Η ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΣΙΑ ΤΟΥ ΜΙΧΑΗΛ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ 

Του Νίκου Ψημμένου,

Ομότιμου Καθηγητή Ιστορίας της Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων

     Στη µακρά σειρά των Νεοελλήνων λογίων, που στήριξαν τις όποιες επιµέρους ή και γενικές απόψεις τους σε κείµενα αρχαίων θεραπόντων των γραµµάτων, µια θέση διεκδικεί αναµφίβολα και ο Μιχαήλ Παπαγεωργίου, θείος εκ µητρός του γνωστού γραµµατολόγου Γεωργίου Ζαβίρα και πρώτος δάσκαλός του από τα τέσσερά του κιόλας χρόνια στη γενέτειρά τους Σιάτιστα. Η χρήση, βέβαια, κειµένων προγενέστερων διάσηµων συγγραφέων για την άρθρωση ενός καινούριου λόγου, που να διαθλά τις ιστορικές συνθήκες ζωής µιας µεταγενέστερής τους εποχής, δε µας εκπλήσσει, Σε ζητήµατα µάλιστα της νεοελληνικής παιδείας είναι, θα 'λεγα, και επιβεβληµένη, Κι αυτό όχι µόνο γιατί οι απαρχές της ανάγονται ως την ελληνική αρχαιότητα, στην οποία αρκετοί αναγνωρίζουν ακόµη τις αξιολογικού χαρακτήρα συνιστώσες της, αλλά γιατί κύριο µέσο της παροχής της, αλλά και ιστός της και άξονάς της, παραµένει πάντα η γλώσσα µας, που στο διάβα των αιώνων, παρά τις διευρύνσεις ή τον εµπλουτισµό της µε ξένα στοιχεία και παρά τις αλλοιώσεις, είτε της µορφής της, είτε του νοήµατος µέρους του λεξικογραφικού της πλούτου, είναι αυτή που κατεξοχήν µας ορίζει και µας ξεχωρίζει ως διακριτό από άλλους λαούς όλο, είναι αυτή που µας παιδεύει και µας εκπαιδεύει.

     Τα δύο τελευταία ρήµατά µας -παιδεύει και εκπαιδεύει- αποτυπώνουν, νοµίζω, εναργέστατα τους στόχους του συνόλου των προσπαθειών του Παπαγεωργίου ως λογίου και διδασκάλου του Γένους. Αυτό µαρτυρούν, άλλωστε, τόσο τα δύο αλφαβητάριά του για τους µικρούς µαθητές των λεγόµενων κοινών σχολείων της εποχής του, όσο και η µακρά µαθητεία του ως διδασκάλου των ελληνικών µαθηµάτων καταρχήν εντός του ευρύτερου ελληνικού χώρου και αργότερα εκτός αυτού. Παιδεύοντας και εκπαιδεύοντας τους µαθητές των κοινων σχολείων μας ή «τους  νέους των ομογενών μας» σε χώρες της κεντρικής Ευρώπης και εκπονώντας γι' αυτούς τα αλφαβητάριά του, ο Παπαγεωργίου δεν όφειλε, βέβαια, να προστρέξει στην ελληνική αρχαιότητα. Ως έμπειρος διδάσκαλος γνώριζε ότι το πρώτο σκαλοπάτι των ελληνικών μαθημάτων παραμένει πάντα η εκμάθηση της αλφαβήτας και ως γιος ιερέα ταύτιζε το περιεχόμενο της παιδείας με την κατά Χριστόν αγωγή των παιδιών. Γι' αυτό και τα αναγνώσματα, που συμπεριέλαβε στο Μέγα Αλφαβητάριό του, προέρχονται κυρίως από την ακολουθία της θείας λειτουργίας και γι' αυτό ο εκτενής διάλογος διδασκάλου και μαθητού, με τον οποίο ολοκληρώνει ουσιαστικά το πόνημά του, φέρει την ενδεικτική του περιεχομένου του επιγραφή «Περί των αναγκαίων προς σωτηρίαν».

