Αρετές του Λόγου[1] και Αρχές Διαλόγου[2]: προφορικού, γραπτού, φαντασιακού / νοητού:

                                                                                                του Φ. Κ. Βώρου*

α΄. Προσπάθεια ορισμού του λόγου και διαλόγου

Η λέξη λόγος είναι πιθανό ότι αποτελεί το πιο πολυσήμαντο λήμμα σε όλα τα Λεξικά, μαζί με τις σύνθετες λέξεις, όπου ο λόγος είναι το κύριο συνθετικό (π.χ. άλογος, διάλογος, επίλογος, σύλλογος, κατάλογος, παράλογος, πρόλογος...λέγω, επιλέγω, διαλέγω...λογική, Λογική...λογισμός, συλλογισμός, ασυλλόγιστος, παραλογισμός...). Ο λόγος αυτής της πληθωρικής παρουσίας του λόγου στο λεξιλόγιό μας είναι προφανής, αφού βασικά, αφετηριακά ο λόγος δηλώνει την ικανότητα του ανθρώπου να λογίζεται (στοχάζεται) για τα ποικίλα ζητήματα της ζωής του, να σκέπτεται έλλογα, να αποφασίζει λογικά, να συνδιαλέγεται με τους συνανθρώπους του, να λογαριάζει όλες τις πράξεις ή παραλείψεις του, να υπολογίζει όλα τα βήματά του, να αναλογίζεται  τα περασμένα, να προλογίζει τα μέλλοντα, όλα στα όρια του ανθρώπινου λογισμού βέβαια[3].

Θα περιοριστώ όμως  σε ορισμό του λόγου στα πλαίσια που με απασχολούν εδώ: λόγος είναι  η γλωσσική διατύπωση των σκέψεων, ιδεών του ανθρώπου για επικοινωνία με το συνάνθρωπο, που χρησιμοποιεί την ίδια γλώσσα, λεξιλόγιο συντακτικά δομημένο. Ο λόγος διακρίνεται σε προφορικό και γραπτό και, κατά τη γνώμη μου, φαντασιακό.

Και διάλογος είναι η συζήτηση ανάμεσα σε δυο τουλάχιστον χρήστες του λόγου που ενδιαφέρονται να ανταλλάξουν απόψεις (λόγους) για το ίδιο ζήτημα, ώστε να έχουν  πληρέστερη / βαθύτερη εικόνα του όλου και  ενδεχόμενα να φτάσουν  μαζί σε μία πιο φωτεινή απόφαση για το ζήτημα που τους απασχολεί. (Περισσότερα για το διάλογο στο ειδικό άρθρο που ακολουθεί).  

β΄. Αρετές του προφορικού λόγου:

         1. Ακρίβεια λόγου: διατύπωση σκέψεων, απόψεων, πληροφοριών με τρόπο τέτοιο ώστε τα λεγόμενα: 1) να εκφράζουν την πραγματική εικόνα που έχει κατά νουν  αυτός που ομιλεί  αλλά και 2) να ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα για την οποία ομιλεί (ακρίβεια στοιχείων) [4].

2.Ορθοέπεια[5]: (από τις λέξεις ορθός + έπος= λέξη, από το είπα), ορθότητα στη χρήση των λέξεων, φράσεων που χρησιμοποιεί αυτός ο οποίος ομιλεί,  αφού πρώτα σκέπτεται και εκφράζεται σωστά, ώστε να γίνει κατανοητός με αυτά που λέει, όπως τα  εννοεί...

3. Σαφήνεια[6] λόγου, ως προς  την επιλογή των λέξεων και τη σειρά τους, ώστε να γίνεται κατανοητό από τον ακροατή  αυτό που εννοεί  (έχει κατά νουν) ο ομιλητής και επιθυμεί να ανακοινώσει.

4. Προφορά των λέξεων καθαρή  και ήχος επαρκής και ρυθμός ομιλίας τέτοιος, ώστε να διευκολύνεται ο ακροατής να παρακολουθεί τα λεγόμενα.

5. Ρυθμός ειδικός (ως πρόθεση του ομιλητή)  που να δίνει στον ακροατή / συνομιλητή τη δυνατότητα  να σκεφτεί, να συλλογιστεί, να προβληματιστεί, ώστε να μπορεί να πάρει θέση, να διατυπώσει γνώμη  γι' αυτά που ακούει. Έτσι διευκολύνεται κάθε  ομιλητής να ακούσει στην πιο ώριμη  μορφή της τη γνώμη του συνομιλητή του.

6. Διευκρίνιση όρων ειδικών, εννοιών δύσκολων, εκφράσεων που ο ομιλητής κρίνει ότι δίνουν ειδικό νόημα στο λόγο του και ο ακροατής είναι πιθανό να τις αγνοεί και, κατά συνέπεια,  αδυνατεί να παρακολουθήσει. Ένα δείγμα:

«Ευχάριστες είναι οι διακοπές  «παρά θιν' αλός», αλλά κοστίζουν σε χρόνο και χρήμα».  Νομίζω  ότι είναι παράλειψη ή και ανευλάβεια  απέναντι στον ακροατή μου, αν δεν προσθέσω άμεσα ότι το «παρά θιν' αλός» , που μπορεί να είναι άγνωστο στο συνομιλητή μου, σημαίνει: στην παραλία,  κοντά τη θάλασσα (αλς σημαίνει θάλασσα και είναι  ομόρριζο με την αλμύρα και το αλάτι).

