ αι. και τις αρχές του 17ου, καθώς, εξαιτίας της έκδηλης παρακμής του οθωμανικού κράτους, πληθαίνει η εμφάνιση τουρκαλβανικών -και ελληνικών- ληστρικών ομάδων που λυμαίνονται πόλεις και χωριά και λεηλατούν καραβάνια. Αφθονούν οι γραπτές μαρτυρίες από τα τουρκικά αρχεία για τη δράση ληστών σ' ολόκληρο το χώρο της Μακεδονίας κατά την περίοδο αυτή. Σουλτανικό φιρμάνι του 1682 πληροφορεί μεταξύ άλλων: « ... Από δεκαπέντε ετών οι ραγιάδες των περιφερειών Αχρίδος, Μοναστηρίου, Σκοπίων, Κιουστεντίλ, Τρικκάλων και Θεσσαλονίκης, συνεννοηθέντες μεταξύ των μυστικώς κατήρτισαν ληστοσυμμορίαν εκ δεκαπέντε μέχρις είκοσι και τριάκοντα ανδρών, ήτις ... περιέρχεται τας ανωτέρω περιοχάς, άλλοτε πεζή και άλλοτε έφιππος, δολοφονεί πλείστους μουσουλμάνους και ραγιάδες των κωμοπόλεων και χωρίων και λεηλατεί τας περιοχάς αυτών. Εις επίμετρον επιτίθεται κατά των διαβατών εις τας δημοσίας οδούς, ληστεύει τα καραβάνια και τα χρήματα του δημοσίου και διαπράπει ανθρωποκτονίας ... »

Παρόμοια γεγονότα, συνηθισμένα κατ' εκείνους τους δύσκολους καιρούς, ήταν εύκολο να συγκινήσουν τη λαϊκή ψυχή, η οποία άντλησε την έμπνευση από κάποιο πραγματικό γεγονός, το έντυσε με δραματικά και τραγικά στοιχεία και το μετουσίωσε σε πολύστιχο αφηγηματικό τραγούδι, μια παραλογή, όπως ονομάζονται από τους ειδικούς μελετητές τα τραγούδια αυτού του είδους.

Το υπό εξέταση τραγούδι, που εδώ στη Σιάτιστα ήταν γνωστό στους παλιούς εξαίρετους τραγουδιστές ως "Το τραγούδι του Μήλιου του πραματευτή» ή "Ου Μήλιους ου πραματιφτής», ήταν ευρύτατα διαδεδομένο στον ελληνικό χώρο και έχει γνωρίσει πολλές δημοσιεύσεις σε διάφορες παραλλαγές. Πρώτος το δημοσίευσε ο Γάλλος ερευνητής Claude Fauriel το 1824 στο έργο του «Chantes Popoulaires de la Grece Moderne» (Τα ελληνικά δηµοτικά τραγούδια, όπως το µετέφρασε στην έκδοση του 1956 ο Νίκος Βέης). Ακολούθησε η δηµοσίευση δύο παραλλαγών το 1860 µε τον τίτλο «Οι χαραµήδες» από τον Arnold Passow στο έργο του «Popularia Carmlna Graeciae Recentioris» (Δηµοτικά τραγούδια της συγχρόνου Ελλάδος) -εκεί ο κεντρικός ήρωας ονοµάζεται Γιάννης- το 1932 από το Νικόλαο Πολίτη στο έργο «Εκλογαί από τα τραγούδια του Ελληνικού Λοού»- στην παραλλαγή αυτή ο πραµατευτής ονοµάζεται Ανδρούτσος- το 1958 από το Δηµήτριο Πετρόπουλο στο δίτοµο έργο του «Ελληνικά δηµοτικά τραγούδια» µε τον τίτλο «Αδελφός αναγνωρίζει αδελφό». Αυτές είναι οι σηµαντικότερες συλλογές ελληνικών δηµοτικών τραγουδιών. Έχουν δηµοσιευτεί και άλλες παραλλαγές του τραγουδιού σε άλλες συλλογές.