     Στα ιερά κείμενα της θείας λειτουργίας αναγνωρίζουμε ασφαλώς την ακόμη και στα χρόνια μας σημαντικότερη γέφυρα του λόγου των Νεοελλήνων με τον Έλληνα λόγο της κλασικής αρχαιότητας, όμως η γνώση τους δε συνιστά οπωσδήποτε ό.τι με τον όρο αρχαιογνωσία συνήθως εννοούμε. Αυτό σημαίνει ότι την αρχαιογνωσία του Σιατιστέα διδασκάλου δε θα πρέπει να την οριοθετήσουμε μελετώντας τα κείμενα του Μεγάλου Αλφαβηταρίου του, αλλά άλλα κείμενά του. Και ως προς αυτό το πλέον πρόσφορο κείμενό του είναι αναμφίβολα το κείμενο μιας επιστολιμαίας διατριβής του περί του «εν τη ζ' ωδή» τροπαρίου της Πεντηκοστής «Θέσπιν κατεβρόντησε», την οποία ο Παπαγεωργίου έγραψε στις 5/18 lουλίου του έτους 1786 στην Πέστη της Ουγγαρίας ανταποκρινόμενος σε σχετικό αίτημα του άγνωστού μας πλέον «ελλογιμωτάτου κυρίου Αθανασίου».

     Τη σημασία της διατριβής πρώτος διέγνωσε ο εκδότης της Π. Β. Πάσχος -περιδιαβάζοντας-, όπως γράφει, «τα πνευματικά τοπία της ιδιαίτερης πατρίδας» του και «φυλλομετρώντας τους παλιούς χειρόγραφους κώδικες της Δημοτικής Βιβλιοθήκης Κοζάνης». Την έκδοσή της φρόντισε μάλιστα να συνοδεύσει με μια πολύτιμη για την περαιτέρω έρευνα εισαγωγή, στην οποία παρακολουθεί σε γενικές γραμμές τον πολύπλαγκτο βίο του συγγραφέα της και  εξαίρει την ιδιαιτερότητά  της ως ερμηνευτικό κείμενο ενός τροπαρίου, και ένα επίμετρο, στο οποίο αναδημoσιεύει 4 ακόμη ερμηνευτικές προσεγγίσεις του ίδιου τροπαρίου  από άλλους συγγραφείς, τις οποίες χαρακτηρίζει εκ προοιμίου ως «πιο θεολογικές και χρήσιμες».      

    Συγκρίνοντας κανείς τις 4 αναδημοσιευμένες προσεγγίσεις του τροπαρίου με εκείνη του Παπαγεωργίου, όχι μόνο συμφωνεί με το χαρακτηρισμό του γνωστού ιχνηλάτη της βυζαντινής υμνογραφίας Πάσχου, αλλά έκπληκτος διαπιστώνει ότι αφετηρία της ερμηνευτικής προσπάθειάς του είναι μια αξιοζήλευτη, θα 'λεγα, ως προς τη θεωρητική τεκμηρίωσή της άποψη για την ασάφεια των ποιητικών κειμένων, η οποία και τον «παρασύρει», οφείλουμε να παρατηρήσουμε, στην εκδίπλωση της αρχαιογνωσίας του, και όχι η προβολή θεολογικών θέσεων και αρχών, η γνώση των οποίων θα βοηθούσε ενδεχομένως τον «ελλογιμώτατον κύριον Αθανόσιον» να κατανοήσει επαρκώς την «εν βυθώ» κρυπτόμενη αλήθεια του τροπαρίου.

      Και επιπλέον: Στην πρώτη κιόλας παράγραφο της διατριβής του ο Παπαγεωργίου εικονογραφεί τον Αθανάσιο ως τον «εγκύπτονια εις βάθος» στα συγγράµµατα των ποιητών, ως τον «οιονεί τον νουν αυτών αναµοχλεύοντα και θεµιστεύοντα», ταυτόχρονα όµως και ως «υποτιάζοντα» σε κάποια «διαπορούµενα». Ως τον λογιώτατο, µε άλλα λόγια, του οποίου τα «διαπορούµενα» στην περίπτωση ενός τροπαρίου της Εκκλησίας µας θα αναµέναµε να είναι προπάντων θεολογικού χαρακτήρα και όχι η ασάφεια κάποιων αρχαιοελληνικών λέξεων «δι' οµωνυµίαν», όπως της λέξης «θέσπις», ή η χρήση ενός άρθρου, όπως του υποτακτικού άρθρου «οις».  