         7. Ίσως και κάποιες επαναλήψεις[7] στοιχείων και ανασκόπηση του όλου ή μέρους των λόγων του κρίνει σκόπιμη ο ομιλητής, όταν αναλογίζεται ότι ήταν πολλά αυτά που ειπώθηκαν, ίσως και βιαστικά και συσσωρευτικά και αταξινόμητα. Και γι' αυτόν ακριβώς το λόγο είναι πιθανό να χρειάζεται κάποια επανάληψη ή και περίληψη / ανασκόπηση, για να παρακολουθήσει ο ακροατής  / συνομιλητής τη συνέχεια.

Αν ο προφορικός λόγος εκτυλίσσεται σε αίθουσα σχολείου (ως μέρος διδασκαλίας) η  κάποια επανάληψη ή ολική ανασκόπηση είναι  μόνιμη φροντίδα του δασκάλου με τη βοήθεια του μαυροπίνακα, όπου ο συνετός εκπαιδευτικός εμπιστεύεται τα κύρια σημεία της διδασκαλίας του (π.χ. στην ιστορία κάποια ονόματα, τοπωνύμια, γεγονότα, νέες έννοιες...), ώστε άνετα να δείχνει την ανασκόπηση και όπου κρίνει σκόπιμο να κάνει ειδική επανάληψη, για να διευκολύνει το ακροατήριό του. Ένα δείγμα: για την έναρξη της Επανάστασης του '21 αναγκαία σημεία κύρια:

Διάβαση του Προύθου (22 Φεβρουαρίου 1821). Συνάντηση στη Βοστίτσα (Αίγιο), διάβαση από την Αγία Λαύρα, κάποιο επεισόδιο ένοπλης δράσης στο δρόμο προς Τριπολιτσά, μάχη στην Αλαμάνα και στο Χάνι της Γραβιάς...

Αλλά χρήσιμη ειδικά είναι  η επανάληψη της ενότητας  για τη  διάβαση  του Προύθου, για να προωθηθεί η αφήγηση στο Δραγατσάνι, σκόπιμη και η ανασκόπηση, για να προστεθεί ως  κορυφαίο  επίτευγμα η κατάληψη της Τριπολιτσάς (23 Σεπτεμβρίου 1821) και η εδραίωση της Επανάστασης.

Η μεθοδική και προγραμματισμένη επανάληψη (στοιχείων) και  ανασκόπηση (του όλου) φτάνει να είναι αρετή του  λόγου ειδικά εκτιμήσιμη  στην παιδαγωγική πράξη.

          8. Διάταξη των στοιχείων του λόγου με κάποια σειρά που κρίνουμε λογική, δηλωτική του χώρου, της χρονικής ακολουθίας, αιτιακής σχέσης, σειρά μεγέθους, περιεχομένου, σειρά αλφαβητική ή λειτουργική των όρων, των εννοιών, των ονομάτων. Ένα δείγμα τέτοιας διάταξης του λόγου:

Σε ένα βιβλιοπωλείο   -  φωτοτυπείο μέσα, περίπου 500 μ. από το σπίτι μου, συνομιλούσα με φίλο που τον ενδιέφερε η «Ιστορία της Νεοελληνικής Εκπαίδευσης» κατά το β΄ μισό του 20^ου αιώνα. Για να τον εξυπηρετήσω άμεσα κάποια στιγμή,  ενώ συζητούσαμε στο φωτοτυπείο, θυμήθηκα και ένα ειδικό κεφάλαιο βιβλίου που υπήρχε στη βιβλιοθήκη μου. Τότε έδωσα στο φίλο μου το κλειδί του σπιτιού μου (όπου λίγο νωρίτερα με είχε επισκεφτεί οδηγώντας δίκυκλο) λέγοντάς του: «Στο σπίτι μου, αν  μπεις από την κεντρική είσοδο, βιβλιοθήκες θα δεις απέναντι, αριστερά, δεξιά. Στη μοναδική βιβλιοθήκη που είναι στα δεξιά (για τον εισερχόμενο) στο τρίτο ράφι (από κάτω προς τα πάνω αριθμώντας) θα δεις ένα δεκάτομο έργο συλλογικό με τον τίτλο Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, έκδοση  χ...Στον ένατο τόμο υπάρχει και  ειδικό κεφάλαιο για το θέμα που σε απασχολεί  (γραμμένο από τον Αλέξη Δημαρά). Λοιπόν, πάρε το κλειδί και σε περιμένω εδώ για  φωτοτύπηση των σελίδων που αναφέρονται  στο θέμα σου[8].

          9. Εσωτερική λογική συνοχή και συνέπεια λόγου είναι στοιχεία απαραίτητα και αναμενόμενα από κάποιον  συνετό χειριστή το λόγου[9], ο οποίος αφηγείται σε συνομιλητή του ( ή σε ευρύτερα ακροατήρια): «Κατά τη διαχείριση αυτού του ζητήματος διέπραξα δυο ατοπήματα, για τα οποία οφείλω να δώσω εξηγήσεις σε αυτούς που με εμπιστεύτηκαν:

  -          Ο χρόνος ήταν πολύ πιεστικός και οι αντικειμενικές περιστάσεις πολύ δύσκολες,

  -          Για το ζήτημα αυτό ήμουν υπεύθυνος εισηγητής, αλλά οι αποφάσεις εξαρτιόνταν από συλλογικό όργανο, όπου δεν είχα εξασφαλισμένη πλειοψηφία  για την προώθησή του...»