Ας ακούσουµε όµως τους υπέροχους στίχους από τις παραλλαγές του τραγουδιού, όπως τις είχα καταγράψει από το στόµα των καλλίφωνων παλιακών τραγουδιστών της Σιάτιστας, του Ζήση Τζιλίνη, του Χρήστου Καρανάσιου, του Αθανασίου Τύρνα και του Κώστα Δούβλου, το 1962 σε εργασία που ανέλαβα για το Σπουδαστήριο του µαθήµατος Λαογραφίας ως δευτεροετής φοιτητής υπό την καθοδήγηση του Κα- θηγητή Δηµητρίου Πετρόπουλου. Αξίζει πάντως να αναφερθεί ότι την πλέον εκτεταµένη παραλλαγή του τραγουδιού δηµοσίευσε το 1910 ο αείµνηστος Σιατιστινός Φιλόλογος Αναστάσιος Λαζάρου στο ΜΗΠΣ µε τον τίτλο «Φόνος αδελφού».

Ου Μήλιους ου πραµατιφτής, ου Μήλιους ου λιβένdης/σέρνει µουλάρια δώδικα κι µούλις δικαπένdι./Σέρνει κι µια χρυσόµουλα να πιρπατεί καβάλα.

Κι όλου τουν ίσκιου πάινιν, τουν ίσκιου 'που τα δέντρα/µόν' τραγουδούσιν κι έλιγιν, µον' τραγουδεί κι λέγει:/"Καλότυχά -ν- ισείς βουνά, που δε βαστά τι κλέφτις".

Του λόγου δεν douv έσουσιν, του λόγου δεν douv είπι ν/, οι κλέφτις τουν απάντησαν καταµισίς του δρόµου/κι-ν- απ' τα µbλάρια τ' πιάστηκαν, παίρνουν τα ξιφουρτώνουν.

«Βρε, µην τα ξιφουρτώνιτι τα έρηµα µουλάρια/σαπίσαν τα στηθάκια µου φουρτώντας, ξιφουρτώντας"Τρεις µαχιρές τουν έδoυσαν, τρεις µαχιρές τουν έχουν.

Η µια τουν παίρνει στ' άρµατα κι η άλλη στα τσιαπράζια;/η τρίτη- ν- η φαρµακιρή ανάµισα στα στήθια./Κι οι κλέφτις τουν ιξέταζαν, κάθουντι τουν ρουτάνι:

- Του πόθιν είσι, µπρε πιδί, του τίνους παλικάρι;/-Η µάνα µ' 'που τα Γιάννινα (Σ' άλλη παραλλαγή: Η µάνα µ' 'που τη Σιάτιστα) κι αφένdης µ' απ' την Άρτα

κι έχου αδιρφόν µικρότιρουν αρµατουλόν κι κλέφτην./«Ισύ 'σι, Μήλιου µ' αδιρφέ, ισύ 'σι παλικάρι;»/Στις πλάτις του τουν έριξιν κι στου ιατρό τoυµbάει.

"Γιάτριψ' ιατρέ, τουν αδιρφό μ' κι όσα φλουριά ξουδιάσου. Κι του μαχαίρι τ' έβγaλιν κι στην καρδιά του κρούει".

Όπως γίνεται φανερό, στο τραγούδι δραματοποιείται η συνάντηση δύο αδελφών που είχαν χρόνια να ιδωθούν, ο φονικός τραυματισμός του ενός από τον άλλο, η αναγνώριση κάτω από έξοχα τραγικές συν- θήκες και, τέλος, η αυτοκτονία και του ληστή αδελφού, Έτσι, το ίδιο μαχαίρι σφράγισε τη ζωή δυο αδελφών που προς στιγμήν γνώρισαν την ευτυχία της αναγνώρισης και ύστερα πορεύτηκαν στην αιωνιότητα υπό το βάρος μιας απόλυτης δυστυχίας,