     Δε γνωρίζουµε, βέβαια, το ακριβές αίτηµα του άγνωστού µας Αθανασίου. Ο Παπαγεωργίου πάντως στην αρχή της διατριβής του κάνει λόγο, όπως µόλις αναφέραµε, µόνο για κάποιο «διαπορούµενό» του. Μετά τη µακροσκελή, ωστόσο, εισαγωγή του στην όλη θεµατική αναζητά ή προσπαθεί να αναζητήσει το νόηµα όλων των λέξεων του τροπαρίου µε βαρύνουσα σηµασία για την πλήρη κατανόησή του ως ενός αρχαιοελληνικού περισσότερο ποιητικού κειµένου παρά ως εκκλησιαστικού ύµνου. Στην αναζήτησή του αυτή µας αποκαλύπτει, άλλωστε, και το απροσδόκητο εύρος της αρχαιογνωσίας του -απροσδόκητο για δύο λόγους: Και γιατί εκδιπλώνεται κατά την ερµηνεία ενός εκκλησιαστικού τροπαρίου πέντε µόνο στίχων και γιατί η εκδίπλωσή του προέρχεται από τη γραφίδα ενός απλού διδασκάλου των ελληνικών γραµµάτων του τέλους του  18ου αιώνα, γνωστού κυρίως ως συγγραφέα σχολικών και άλλων εγχειριδίων. 

      Το γιατί ο Παπαγεωργίου ερµηνεύοντας το «εν τη ζ' ωδή» τροπάριο της Πεντηκοστής εκδίπλωσε την αρχαιογνωσία του, µας το αποκαλύπτει στον επίσης µακροσκελή επίλογο της επιστολιµαίας διατριβής του: Γιατί, όπως υπογραµµίζει, «ο φιλόσοφος ανήρ οφείλει να σταθµίζει «τη του λόγου ακριβεί θεωρία ... τα προσφερόµενα και επαπορεί τούτων τοις πλείοσιν», ώστε τελικά να εκφέρει «αληθείς ... εµβριθείς και σφυρηλάτους ... τας ειδήσεις».

     Ο Παπαγεωργίου προσπάθησε, λοιπόν, να επιλύσει τα «διαπορούµενα» του Αθανασίου ως «φιλόσοφος ανήρ»: Στάθµισε µε ακρίβεια το νόηµα κάθε λέξης του τροπαρίου µε βαρύνουσα σηµασία, διερεύνησε την όποια πολυσηµία της ανατρέχοντας σε κείµενα Ελλήνων της κλασικής αρχαιότητας και µεταγενέστερών τους και κατέληξε, όπως ήθελε να πιστεύει, σε αληθείς, εµβριθείς και σφυρήλατες ειδήσεις, η γνώση των οποίων ευελπιστούσε πως θα καθιστούσε ικανό τον Αθανάσιο να συλλάβει πλήρως ή πληρέστερα το τροπάριο «Θέσπιν κατεβρόντησε» της Πεντηκοστής. Σταθµίζοντας, ωστόσο, το νόηµα κάθε ασαφούς «δι' οµωνυµίαν» λέξης και διερευνώντας τις διάφορες σηµασίες, που προγενέστεροί του συγγραφείς είχαν αποδώσει, φαίνεται πως τον συνεπήρε ο γνωστός οίστρος αρκετών γραμματικών της εποχής του, των οποίων η επίμονη ενασχόληση «περί λεξίδια και μόρια διαλέκτου» προκάλεσε την μήνιν των συναδέλφων τους