Εσωτερική λογική συνοχή λόγων και συνέπεια λογική υπάρχει   - νομίζω  - στα παραπάνω (μπορείτε να τα ξαναδιαβάσετε), αλλά οι λόγοι που επικαλούμαι (χρόνος πιεστικός και συλλογικότητα στις αποφάσεις) είναι αοριστίες, αοριστολογίες, αφού δεν έδωσα στοιχεία συγκεκριμένα. (Θα επανέλθω στην «αρετή» της αοριστολογίας, την οποία οφείλουμε να αποφεύγουμε, νομίζω).

  10. Δικαιοκρισία είναι αρετή επαινετή και αναγκαία σε κάθε περίπτωση που παρεμβάλλονται στο λόγο αξιολογικές κρίσεις για πρόσωπα, πράξεις , προθέσεις, καταστάσεις, ιδεολογίες...Η δικαιοκρισία δεν είναι μόνο κοινωνική υποχρέωση και νομική και επιστημονική,  αλλά και προϋπόθεση για ομαλή πορεία διαλόγου[10] και συνεργασίας με τους άλλους. Αν μιλώντας για το αίτια του Ελληνικού Εμφύλιου (1943  -49) προτάξω την κρίση: «Κύριο αίτιο υπήρξε η ιδεολογία  της Δεξιάς (ή της Αριστεράς)», ανοίγω το δρόμο μάλλον για λογομαχία παρά  για πειστικό διάλογο...Ενώ, αν προτάξω δυο ενδεικτικά γεγονότα (ένα δεξιό, ένα αριστερό  «κατόρθωμα») εξακριβωμένα και τεκμηριωμένα, πιθανό είναι να πειστεί και ο ακροατής να συμπράξει, να πει και άλλα τεκμηριωμένα στοιχεία, για να προσεγγίσουμε καλύτερα (πλατύτερα, βαθύτερα) την αλήθεια.

  11. Πέρα από τη δικαιοκρισία η ευπρέπεια λόγου είναι κόσμημα, όταν μάλιστα είναι αντίστοιχη ή σύμμετρη προς την ηλικία του ακροατηρίου, το φύλο των ακρατών / συνομιλητών, την ιδιότητά τους, το χρόνο γνωριμίας,   το λόγο συνάντησης με αυτόν που συνομιλείς[11].

  12. Πληρότητα λόγου (είναι αναγκαία) με αρχή, ενδιάμεσες παραγράφους δόμησης...συμπέρασμα...τελική πρόταση. Αυτονόητο ότι η πρόταση απαιτεί ιδιαίτερη προσοχή και επιχειρηματολογία στήριξης, όπως και η κριτική προηγούμενης κατάστασης απαιτεί ακρίβεια και ευπρέπεια  λόγου.

  13. Συμμετρία λόγου   - χρόνου αντίστοιχη προς το κύριο θέμα, το ενδιαφέρον του ακροατηρίου, την ανάγκη των περιστάσεων. Ευνόητο  ότι ο ομιλητής ή συνομιλητής θα κινηθεί βασικά στην ανάλυση  και τον έπαινο ή την κριτική μιας πραγματικότητας και ενδεχόμενα την υπεράσπιση μιας νέας πρότασης, που θεωρεί αναγκαία για τη χρονική στιγμή που τον απασχολεί. Και θα πει το σκεπτικό του συλλογιστικά δομημένο και κατά το δυνατό τεκμηριωμένο με παραπομπές.

  Ένα δείγμα  τέτοιου λόγου: «Αμφισβητώ αυτό που είναι σήμερα δεκτό ή καθιερωμένο, γιατί  και γιατί και γιατί...Όπως έχει υποστηρίξει και ο Α.Χ. σε άρθρο του, με τίτλο...δημοσιευμένο εκεί... (ακριβής παραπομπή).

Προτείνω, λοιπόν, την ακόλουθη ρύθμιση: (1), (2), (3), όπως έχουν προτείνει και  οι : Β.Χ. κα Γ.Χ., σε κοινό δημοσίευμά τους (ακριβής παραπομπή). Οι λόγοι της πρότασής μου ή τα πλεονεκτήματά της είναι, κατά τη γνώμη μου, τα εξής: 1. 2. 3.

Αυτονόητο ότι οφείλω με ηρεμία να ακούσω και τα επιχειρήματα του άλλου.