Σε καλή ώρα ο ανώνυμος δημιουργός του τραγουδιού έπλασε μια τραγωδία, όπως μόνο οι μεγάλοι τραγικοί ποιητές της αρχαιότητας θα μπορουσαν να πλάσουν, Στην τραγωδία «Επτά επί Θήβαις» ο Αισχύλος παρουσιάζει το βασιλιά  των Θηβών Ετεοκλή, τυφλωμένο από μια εσωτερική θύελλα να σκοτώνει σε μονομαχία τον αδελφό του Πολυνείκη, που τόλμησε να εκστρατεύσει με άλλους συμμάχους εναντίον της ίδιας του της πόλης, Κινητήρια δυναμη του δράματος αυτού όμως είναι η εκπλήρωση μιας κληρονομικής κατάρας που βαραίνει το γένος των Λαβδακιδών κι ο κεντρικός ήρωας είναι όργανο της μοίρας που ενεργεί σ' όλη την έκταση του έργου, τυφλωμένος από οργή. Περισσότερα κοινά στοιχεία στην υπόθεση και εξέλιξη του θέματος του τραγουδιού μπορεί να διακρίνει μια προσεκτικότερη σύγκρισή του με μια άλλη τραγωδία που το θέμα της αντλεί ο αρχαίος τραγικός από τον ίδιο κύκλο, της καταραμένης γενιάς των Λαβδακιδών, τον «Οιδίποδα Τύραννο» του Σοφοκλή.

Κύρια διαφορά τους είναι ότι ο κεντρικός ήρωας της τραγωδίας είναι πατροκτόνος, ομόκοιτος της μητέρας του και κινείται με βάση το σχέδιο αθέατου θεού, του Απόλλωνα, ενώ ο ένας από τους ήρωες του τραγουδιού, ο κλέφτης αδελφός, είναι αδελφοκτόνος.

Όμως οι ομοιότητες είναι περισσότερες. Πρώτα ο τρόπος διάπραξης της ανόσιας πράξης: και οι δύο δράστες ενεργούν με πλήρη άγνοια, δεύτερο, το «έγκλημα» διαπράπεται σε παρόμοιο χώρο: σε «εμπορική στράτα» ο φόνος του Μήλιου, «εν τριπλαίς αμαξιτοίς» (σε αμαξιτό τρίστρατο) ο φόνος του Λαϊου από το γιο του Οιδίποδα. Τρίτο, και οι δύο δράστες, μόλις μαθαίνουν την τραγική αλήθεια, αυτοχειριάζονται. Ο Οιδίποδας αυτοτυφλώνεται και ο κλέφτης αδελφός με το μαχαίρι του αυτοκτονεί.

Πιο κοντά, μπορούμε να πούμε, πως βρίσκεται η υπόθεση του τραγουδιού μας στα τραγούδια του ακριτικού κύκλου. Στα τραγούδια αυτά όμως η υπόθεση ολοκληρώνεται με τη χαρά της αναγνώρισης των δύο αδελφών που στην αρχή μονομαχούν και συγκρούονται. Στην Ποντιακή, λόγου χάρη, παραλλαγή του τραγουδιού για τα παιδιά του Ανδρόνικου με τον τίτλο "Ο αιχμάλωτον" ακόμη και τα όπλα τους αρνούνται τη μάχη αποδεικνύοντας πόσο δυνατή είναι η αδελφική αγάπη: «Εσύραν τα σπαθία τουν, να κρούγνε τ' ένα τ' άλλον

Τσακώθαν τα σπαθία τουν, κι κρούγνε τ' ένα τ' άλλον./Εσύραν τα κοντάρια τουν, να κρούγνε τ' ένα τ' άλλον./Τσακώθαν τα κοντάρια τουν, κι κρούγνε τ' ένα τ' άλλον».

Στο τραγούδι του «Μήλιου του πραµατευτή» ο λαϊκός ποιητής ολοκληρώνει την κάθαρση, σύµφωνα µε τον αριστοτελικό ορισµό της τραγωδίας, «δι' ελέου και φόβου» µε το φόνο εξ αγνοίας του βασικού ήρωα και την αυτοκτονία του ληστή αδελφού, όταν συνειδητοποιεί σε βάρος ποιου εγκληµάτισε.

