Voros.gr
 

Θέματα Εκπαίδευσης - Παιδείας

 

Βήματα γλωσσικής  Παιδείας

(βήματα δοκιμασμένα στην εκπαιδευτική πράξη)

 

                                                          Του Φ. Κ. Βώρου

 

Ξαναγυρίζουμε στο ζήτημα αυτό, γιατί πάντα είναι θεμελιακό σε κάθε εκπαιδευτική  διαδικασία, αφού  η γλώσσα είναι μέσο επικοινωνίας (άρα και της εκπαιδευτικής)  και όχημα της σκέψης του ανθρώπου. Επιπλέον, για  λόγους ιστορίας και πολιτισμικής νοσταλγίας προς το παρελθόν μας, ειδικά στη χώρα μας επικρατεί πολλή -και ανεξήγητη- ταλάντευση ανάμεσα στις αρχές της παιδαγωγικής (που διέπουν κάθε διαδικασία μάθησης)  και τη γοητεία που ασκεί το παρελθόν[1]  στις συνειδήσεις και επηρεάζει τη νηφάλια κρίση. Για τους λόγους αυτούς φρονώ ότι κάθε προσπάθεια  για το ξεπέρασμα της σύγχυσης και ακρισίας μπορεί να αποδειχτεί  χρήσιμη.

 

Οι σχετικές σκέψεις - προτάσεις αυτή τη φορά θα διατυπωθούν ως αρχές γλωσσικής διδασκαλίας με πρακτική κατεύθυνση:

Πρώτη αρχή (δάνειο από τη γενική παιδαγωγική): η μαθησιακή διαδικασία διευκολύνεται, όταν η μαθησιακή ικανότητα του παιδιού οδηγείται «από το γνωστό στο άγνωστο, από το αισθητό στο νοητό, από το  τωρινό στο περασμένο, από το συγκεκριμένο στο αφηρημένο».

Παραδείγματα από το γλωσσικό πεδίο: από την ορατή εικόνα του νήματος της στάθμης κατανοείται και εντυπώνεται η έννοια της κατακόρυφης γραμμής ή του κατακόρυφου επιπέδου. Από  μια ματιά στον ορίζοντα γύρω μας - όσο φτάνει το μάτι προς τα εκεί που ο ουρανός ακουμπάει στη γη ιδιαίτερα στην επιφάνεια της θάλασσας- μπορεί να οδηγηθεί ο νους του μικρού παιδιού  στην κατανόηση της έννοιας του οριζόντιου επιπέδου, έπειτα η συνάντηση των δυο δίνει ανάγλυφη την έννοια της καθετότητας.

          Από την εικόνα της σαγήνης (της απόχης του ψαρά) κατανοείται με τρόπο παραστατικό και ζωντανό το νόημα του επιθέτου σαγηνευτικός.

          Δεύτερη  αρχή (που επίσης πηγάζει από τη γενική παιδαγωγική): το παιδί μαθαίνει γλωσσικές εκφράσεις μέσα από  επικοινωνιακές καταστάσεις που ανταποκρίνονται στα διαφέροντά του και την αντιληπτική του ικανότητα, όπως συνειδητοποιεί την αξία  ενός νομίσματος, κυρίως όταν αγοράζει  με αυτό ένα γλύκισμα ή ένα παιχνίδι από το περίπτερο[2]. Όταν η αρχή αυτή αγνοείται, το παιδί εύκολα κουράζεται, παρανοεί (αντί να εννοεί) και αδιαφορεί. Και  ενδεχόμενα υποτιμάται η νοημοσύνη του και δεν προάγεται το γλωσσικό του αίσθημα, ενώ η ευθύνη βαρύνει την εκπαιδευτική διαδικασία.

          Ένα παράδειγμα από τη σχολική ζωή: παλαιότερα το σχολικό βιβλίο Ιστορίας έγραφε για τους Πυθαγόρειους (και ο δάσκαλος είπε στους μαθητές του) ότι «απέφευγαν την κρεοφαγίαν, ησχολούντο δε με μελέτας». Και ένας μαθητής στις εξετάσεις του έγραψε: «δεν ήθελαν το κρέας, αλλά έτρωγαν άφθονη ομελέτα». Με το γλωσσικό του  αίσθημα απομάκρυνε ό,τι  δεν ήταν γλωσσικά ζωντανό και με τη λογική του συμπλήρωσε σωστά το ακατανόητο (τας μελέτας) με κάτι νοηματικά δεκτό (αφού δεν έτρωγαν κρέας, κάτι άλλο έπρεπε να τρώνε) και κάπως ομόηχο και... νόστιμο. Ευτυχώς που δεν είχε καμφθεί ακόμη η αντιληπτική δύναμη του παιδιού κάτω από το βάρος μιας βασανιστικής γλωσσικής παιδείας, την οποία, για την ώρα, με επιτυχία απέκρουε.