14. Μια αυτονόητη  αρετή, που συχνά αναστέλλεται σιωπηρά, ανομολόγητα. Συχνά λέμε ή απλά το σκεφτόμαστε, ότι η αλήθεια είναι πικρή και αποφεύγουμε  να την πούμε ή για να μην πικράνουμε κάποιον, είτε γιατί φοβόμαστε τις αντιδράσεις του, είτε γιατί διαβλέπουμε στο βάθος δυσάρεστες εξελίξεις για τον εαυτό μας ή για άλλους που συμπαθούμε. Τότε λείπει από το λόγο το πρώτο (κατά την άποψη του σοφιστή Γοργία) κόσμημα του λόγου. Μπορούμε λοιπόν να προσγράψουμε στις αρετές τη συνειδητή επιλογή της αλήθειας και της ειλικρίνειας για όποιο θέμα εκφράζουμε άποψη[12], με την αυτονόητη βέβαια εμμονή στην ευπρέπεια λόγου, την ακριβολογία, την τεκμηρίωση, με τεκμήρια που πείθουν  και γίνονται σεβαστά ακόμη και από εκείνους που διαφωνούν με τον ομιλούντα ή δυσπιστούν. Κάποτε μάλιστα ο ομιλητής κρίνει φρόνιμο να  προτάσσει τα τεκμήρια, για να προετοιμάζει ψυχολογικά τον ακροατή ή μελετητή του λόγου του.

Ενδείξεις αρνητικών παραγώγων ή δραστηριοτήτων του λόγου:

α΄. Δεν ενδείκνυται η χρήση ξένων λέξεων, αν δεν είναι αναγκαίες για  την επιθυμητή επικοινωνία. Παράδειγμα για αποφυγή: «Δεν θα είμαι το απόγευμα μαζί σας, γιατί έχω ένα meeting στην υπηρεσία». Μπορώ να πω: έχω μια έκτακτη συνάντηση, συνομιλία, συνεργασία, συνεδρίαση, συζήτηση, επίσκεψη, δέσμευση, υποχρέωση... Η απρέπεια με το meeting είναι μεγαλύτερη, αν η αγγλική αυτή λέξη δεν είναι γνωστή στο συνομιλητή   - ακροατή μου. Τι εκφράζω λοιπόν με το meeting: ανευλάβεια για την (πλούσια) γλώσσα μου, για το συνομιλητή μου, ίσως  εκφράζω και μικρονοϊκή επίδειξη (ότι γνωρίζω αγγλικά ή έχω συνεργασίες με πρόσωπα σημαντικά). Δεν αποκλείεται η χρήση ξενικών όρων για κάτι επίκαιρο (αλλά και επιβάλλεται  παράλληλη προσπάθεια απόδοσης του ξενικού όρου στη γλώσσα μας, για τον ακροατή μας. Δείγμα πρόσφατο  η συμφωνία με τη Ρωσία για το South Stream (=Νότιο Ρεύμα, δίκτυο ροής καυσίμων προς τον βαλκανικό νότο).

 ΄Αλλο δείγμα από τη δημοσιογραφική φρασεολογία: ο Υπουργός Εξωτερικών μίλησε off the record (= εκτός κειμένου, χωρίς επίσημο σημείωμα), άρα μπορεί   - αν χρειαστεί  - να πει ότι δεν δεσμεύεται. Αν τέτοιες εκφράσεις δεν αποδοθούν άμεσα στην απλή και κατανοητή γλώσσα των ακροατών, συνομιλητών, αυτοί αδυνατούν να παρακολουθήσουν το νόημα του λόγου ενός απρόσεκτου χειριστή του λόγου, που ίσως αποκαλύπτεται και ανευλαβής για το ακροατήριό του,

β΄. Προσοχή στη συντακτική σειρά των λέξεων σε μια πρόταση, ειδικά των λέξεων σχεδόν, περίπου. Δυο αβλεψίες δικές μου: Έλεγα σε φιλικό ζευγάρι: «Η σύζυγος μού ανέθεσε να προσκαλέσω δέκα περίπου φίλους, να γιορτάσουμε μαζί στο σπίτι μας την Κυριακή...» Το θηλυκό μέλος του ζεύγους, προς το οποίο έκανα πρόσκληση, με ρώτησε χαριτολογώντας για το γλωσσικό ατόπημά μου: «Μας προσκαλείτε , λοιπόν, ως φίλους ή ως περίπου φίλους» ;

Κάποια Δευτέρα πρωί δέχτηκα στο γραφείο τηλεφώνημα που επηρέαζε άμεσα το πρόγραμμά μου. Επειδή είχε προγραμματιστεί συνεδρίαση υπηρεσιακή (στο Π.Ι.) για ώρα 10^η, έγραψα ένα σημείωμα  λακωνικό (σχετικό με την απρόβλεπτη απουσία μου) και το έδωσα στη γραμματέα του Τμήματος Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης. Έγραφα: «Αγαπητοί φίλοι, δε θα είμαι σήμερα μαζί σας.  ΄Αλλο καθήκον θλιβερό με καλεί αλλού». Το έδωσα και έφυγα λυπημένος  για τα δικά μου και περίφροντις.

Την άλλη μέρα, όταν η γραμματέας έγραφε το Πρακτικό (και ενώ συνήθως αντέγραφε κατά λέξη τα σημειώματά μου), ήρθε στο γραφείο και μου είπε: Παρακαλώ, δείτε το σημείωμά σας. Νομίζω ότι χρειάζεται κάποια φραστική αλλαγή, γιατί η πρόταση: «άλλο καθήκον θλιβερό με καλεί αλλού» μπορεί να παρανοηθεί  (ότι δηλαδή και η συνεδρίαση με τους συναδέλφους είναι καθήκον  θλιβερό...)!