Δε θα σταθούµε στις έρευνες τις σχετικές µε το τραγούδι. Θα επιµείνουµε όµως σε ορισµένες παρατηρήσεις σχετικές µε τη µορφή, τους εκφραστικούς τρόπους και την οργάνωση του υλικού. Στην ισχυρή αντίθεση, πρώτα, πάνω στην οποία δοµείται η πορεία του µύθου και επέρχεται η κάθαρση. Από άποψη τεχνοτροπική, σηµαντικός, όπως συµβαίνει και στα ιστορικά και τα κλέφτικα τραγούδια, είναι ο πρώτος στίχος, καθώς στον πρώτο στίχο δίνονται σηµαντικές πληροφορίες για το κύριο θέµα του τραγουδιού ή για τον κεντρικό ήρωα. Αυτό συµβαίνει και στο τραγούδι του «Μήλιου του πραµατευτή».

Στον πρώτο στίχο εµφανίζεται στην εικόνα ο κεντρικός ήρωας, ο Μήλιος, µε δυο προσδιορισµούς: είναι πραµατευτής, η επαγγελµατική ιδιότητά του∙ είναι και λεβέντης, η ψυχοπνευµατική συγκρότησή του. Πώς αλλιώς θα τολµούσε να διασχίσει τους άξενους κι επικίνδυνους δρόµους, αν δεν ήταν τέτοιος; Οι επόµενοι στίχοι διαγράφουν µια εικόνα ειρηνική. Έχοντας «κανταριάσει», όπως έλεγαν οι παλιοί κιρατζήδες, τα φορτωµένα µουλάρια και τις µούλες του, τραγουδάει αµέριµνος, καβάλα σε µια «χρυσόμουλα». Περνώντας από τον παχύ ίσκιο των δέντρων, καλοτυχίζει τα βουνά που δε «βαστάνε κλέφτες». Έµµεσα, ίσως, καλοτυχίζει τον εαυτό του που ως τη στιγµή εκείνη δεν τους συνάντησε. Από το σηµείο εκείνο όµως αρχίζει η «περιπέτεια», βασικό στοιχείο της αρχαίας τραγωδίας, σύµφωνα µε τον Αριστοτέλη. Η µετάπτωση, δηλαδή, από την ευτυχία στη δυστυχία. Η αιφνίδια αλλαγή του σκηνικού εισάγεται µε τη διαπίστωση που διατυπώνεται µε την επανάληψη: «Του λόγου δεν τουν έσουσιν, του λόγου δεν τουν είπιν». Βέβαια ο λαϊκός τραγουδιστής την προετοιµάζει, καθώς στο στίχο, όπου ο ήρωας του τραγουδιού καλοτυχίζει τα βουνά, σκόπιµα, την ώρα που τραγουδάει, παρεµβάλλει την επιφώνηση «ου ξιµέτουχους, κι ου ξισυλλόιαστους» ως συµπλήρωµα της µουσικής φράσης κι όχι του στίχου, προϊδεάζοντας για το τι θα ακολουθήσει Κι εννοεί βέβαια ότι ο ήρωας προχωράει αµέριµνος και χωρίς να βάζει κακό στο νου του, για να συναντήσει την τραγική µοίρα του, αψηφώντας τον κίνδυνο που ελλοχεύει

Από 'δω και πέρα µε καταιγιστικό ρυθµό ξεδιπλώνεται το δράµα. Ληστές εµφανίζονται αιφνίδια «καταµεοής του δρόµου» και πρακτικοί, καθώς ήταν, πιάνουν αµέσως κι αρχίζουν να ξεφορτώνουν τα µουλάρια από τις πραµάτειες. Δραµατική η εναλλαγή του σκηνικού. Δεν υπάρχει πια ο ειρηνικός πραματευτής που ταξιδεύει ελεύθερος και τραγουδάει αμέριμνος. Έχει μεταλλαχθεί σ' έναν δύστυχο αιχμάλωτο που ικετεύει για τις πραμάτειες και την ίδια του τη ζωή. Δεν έχει αντιληφθεί την αλλαγή της μοίρας του, γι' αυτό και διαμαρτύρεται για το ξεφόρτωμα των μουλαριών. Σκόπιμα ο λαϊκός ποιητής προσθέτει στο ουσιαστικό «μουλάρια» τον επιθετικό προσδιορισμό «έρημα». Στην πραγματικότητα δεν είναι τα μουλάρια, αλλά ο ίδιος «έρημος», δυστυχισμένος.