          Τρίτη αρχή: ο δάσκαλος, όποιας βαθμίδας και ειδικότητας, επικοινωνεί με το ακροατήριό του αξιοποιώντας  λεξιλόγιο και φρασεολογία  που μπορεί να ακολουθήσει το ακροατήριό του, ταυτόχρονα όμως φροντίζει να πλουτίζει τη διδασκαλία του με μία , δυο λέξεις - εκφράσεις που: (1) σχετίζονται άμεσα με το θέμα του  και (2) τις θεωρεί άγνωστες για την πλειονότητα του ακροατηρίου του.

          Ταυτόχρονα τις γράφει στον πίνακα (μαζί με άλλες ομόρριζες),ώστε τα παιδιά να έχουν ακουστικό και οπτικό αίσθημα. Υπάρχει πολύ  μεγάλη πιθανότητα οι λέξεις - εκφράσεις να αφομοιώνονται στον πνευματικό κόσμο και στη σκέψη  και έκφραση των παιδιών, γιατί συνδέονται άμεσα  με το διδασκόμενο θέμα (δείτε τη δεύτερη αρχή).

          Ένα δείγμα: ένας δάσκαλος προσπαθεί να εξηγήσει  ότι οι άνθρωποι, για να καλύψουν τις ανάγκες τους, προσπαθούν να ...αλλά μπορεί να συνεχίσει: «επινοούν» νέες  μεθόδους, νέα εργαλεία...γίνονται «επινοητικοί», στη ζωή των ανθρώπων η «επινόηση» είναι βήμα δημιουργίας  κλπ. κλπ. (Αυτονόητο, οι νέες για το ακροατήριο λέξεις θα γραφούν στον πίνακα και θα μεθοδευτεί  δεύτερη και τρίτη χρήση τους από το διδάσκοντα τον ίδιο και με προσφυείς ερωτήσεις στα παιδιά, ώστε να τις χρησιμοποιήσουν  στη δική τους έκφραση).

          Τέταρτη αρχή:  οι περισσότερες λέξεις που δεν είναι  ονόματα αισθητών αντικειμένων και δεν περιγράφουν  άμεσα αντιληπτές ενέργειες (γράφω, απλώνω κλπ.)  γίνονται πιο ζωντανές για ένα παθητικό ακροατήριο, αν ο δάσκαλος συνηθίζει να τις ετυμολογεί ευκαιριακά (1-2  στη  διδακτική ώρα). Ετυμολογία είναι η αναζήτηση της πρώτης και αληθινής ρίζας - σημασία, (έτυμος= αληθινός). Λέξεις όπως: κατωφέρεια - ανωφέρεια (του εδάφους), δυστοκία, ευρεσιτεχνία, πολυπραγμοσύνη, διαβουκόληση, όταν αναλύονται στα συνθετικά τους, και ετυμολογούνται - ευκαιριακά πάντα, την ώρα που  χρησιμοποιούνται από το δάσκαλο - όχι μόνο βοηθούν το  ακροατήριο στην κατανόηση αλλά και αποκαλύπτουν τη λειτουργική  σχέση της γλώσσας με την πραγματικότητα που απεικονίζει. Η ετυμολόγηση στα πλαίσια της διδασκαλίας σημαίνει  μερικές λεπτομέρειες  διδακτικής σκοπιμότητας, που υποβοηθούν τη μαθησιακή διαδικασία. Λογουχάρη, για τη διαβουκόληση: (1) ένα από τα συνθετικά είναι η λέξη βους, βουκόλος είναι ο άνθρωπος που φροντίζει τα  βόδια. (2) διαβουκόληση ανθρώπων: η μεταχείρισή τους σαν να είναι βόδια. (3) Όλα αυτά αναγράφονται στον πίνακα.