 ΄Αλλα δείγματα ολισθημάτων (από εγγράμματους και σοβαρούς ανθρώπους) έχω να καταγράψω άφθονα. Ενδεικτικά μεταφέρω (από δυο έργα Ιστορίας συλλογικά):

Από το συλλογικό έργο Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770  -2000, τόμο 8^ο :

από σελ. 27: «Οι δυνάμεις εφόδου περιλάμβαναν 23.000 περίπου άνδρες...»,

από σελ. 29: «Οι υπερασπιστές του νησιού είχαν 5.000 σχεδόν νεκρούς...»,

από σελ. 30: «Σκοτώθηκαν ή χάθηκαν (στο αλβανικό μέτωπο, 1940  -41) 15.000 περίπου Έλληνες...»,

από σελ. 137: «Από τους 72.000 περίπου Εβραίους της Ελλάδας θανατώθηκαν περίπου 59.000»,

από σελ. 142:...η αιματηρή μανία των κατακτητών γνώρισε...στο Χορτιάτη (Κρήτης) 250 περίπου θύματα».

            Από το σχολικό εγχειρίδιο Ιστορίας του Νεότερου και Σύγχρονου  Κόσμου (για την γ΄ τάξη Λυκείου) μεταφέρω μερικές εκφράσεις:

(από σελ. 21, στ. 10^ο από το τέλος):  «...διασωθέντες εκατό περίπου Ιερολοχίτες»

(ήταν περίπου Ιερολοχίτες ή περίπου εκατό;),

(από σελ. 24, στ. 1^ο): «...είχαν σκοτώσει 300 περίπου επιτιθέμενους...»

(ήταν περίπου επιτιθέμενοι ή περίπου τριακόσιοι οι επιτιθέμενοι;),

(από σελ. 51, στ. 9^ο): «...2000 περίπου μετανάστες...»

( ήταν περίπου μετανάστες ή περίπου 2000 μετανάστες;)

(Προφανές ότι ο προσδιορισμός σχεδόν ή περίπου είναι λογικά αναγκαίο

να προτάσσεται της λέξης την οποία προσδιορίζει).

   Την εργασία αυτή, Αρετές του Λόγου, αφιερώνω στην κ. Α. Ζ., ως έκφραση τιμής και ευχαριστιών, γιατί, όσες φορές διάβασε κείμενό μου πριν από τη δημοσίευση, διατύπωσε παρατηρήσεις σχεδόν πάντα εύστοχες και ειλικρινείς.  (Το «σχεδόν πάντα εύστοχες» είναι τιμητικό, αλλά ...το «σχεδόν πάντα ειλικρινείς»  μπορεί να θεωρηθεί  μειωτικό). Εδώ το ατόπημα προήλθε από τη χρήση του ίδιου ποσοτικού προσδιορισμού (σχεδόν πάντα) με δυο επίθετα χαρακτηρισμού (εύστοχες, ειλικρινείς) που το ένα μπορεί να γίνει τιμητικός χαρακτηρισμός με το σχεδόν πάντα (εύστοχες) ενώ το άλλο καταντάει μειωτικό («σχεδόν πάντα ειλικρινείς»)!! (μένει υπόλοιπο μη ειλικρίνειας, που δεν ήταν στις σκέψεις και τις προθέσεις μου).  Σωστό ήταν να γράψω: σχεδόν πάντα εύστοχες παρατηρήσεις, αλλά πάντα ειλικρινείς.

          γ΄. Συμπτώματα άπρεπης πρεπολογίας με την απρόσεκτη χρήση του πρέπει.

Το πρέπει μπορεί να εκφράζει λογική κρίση, λογικό συμπέρασμα από κάποιο εύστοχο συλλογισμό. Παράδειγμα: φεύγοντας το πρωί από το σπίτι μου  πήρα και 80 ευρώ. Πλήρωσα 30 ευρώ για βενζίνη του αυτοκινήτου και δαπάνησα άλλα 20 για μικροέξοδά μου.  ΄Αρα, πρέπει να υπολείπονται 30 ευρώ στην τσέπη μου...(και βυθίζω το χέρι στη τσέπη, με τη μεγάλη λογική πιθανότητα ότι θα βρω αυτά τα τριάντα ευρώ).

Σήμερα το πρωί έμαθα από τηλεφωνική επικοινωνία ή από συζήτηση στο γραφείο ή από δημοσίευμα σε εφημερίδα ότι ο Γ.Χ. αντιμετωπίζει πρόβλημα υγείας σοβαρό. Νομίζω ότι πρέπει αμέσως να μάθω λεπτομέρειες και να φροντίσω να συμπαρασταθώ. (Προσγράφω στον εαυτό μου μια ηθική υποχρέωση. Πολύ σεβαστή σκέψη , έκφραση, καθήκον). Αν όμως χρησιμοποιώ το πρέπει για να υποδείξω σε άλλους το χρέος  τους,  ή να επιβάλω ορισμένη συμπεριφορά για οποιοδήποτε θέμα, αυτό το πρέπει είναι υπέρβαση αρμοδιοτήτων, απρέπεια.