Ακολουθεί η σκληρή κι απότομη αντίδραση των κλεφτών, όπως ταιριάζει σ' ανθρώπους τέτοιας λογής. «Τρεις μαχιρές του ν έδουσαν» κι ο «λεβέντης προµατευτής» του 1°^υ στίχου κείτεται στο χώμα βαριά λαβωμένος. Η σοβαρότητα και το αποτέλεσμα της λαβωματιάς δίνονται σε δύο στίχους μ' έναν αναβατικό ρυθμό που δημιουργείται από τη χρήση -συνηθισμένη στο δημοτικό τραγούδι- του «νόμου των τριών»:

«Η μια τουν παίρνει στ' άρματα κι η άλλη στα τσιαπράζια,/Η τρίτη-ν- η φαρμακιρή ανάμισα στα στήθια». Ωστόσο φαίνεται αταίριαστος ο ρόλος των ερωτημάτων που απευθύνουν οι κλέφτες στο λαβωμένο βαριά πραματευτή: «Του πόθιν είσι, μπρε πιδί, του τίνους παλικάρι;» Το ερώτημα εισάγεται με τη βοήθεια ενός τυπικού στίχου των δημοτικών τραγουδιών: «Κι οι κλέφτις τουν ιξέταζαν, κάθουντι τουν ρουτούνι». Ξενίζει που σε μια τόσο κρίσιμη στιγμή ο θύτης ενδιαφέρεται για την καταγωγή του θύματος. Πρέπει όμως να θυμόμαστε ότι η ποίηση δεν αντιγράφει πιστά την πραγματικότητα. Στηρίζεται σ' αυτήν, αλλά τη μεταπλάθει σε ποιητικό λόγο. Το ερώτημα -τυπικά άστοχο- παίζει θεμελιακό ρόλο στην εξέλιξη της υπόθεσης. Είναι η γέφυρα που θα γεφυρώσει το άγνωστο με το γνωστό και μέσα από την αυτοπαρουσίαση του βασικού ήρωα, του Μήλιου, θα οδηγήσει στην αναγνώριση και την κάθαρση. Από το ερώτημα αυτό και πέρα οι εξελίξεις θα ακολουθήσουν με ταχύτητα ανατρέποντας όλο το σκηνικό. Πρόκειται για ένα τυπικό ερώτημα, με δραματική όμως ουσία, που θυμίζει έντονα ομηρική τεχνική.

Στη Ζ Ραψωδία της Ιλιάδας συγκρούονται ο Διομήδης από τη μεριά των Αχαιών κι ο Γλαύκος από τη Λυκία, σύμμαχος των Τρώων. Πριν όμως αρχίσει η μονομαχία, ο Διομήδης απευθύνεται στον αντίπαλό του και ρωτάει:

«Τις δε συ έσσι, φέριστε, κατά θνητών ανθρώπων;/Ου μεν γαρ ποτ' όπωπα μάχη ένι κυδιανείρη.

    Το πριν ατάρ μεν νυν γε πολύ προβέβηκας απάντων τω θάρσει».

[Ποιος τάχα να 'σαι, αρχοντογέννητε; Σαν ποιου θνητού λογιέσαι;

Δε σ' έχουν δει τα μάτια μου στη δοξαντρούσα μάχη ως τώρα'

κι όμως τους ξεπέρασες στην αντριγιά τους άλλους].

Στην απάντησή του ο Γλαύκός εξιστορεί όλη τη γενιά του κι έτσι αποκαλύπτεται πως οι παππούδες τους ήταν φίλοι. Για το λόγο αυτό αποφασίζουν να μην κονταροχτυπηθούν και ν' ανταλλάξουν δώρα.

 Εκεί η αναγνώριση των δύο ηρώων φέρνει τη χαρά εδώ τη λύπη∙ η αναγνωριση, μέσα από τα ερωτήματα των δύο αδελφών και η αποτυχημένη προσπάθεια του κλέφτη αδελφού να γιατρέψει το λαβωμένο αδελφό του, τον οδηγεί στην αυτοχειρία.