      Γι' αυτό και στο κείμενο της διατριβής, που μελετούμε, η αναζήτηση της ακριβούς σημασίας των «ασάφειαν δι' ομωνυμίαν ποιουμένων» λέξεων του τροπαρίου δεν είναι μόνο υπέρμετρος επεκτείνεται συνήθως ακόμη και στην ευσύνοπτη περιγραφή βασικών θέσεων ή και επιμέρους απόψεων αρχαίων ιδιαίτερα συγγραφέων με μόνη αφετηρία τη λέξη, η οποία απαντάται στο τροπάριο του άγνωστού μας υμνογράφου. Χαρακτηριστική ως προς αυτό είναι η αναζήτηση της σημασίας της δεύτερης λέξης του τροπαρίου, του όχι οπωσδήποτε σαφούς ρήματος «καταβροντάω», σε κείμενα των προ- και μεταχριστιανικών χρόνων, η οποία συμπληρώνεται και με την περιγραφή των περί βροντής απόψεων δύο εκπροσώπων της προσωκρατικής φιλοσοφίας -του Αναξαγόρα και του Εμπεδοκλή. Ο Παπαγεωργίου δεν αρκέστηκε, δηλαδή, στην αναζήτηση της σημασίας του «καταβροντάω», αλλά προσέφυγε και στις απαρχές της ιστορίας των φυσικών επιστημών ξεκινώντας από τη σύνθεσή του «εκ της κατά την επίστασιν σημαινούσης», όπως παρατηρεί, πρόθεσης «και του βροντά» του «απολελυμένου ρήματος». Η αναζήτησή του και το συμπλήρωμά της δε στερούνται, βέβαια, λαθών' αυτά οφείλονται και στην ελευθεριάζουσα εκ μέρους του χρήση των κειμένων της αρχαίας ελληνικής γραμματείας και στην άντληση παραθεμάτων, όπως θα διαπιστώσουμε, από μία κυρίως πηγή: Προσγράφει στο Θουκυδίδη και στον Εμπεδοκλή ανύπαρκτα στα έργα τους χωρία και μεταποιεί δοξογραφικές για τον Αναξαγόρα μαρτυρίες σε δικό του ορισμό.

     Η παράβαση των κανόνων παραπομπής και η λανθασμένη απόδοση χωρίων είναι, θα 'λεγα, συγγνωστή για τους λογίους του όψιμου Νεοελληνικού Διαφωτισμού και στην περίπτωση του Παπαγεωργίου αρκούντως μάλιστα εξηγήσιμη: Γράφοντας την επιστολιμαία διατριβή του στην Πέστη κι όχι τη Βιέννη, όπου ως «φίλος άκρος του περιφήμου ... εν Καισαρική Βιβλιοφύλακος» Κολάρου θα διέθετε ασφαλώς όλα τα κείμενα των αναφορών και των παραθεμάτων του, αναγκάστηκε εκ των πραγμάτων να προστρέξει σε μία μόνο πηγή -στη γνωστή στα χρόνια του Αρμονία οριστική των όντων του Κρητικού λογίου και διδασκάλου Γερασίμου Βλάχου. Έτσι εξηγείται ως ένα βαθμό η λανθασμένη απόδοση του χωρίου «το δε στίφος εξαίφνης ιδόντες τους πολεμίους κατεβρόντησεν» στο Θουκυδίδη και του ορισμού «βροντή εστι ψόφος της του θυμού εις το ψυχρόν πτώσεως» στον Εμπεδοκλή και έτσι εξηγείται και η μετατροπή δοξογραφικών μαρτυριών για τον Αναξαγόρα στον ορισμό «βροντή εστι πυρός εκ της ιδίας σφαίρας εις νεφέλην πτώσις».

       Αν παραβλέψουμε προς στιγμήν τα όποια εν μέρει ή εν όλω ή και διόλου αιτιολογημένα λάθη του Παπαγεωργίου, τότε το δικό μας «διαπορούμενο», που προκύπτει αμέσως μετά την ανάγνωση των όσων γράφει αναζητώντας στην ιστορία των ελληνικών γραμμάτων τη σημασία του ρήματος «καταβροντάω», θα μπορούσε κάλλιστα να διατυπωθεί ως εξής: Σε τι θα βοηθούσε τον «λογιώτατο» Αθανάσιο να ξεπεράσει τα «διαπορούμενά» του στο τροπάριο της Πεντηκοστής η γνώση της θεωρίας για τις βροντές, την οποία μας κληροδότησαν φιλοσοφούντες φυσικοί και φυσιολόγοι της αρχαιότητας;