Νομίζω ότι είναι λογικά πιο σωστό και ηθικά πιο αποδεκτό να συνοδεύουμε το «πρέπει να» με το σκεπτικό που μας  οδηγεί σε τέτοιο συμπέρασμα λογικό ή υπόδειξη  ηθική προς όποια κατεύθυνση...Γιατί, επιπλέον, το σκεπτικό αυτό κάνει το λόγο μας πιο πειστικό και τον λέγοντα (ή γράφοντα) πιο σεβαστό.

δ΄. Ιδιαίτερα αρνητικό αποτέλεσμα προσθέτει στο λόγο μας η άσκοπη γενικολογία ή αοριστολογία ή κοινή περιττολογία, η οποία είναι πιθανό να οφείλεται σε ποικίλα κίνητρα ανομολόγητα:

Συνειδητή αποφυγή  να δώσουμε συγκεκριμένη απάντηση για κάποιο ζήτημα, για κάποιο  ζητούμενο.

Αδυναμία  ή ατολμία να ανταποκριθούμε στο αιτούμενο και άρνηση να δεσμευτούμε.

Επαγγελματική επιδίωξη να συσκοτίσουμε κάποιο θέμα, να παραπλανήσουμε το συνομιλητή ( ή το ακροατήριο), να δαπανήσουμε το χρόνο για λόγους άσχετους προς τα διαφέροντα  της ομήγυρης...(λ.χ. για να μην απαντήσουμε σε κάτι  ανεπιθύμητο για μας).

Κάποτε η γενικολογία / απεραντολογία προβάλλεται ως επαγγελματική ικανότητα («αρετή») π.χ. στη διπλωματία. Ενθυμούμαι ότι κάποτε σε ένα  Πανεπιστήμιο διαφημιζόταν  και μια σειρά  διαλέξεων  πέρα ή έξω από το ακαδημαϊκό Πρόγραμμα (extra muros = έξω από τα τείχη , κατά λέξη). Ο γενικός τίτλος ήταν: «Πώς  να ομιλείτε δυο ώρες χωρίς να λέτε τίποτα»[13] (δεσμευτικό για σας ή την υπηρεσία που εκπροσωπείτε).  

γ΄. Αρετές του γραπτού λόγου:

Όσα σημειώσαμε ως αρετές του προφορικού λόγου αυτονόητο είναι ότι τα θεωρούμε  αρετές απαραίτητες και για το γραπτό λόγο μας ή γραπτό λόγο των άλλων, μάλιστα με κριτήρια αυστηρότερα, για τους εξής λόγους:

1. Συνήθως ο γραπτός λόγος συντάσσεται μέσα σε συνθήκες ανετότερες (χρόνου, θορύβου, αυτοσυγκέντρωσης...), άρα αναμένεται αρτιότερος.

2. Συνήθως για το γραπτό λόγο προσφεύγουμε   - ανάλογα με τη σοβαρότητα του θέματος και την άνεση χρόνου  - στη χρήση βοηθημάτων (λεξικών και άλλων) για επιβεβαίωση των ποικίλων στοιχείων που επικαλούμαστε στο λόγο το δικό μας ως αληθινά και ακριβή και κρίνουμε ότι οι γνωστοί αποδέκτες ή γενικότερα οι αναγνώστες κειμένου, που γράφουμε για δημοσίευση, θα είναι αυστηρότεροι κριτές μας.

3. Συχνά ο λόγος ο γραπτός συνοδεύεται από την αίσθηση ότι αποτελεί ειδική δέσμευση έναντι γνωστού αποδέκτη ή άγνωστου αναγνώστη και συνοδεύεται από ευθύνη απέναντί τους, για λόγους ποικίλους.  Πρώτα γιατί τα γραπτά μένουν (scripta manent). Έπειτα, γιατί: απέναντι στο γνωστό αποδέκτη ενδέχεται να προσφέρουμε κάποια υπόσχεση ή δημιουργούμε κάποια προσδοκία ή απαντούμε σε κάποια δική του  απορία.  Επίσης, απέναντι στον άγνωστο αναγνώστη ενδέχεται να έχουμε ευθύνη, αν του προσφέρουμε αναπόδεικτη πληροφορία ή σφαλερή συλλογιστική και τον παρασύρουμε ή τον ενθαρρύνουμε   - άθελά μας   - σε λόγους ή ενέργειες βλαπτικές για τον ίδιο, που έδειξε εμπιστοσύνη σε μας, στο γραπτό λόγο μας.

4. Ο γραπτός λόγος μένει ως τεκμήριο ή αποδεικτικό στοιχείο (για έπαινο ή κριτική, για μίμηση ή αποστροφή) στο μέλλον. Αυτή η σκέψη αποτελεί πρόσθετο λόγο, ώστε εκείνος που γράφει κάτι να γίνεται πιο προσεκτικός στη διατύπωση του λόγου του, ιδιαίτερα για ό,τι επιθυμεί να προβάλει ή και να αποκρύψει. Το αν αυτές τις προθέσεις θα τις επισημάνει και θα τις επαινέσει ή θα τις επικρίνει  είναι έργο  του μελλοντικού αναγνώστη / μελετητή των γραπτών μνημείων του λόγου...