Μια μαχαιριά στην καρδιά και το «εκκύκλημα», το τροχοφόρο του αρχαίου θεάτρου, βγάζει στο προσκήνιο τα πτώματα των δύο πρωταγωνιστών, ενώ το ακροατήριο ακούει άφωνο το τέλος της δραματικής ιστορίας που αφηγείται τραγουδώντας ο λαϊκός τραγουδιστής. Δύο τραγικές μορφές, δύο αδέλφια που άγγιξαν για λίγο την ευτυχία και τη χαρά της αναγνώρισης, αλλά περιέπεσαν στη δυστυχία χτυπημένα από το βαρύ χέρι της μοίρας, του «δαίμονος» των αρχαίων Ελλήνων, που στα χέρια της η ανθρώπινη ύπαρξη καταντάει άθυρμα. Μάταια ο ληστής αδελφός ικετεύει το γιατρό να γιατρέψει τον αδελφό του. Έτσι, το τριμερές σχήμα πάνω στο οποίο δομείται η αρχαία τραγωδία -ύβρις, νέμεσις, τίσις - λειτουργεί απόλυτα και στο τραγούδι που εξετάζουμε.

    Αξίζει επιλογικά να παρατηρηθεί πως στο τραγούδι πέρα από την ταχύτητα της δράσης, η αφήγηση αναπτύσσεται με ειλικρίνεια, σαφήνεια και δύναμη. Οι χαρακτήρες διαγράφονται με απλότητα αλλά και φαντασία. Είναι αληθινοί κι ανθρώπινοι Συγκινεί ιδιαίτερα η έκφραση της αδελφικής αγάπης και συγκλονίζει το τραγικό τέλος.

Όσον αφορά τέλος, την περιοχή όπου αρχικά συντέθηκε το τραγούδι, η ευρύτητα της διάδοσής του δεν παρέχει σταθερό έδαφος για την πιθανολόγηση του ζητήματος. Οπωσδήποτε δεν ήταν τόπος γένεσης η Σιάτιστα, παρά το ότι σε μια από τις παραλλαγές που έχουν καταγραφεί αναφέρεται ως τόπος καταγωγής του Μήλιου: «η μάνα μ' 'που τη Σιάτιστα, αφέντης μ' 'που την Άρτα». Όμως η διατήρηση των ηπειρωτικών τοπωνυμίων στις περισσότερες σιατιστινές παραλλαγές ενισχύει την άποψη του Κ. Ρωμαίου πως το επίκεντρο του τραγουδιού είναι η Ήπειρος.

Είναι γνωστή εξάλλου η επικοινωνία της Σιάτιστας με την Ήπειρο και οι άλλοι δεσμοί κατά την Τουρκοκρατία και η συνεργασία των πραματευτάδων, ιδιαίτερα στα Βαλκάνια  και τις Παραδουνάβειες Ηγεμονίες. Η Ήπειρος στο αρχικό στάδιο δημιούργησε τον πυρήνα του τραγουδιού, αλλά και οι λαϊκοί ποιητες της Σιάτιστας δούλεψαν τόσο το περιεχόμενο, όσο και τη μορφή του, ώοτε να δημιουργηθεί η παραλλαγή που μας απασχόλησε. Ένα δεύτερο στοιχείο που υποστηρίζει την άποψη ότι το τραγούδι δε δημιουργήθηκε αρχικά στη Σιάτιστα είναι το όνομα του βασικού ήρωα. Το κύριο όνομα «Μήλιος» δεν ήταν και δεν είναι συνηθισμένο στη Σιάτιστα. Στον Κώδικα του Ζωσιμά, πηγή γραπτή που χρονικά βρίσκεται κοντά στο τραγούδι, γίνεται μνεία μια φορά όλο κι όλο του ονόματος αυτού. Και μάλιστα δεν ανήκει σε Σιατιστινό. Στην Πράξη υπ' αριθ. 36 της 25ης Φεβρουαρίου 1699  αναφέρεται: «... παρεστάθη ο Θεόδωρος Ζυγούρης από Κονισκόν, και τα του αδελφού του παιδία μίλιου ... ».

(Aναδημοσίευση από την εφημερίδα ΕΦΗΜΕΡΙΣ του Μορφωτικού-Πολιτιστικού Συλλόγου Σιάτιστας "Μαρκίδες Πούλιου", φύλλο 318).