     Το διαπορούµενο ερώτηµά µας τίθεται µάλιστα επιτακτικότερο µετά τη ανάγνωση και άλλων ιστορικών «αναδρομών» του Παπαγεωργίου στα αρχαία κείµενα, προκειµένου να βοηθήσει τον Αθανάσιο να κατανοήσει εις βάθος το γνωστό τροπάριο -µετά την ανάγνωση, δηλαδή των παραθεµάτων του από κείµενα της αρχαίας γραµµατείας για τις λέξεις «φωνή» και   «φύσις», τα οποία, όπως και τα δύο τελευταία, άντλησε κατά λέξη από τη Αρµονία οριστική των όντων του Κρητικού λογίου. Έτσι, για µεν τη λέξη «φωνή» παραθέτει τους ορισµούς του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, στους οποίους προσθέτει κι εκείνους του ίδιου του Βλάχου και του θιάσου των «νεωτέρων ... φιλοσόφων», που όλοι τους συγκλίνουν καταρχήν στη θεώρησή της ως «προσβολής ήχου τω ακουστικώ νεύρω γενοµένης», ενώ για τη λέξη «φύση» επικαλείται τους ορισµούς των «πάλαι των φιλοσόφων», οι οποίοι διατύπωσαν, όπως παρατηρεί, «πανεξάλλους περί φύσεως ... δοξασίας» -τους Στωικούς εν γένει και το Ζήνωνα τον Κιτιέα, τον Επίκτητο, τον Εµπεδοκλή, τον Αριστοτέλη και, τέλος, τον πολυγραφότατο γιατρό του 2ου µ.Χ. αιώνα Γαληνό.  

      Ο χαρακτηρισµός των περί φύσεως αρχαιοελληνικών δοξασιών ως «πανεξάλλων» είναι αναµφίβολα ενδεικτικός της εκ µέρους του Παπαγεωργίου κριτικής -αν όχι απορριπτικής- θεώρησής τους, µιας θεώρησης που µας επιτρέπει να επαναδιατυπώσουµε το «διαπορουµενο» ερώτηµά µας ακόµη πιο επιτακτικά και µάλιστα µε αιχµή του την ποιότητα της ερµηνευτικής δεινότητάς του. Πριν, ωστόσο, σπεύσουµε να επαναδιατυπώσουµε ό,τι  µας κεντρίζει έτι περαιτέρω, αξίζει ίσως να λάβουµε υπόψη µας 4 στοιχεία της προσωπικότητάς του ως συγγραφέα, όπως αυτά άµεσα ή έµµεσα προβάλλουν ευδιάκριτα στο κείµενο, που µας απασχολεί. Πρώτον, ότι ο Παπαγεωργίου παρεκκλίνει συνειδητά από την αναζήτηση της σηµασίας των λέξεων του τροπαρίου προσφεύγοντας στην περιγραφή αρχαίων δοξασιών για φυσικά φαινόµενα δεύτερο ότι τις παρεκκλίσεις του αιτιολογεί ή, ακριβέστερα, προσπαθεί να αιτιολογήσει στον επίλογο της διατριβής του µε τη χαρακτηριστική ως προς αυτό φράση «ίνα µη τις αυθαδώς αµαθείας ηµάς γράψαιτο γραφήν»' τρίτο ότι ο φόβος του µην τυχόν κατηγορηθεί ως αµαθής ενίσχυσε µάλλον την όποια επιθυµία του να προσεγγίσει το τροπάριο της Πενηκοστής  ως «φιλόσοφος ανήρ», ως ικανός, µε άλλα λόγια, να σταθµίζει θεωρητικά τα –«προσφερόµενα», να «επαπορεί» γι' αυτά και να καταλήγει σε αληθείς, εµβριθείς και σφυρήλατες ειδήσεις' τέταρτο ότι προσεγγίζοντας το τροπάριο ως «φιλόσοφος ανήρ» δεν απέφυγε τελικά την ενδιάθετη σ' όλους µας έφεση γι' αυτοπροβολή κι ας ισχυρίζεται ότι αναζήτησε τη σηµασία των λέξεων όχι «επιδείξεως χάριν», αλλά για να καταστήσει «εναργέστερον την διατράνωσίν» τους. Τον τελευταίο ισχυρισμό φρόντισε να διαψεύσει άλλωστε, ο ίδιος στη συνέχεια παραθέτοντας ένα δίστιχο  ρητό στα λατινικά με την ελληνική μετάφρασή τους. Κι ας μη ξεχνούμε: Με τις δυο ακροτελεύτιες προτάσεις της διατριβής του  επιβεβαιώνει την εικόνα της προσωπικότητάς του, που μόλις φιλοτεχνήσαμε: «Τοιούτον ημίν γνώμονα υποτίθενται  οι των φιλοσόφων παίδες, ω επόμενοι ουδέ ποτε του εικότος εκπεσοίμεθα» και «συγγνοίης μοι δέομαι της απεραντολογίας».