δ΄. Αρετές του φαντασιακού  ή νοητού λόγου:

Συνήθως   ανθρώπινος λόγος (προφορικός ή γραπτός) ονομάζεται η απάντηση του ατόμου σε όσα βλέπει, ακούει, αγγίζει, αισθάνεται άμεσα με τις αισθήσεις του γενικά ή απάντηση σε όσα θυμάται  από το παρελθόν, όσα κρατεί στη μνήμη του. Αλλά συχνά  ακούμε ή χρησιμοποιούμε την έκφραση: «Αν ήμουνα στη θέση σου, αν ήμουνα παρών στη συζήτηση εκείνη...θα ρωτούσα αυτό τον κύριο:...». Σε τέτοιες εκφράσεις είναι προφανές ότι επικαλούμαστε μια άλλη ψυχική, πνευματική ιδιότητα: τη φαντασία. Πρόκειται για μια ιδιότητα  / ικανότητα, που μας βοηθάει να  βιώνουμε πλασματικές καταστάσεις και να δίνουμε στη σκέψη μας την άδεια να στοχαστεί   και αργότερα να εκφραστεί με το λόγο (προφορικό ή γραπτό) επαινετικά ή κριτικά ή διερευνητικά και μάλιστα με περισσότερη άνεση, αφού δεν υπάρχει αντίσταση. Αυτή η φαντασιακή περιπέτεια του λόγου φαίνεται  συνήθως άσκοπη (θεατρική ή θεατρινίστικη) κενολογία, αλλά δεν αποκλείεται να αποτελεί χρήσιμη  προάσκηση του λόγου για την αυριανή αντιμετώπιση πραγματικών καταστάσεων ανάλογων. Ίσως μάλιστα αυτός ο φαντασιακός διάλογος με μια υποθετική πραγματικότητα να προσφέρει στον άνθρωπο και ενθάρρυνση, για να συναντήσει την πραγματική (αληθινή) πραγματικότητα και να έχει  αργότερα ζωντανό διάλογο μαζί της.

ε΄. Προσπάθεια ορισμού  του διαλόγου και προσδιορισμού των αρχών διαλόγου:

Διάλογος είναι η ανταλλαγή λόγων, απόψεων, σκέψεων ανάμεσα σε δυο τουλάχιστον άτομα για κάποιο ζήτημα, κάποιο πρόβλημα που τα απασχολεί.  Η ανταλλαγή, λόγων, απόψεων, σκέψεων γίνεται με την ελπίδα ή προσδοκία ότι το καθένα από τα διαλεγόμενα άτομα κάτι θα προσφέρει στο συνομιλητή καινούργιο ή από το συνομιλητή κάτι θα πληροφορηθεί, που δεν το είχε γνωρίσει νωρίτερα, ώστε να βελτιώσει την γνώση / γνώμη του  για το  συζητούμενο πρόβλημα. Είναι  λοιπόν αναμφίβολα χρήσιμος ο διάλογος για τους διαλεγόμενους και τους ακροατές τους.

Για να αποδώσει όμως ο  διάλογος, είναι ανάγκη να γίνεται  με κάποιους κανόνες,  κάποιες αρχές, λ.χ. οι διαλεγόμενοι να διατυπώνουν την άποψή τους με σαφήνεια, με λόγια κατανοητά για το συνομιλητή και άλλον  πιθανό ακροατή.

Αρχές Διαλόγου: (Το άρθρο: Aρχές Διαλόγου έχει ήδη  προωθηθεί  και ως αυτοτελές κείμενο στο site: www.voros.gr)

Αρχες Διαλογου[14]

 (αναδημοσίευση κειμένου μέσα σε ατμόσφαιρα δυσερμήνευτης ολόπλευρης απροθυμίας για πραγματικό δημόσιο   - με τα σημερινά μέσα  -  διάλογο)

Όταν συζητούνται μεγάλα και επίμαχα θέματα και  μάλιστα από πολλούς και αξιόλογους ομιλητές, είναι πιθανό τότε να δοκιμάζεται και η ευπαθής πάντα ισορροπία των αρχών  του διαλόγου. Το θέμα αυτό με έχει απασχολήσει συστηματικά παλαιότερα (Νέα Παιδεία 7, 13  -22) με τίτλο: Διάλογος και Επικοινωνία. Πρόσφατες όμως εμπειρίες (από μια μεγάλη σύσκεψη) πείθουν ότι είναι φρόνιμο να συμπληρωθούν ή να τροποποιηθούν  οι αρχικές απόψεις. Μόνο που τώρα θα πάρουν τη μορφή απλής απαρίθμησης αρχών και δομή δανεισμένη  από γνωστό ποίημα  (του Kipling)[15], το If (=  Αν...).

  -          Αν μπορείς να ελευθερώνεις τον εαυτό σου από προηγούμενες απόψεις, εισηγήσεις και πράξεις γύρω από κάποιο θέμα, ώστε να μένεις πάντα δεκτικός για νέες απόψεις (δείγμα πνευματικής νεότητας),

  -          Αν είσαι απαλλαγμένος από αυτάρεσκη  αυτάρκεια και αυθεντισμό, ώστε να διατηρείς πάντα ανοιχτά και άγρυπνα τα μάτια της ψυχής σου (τεκμήριο εγρήγορσης πνευματικής),

  -          Αν μπορείς να νιώθεις σεβασμό για τη γνώμη του άλλου, πριν διατυπωθεί, και να την αξιολογείς ανάλογα μόνο με την ορθότητά της, όταν θα έχει διατυπωθεί (ένδειξη πνευματικής εντιμότητας),