      Δε γνωρίζουμε αν η απεραντολογία του Παπαγεωργίου ενόχλησε τον αποδέκτη της επιστολιμαίας διατριβής του «Αθανάσιο»' μπορούμε, όμως, να υποθέσουμε ότι τα «διαπορούμενά» του πιθανόν να επιλύθηκαν εν όλω ή εν μέρει μελετώντας προσεκτικά κυρίως το κεφάλαιο, στο οποίο ο Σιατιστεύς διδάσκαλος των ελληνικών μαθημάτων συνοψίζει εν είδει γενικού συμπεράσματος και με σχετική διαύγεια λόγου το πώς ξεκινώντας κανείς από τις λέξεις είναι δυνατό να κατανοήσει τα όσα ο υμνογράφος της Εκκλησίας μας ποιητική έστω αδεία θέλησε να μετακενώσει στο ποίμνιό του παραδίδοντας «τα σαφή όλοις ιστίοις τω γρίφω».

      'Ο,τι δεν αποκλείεται να ενόχλησε τον Αθανάσιο αποτελεί, ωστόσο, έναν μικρό θησαυρό για όσους ενδιαφέρονται να γνωρίσουν αρκούντως κρυφές πτυχές των γραμμάτων μας κατά τον φθίνοντα 18ο  αιώνα, καθώς απεραντολογώντας ο Παπαγεωργίου επιχείρησε με συστηματικό τρόπο να συνδέσει την ερμηνευτική των εκκλησιαστικών ύμνων με την αρχαία ελληνική γλώσσα, η γνώση της οποίας συμβάλλει ανεπιφύλακτα στην πληρέστερη κατανόησή τους κι ας μην προσφέρεται για την επίλυση δογματικών ζητημάτων, που συνήθως συνυφαίνονται  στα κείμενά τους. Το όλο εγχείρημά του θα το χαρακτήριζε κανείς ως επιτυχημένο. Από φιλολογική μάλιστα σκοπιά ίσως να 'πρεπε να το κρίνει και ως ατυχές. Η άντληση μεγάλου μέρους των όσων ο Παπαγεωργίου προσγράφει και όπως τα προσγράφει σε Έλληνες σοφούς και φιλοσόφους από τη μεταγενέστερη  δοξογραφική κατά κανόνα παράδοση καθιστούν το εγχείρημά του  εκ των προτέρων διάτρητο, ενώ η χρήση πότε αρχαιοελληνικών παροιμιών και πότε λέξεων ή ημιστίχιων από τον Όμηρο και τον Αριστοτέλη δεν αρκούν για τυχόν συμψηφισμούς. Παρά ταύτα η επιστολιμαία διατριβή του Παπαγεωργίου παραμένει για την έρευνα μικρός θησαυρός: Κάθε οξυδερκής αναγνώστης της ανακαλύπτει σ' αυτήν στοιχεία, που συμπληρώνουν την εικόνα του ως διακόνου των γραμμάτων και ως εκφραστή ή συνεκφραστή βασικών εκφάνσεων της παρουσίας του Γένους μας στο προσκήνιο της νεότερης σκέψης. Στην εικόνα του διακόνου των γραμμάτων, που με τα αλφαβητάριά του τέμνει το νέο Ελληνισμό στον πιο ευαίσθητο τομέα του στα δύο, προστίθεται τώρα και η διάσταση του «φιλοσόφου ανδρός», που αναζητά λέξη προς λέξη την «εν βυθώ» αλήθεια ενός τροπαρίου «και το δοκούν τοις άλλοις  ρινηλατών». Στην εικόνα του εκφραστή ή συνεκφραστή του ιστορικού γίγνεσθαι προστίθεται τώρα ο ευδιάκριτος στην επιστολή επαμφοτερισμός της νεοελληνικής διανόησης, που στα χρόνια εκείνα δέχεται  μεν τις περί φύσεως δοξασίες των αρχαίων ως «πανεξάλλους» ,δεν  παύει όμως και να τις συνεξετάζει με ό,τι «ο των νεωτέρων φιλοσόφων θίασος αποφαίνεται».

(Aναδημοσίευση από την εφημερίδα ΕΦΗΜΕΡΙΣ του Μορφωτικού-Πολιτιστικού Συλλόγου Σιάτιστας "Μαρκίδες Πούλιου", φύλλο 317).