  -          Αν μπορείς  να σέβεσαι αυτόν που διαφωνεί  μαζί σου και να τον ευγνωμονείς, γιατί προσφέρει μια γνώμη διαφορετική, ίσως πιο σωστή ή πιθανότατα συμπληρωματική προς τη δική σου (κριτήριο και δοκιμασία κοινωνικότητας και συνεργατικότητας),

  -          Αν έχεις τόση διάθεση να πειστείς όση ικανοποίηση νιώθεις  όταν πείθεις τους άλλους (τεκμήριο αλάθητο ψυχικής ανωτερότητας),

  -          Αν έχεις μόνιμο σκοπό σου τη βελτίωση των τελικών  κρίσεων /  αποφάσεων όχι την επιβολή των προσωπικών σου απόψεων (ένδειξη συλλογιστικής αντίληψης),

  -          Αν έχεις ετοιμότητα να τροποποιείς τη γνώμη σου για τα πράγματα μόλις τα πράγματα σού αποκαλύψουν όψη που δεν είχες προσέξει πριν (απόδειξη επιστημονικού ήθους),

  -          Αν μπορείς να παραβλέπεις την προέλευση των ιδεών (από σένα, από φίλους, από εχθρούς, από μεγαλόσχημους ή ταπεινούς) και να κρίνεις μόνο τη λογική τους ευστάθεια και εφαρμοσιμότητα (τεκμήριο αμεροληψίας),

  -          Αν έχεις απομακρύνει από τη σκέψη σου κάθε άλλο κίνητρο (εξυπηρέτηση φίλων, ενόχληση εχθρών, όφελος προσωπικό, κολακεία των ισχυρών κ.λπ.) εκτός από την αναζήτηση της αλήθειας και την εξυπηρέτηση του κοινωνικού συνόλου (ένδειξη βιοθεωρητικής ωριμότητας),

  -          Αν διατηρείς ηρεμία και όταν προελαύνουν θέσεις αντίθετες προς τις δικές σου, γιατί φαίνονται στους άλλους πιο σωστές (τεκμήριο αυτοκυριαρχίας και σύνεσης),

  -          Αν  μπορείς να αποφεύγεις το «πρέπει» ως ηθική δέσμευση για τους άλλους και να παραθέτεις μόνο ουσιαστικά επιχειρήματα,

  -          Αν μπορείς να απαντάς με ευθύτητα σε ό,τι έχεις ερωτηθεί (χωρίς δολιχοδρομίες),

  -          Αν μπορείς να αποφεύγεις ερωτήσεις παραπλάνησης   - αποπλάνησης  ή περιπλάνησης από σεβασμό στο θέμα, το συνομιλητή και τυχόν άλλους (δείγμα αυτοπεποίθησης και αυτοσεβασμού),

Τότε μπορείς  κάθε φορά να γίνεσαι και να είσαι πιο σοφός, πιο χρήσιμος, πιο σεβαστός.[16]

Υ.Γ  Αυτά υπαγορεύτηκαν από τη θέαση κάποιου κινδύνου και από αγωνία, όχι από διάθεση ποιητικής μεγαληγορίας.

Επίλογος   - Εκμυστήρευση:

            Μια εκμυστήρευση σχετική με την απουσία έστω και ενδεικτικής βιβλιογραφίας για τις Αρετές του Λόγου  και Αρχές Διαλόγου:

            Απέφυγα για λόγους δυο να καταχωρίσω κάποια    - έστω και ενδεικτική βιβλιογραφία:

Πρώτος λόγος: Δε νομίζω ότι έχω συστηματική ενημέρωση και επαρκή βιβλιογραφία, για να επιλέξω την «ενδεικτική».

Δεύτερος λόγος: Προτίμησα να καταγράψω στοιχεία προσωπικής εμπειρίας, που η μνήμη έχει ταξινομήσει σε τρία χρονικά επίπεδα:

  -          Εντυπώσεις / εμπειρία από τη μαθητική ζωή (Δημοτική   - Γυμνάσιο) με αισθήματα ευγνωμοσύνης για τους δασκάλους μου.

  -          Εντυπώσεις / εμπειρία από τα χρόνια των σπουδών  και της διδασκαλίας στην Εκπαίδευση.

  -          Εντυπώσεις και δοκιμασία από πολυάριθμα ειδικά σεμινάρια (για συναδέλφους Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης), όταν ένιωθα ειδική υποχρέωση τεκμηρίωσης των εισηγήσεών μου.

Ιδιαίτερα όμως γόνιμη  για μένα άσκηση στο γραπτό λόγο πραγματοποιείται,  όταν η γυναίκα μου  κατά την πληκτρολόγηση  των χειρογράφων κειμένων μου (που προορίζονται για δημοσίευση ή προφορική  ανακοίνωση /διάλεξη)  επισημαίνει κάποιες ατέλειες λόγου και  μαζί  προσπαθούμε να βρούμε το ορθό.

 

Φ. Κ. Βώρος. Ph. D.,

                            επίτ. Σύμβουλος του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου.

 

Copyright © 2008 F. K. Voros

url: www.voros.gr     e-mail:  vorou@otenet.gr  

Τεχνική/Διαφημιστική Υποστήριξη: www.fora.gr