          Η ετυμολόγηση  (για 1-2 λέξεις στη διάρκεια  μιας διδασκαλίας), ευκαιριακή  και σύντομη, κάπως παρενθετική  ως προς τη ροή της κύριας διδασκαλίας, έχει και μια άλλη ευεργετική συνέπεια: διαμορφώνει αβίαστα κάποιο αίσθημα  σεβασμού για  την ιστορία της γλώσσας και ίσως κάποιο ενδιαφέρον αργότερα για πιο συστηματική σπουδή της[3]

          Πέμπτη αρχή: Συχνά η ανάλυση κάποιου θέματος ή ο σχολιασμός ενός άλλου  φέρνουν συνειρμικά στα χείλη του δασκάλου παροιμιακές εκφράσεις από το παρελθόν με γλωσσική μορφή όχι οικεία για τα παιδιά, οι οποίες όμως μπορούν επιγραμματικά  και παραστατικά να συνοψίσουν την ανάλυση ή το σχολιασμό.

Παραδείγματα: Έστω ότι ο δάσκαλος επιχειρεί να αναλύσει το νόμο της  καθολικής μεταβλητότητας στη φύση, την κοινωνία, τη συνείδηση. Αυτήν όμως τη ροϊκότητα των πάντων ο Ηράκλειτος είχε συνοψίσει με τέσσερις λέξεις: «πάντα χωρεί, ουδέν μένει» (πάντα ρει)[4]. Επίσης, όταν  ανακοινώνονται μεγαλόστομες εξαγγελίες και ακολουθούν ασήμαντες πράξεις, ένας δάσκαλος, ως σχολιαστής - παρατηρητής, μπορεί να θυμηθεί την παροιμιακή έκφραση «Ώδινεν όρος και έτεκεν μυν» (=κοιλοπονούσε ένα βουνό και γέννησε ποντίκι). Τι θα κάνει σε σχέση με το ακροατήριο του, που δεν έχει γραμματική παιδεία για τέτοια γλωσσικά δείγματα; Στην κατάλληλη στιγμή (της αφήγησης) ο δάσκαλος αφηγείται, απαγγέλλει όσο μπορεί  με καθαρή απαγγελία, αυτές τις αποφθεγματικές ρήσεις, ταυτόχρονα τις γράφει στον πίνακα και τις μεταφράζει, χωρίς όμως να ασχολείται με γραμματικές - συντακτικές αναλύσεις, που δεν έχουν σχέση  με τη ζωντανή γλώσσα και ενδέχεται να προκαλέσουν σύγχυση στο γλωσσικό αίσθημα του παιδιού. Αυτό δεν αποκλείει καθόλου να απομνημονευτούν από τα παιδιά (διδακτική επιτυχία) οι παροιμιακές εκφράσεις που τους είναι μορφολογικά μη οικείες. Και πάλι καλλιεργείται ευλάβεια  για το πολιτισμικό παρελθόν στις συνειδήσεις των παιδιών, χωρίς να προκαλείται σύγχυση στο γλωσσικό τους αίσθημα [5].

          Έκτη αρχή: Μπορεί  και οφείλει όλων των ηλικιών  ο δάσκαλος να  επισημαίνει τη λογική και αξιολογική δομή της γλώσσας. Ανάλογα με την ηλικία του ακροατηρίου του είναι δυνατή η ανάλυση προτάσεων όπως οι ακόλουθες:

          -Η ανεργία προκαλεί κοινωνική δυσφορία  και ωθεί προς μετανάστευση (ενυπάρχει αιτιακή σχέση  - κατά τη γνώμη αυτού που διατυπώνει τέτοια κρίση- ανάμεσα στην ανεργία  και την  κοινωνική δυσφορία, μετανάστευση).

          -Το ισόπλευρο τρίγωνο είναι και ισογώνιο (οι δυο έννοιες ταυτίζονται ως προς το πλάτος).

          -Το τρίγωνο είναι σχήμα ευθύγραμμο (η πρώτη έννοια  υπάγεται στο πλάτος της δεύτερης, το ευθύγραμμο).

          -Ο «πόλεμος βίαιος διδάσκαλος» (και η πείνα κακός σύμβουλος)[6]. Και οι δυο προτάσεις είναι συμπεράσματα  επαγωγικών συλλογισμών, (όπου από πολλές παρατηρήσεις - κρίσεις για όμοια φαινόμενα ο νους προχωρεί σε γενικευτικές κρίσεις - συμπεράσματα).  Πολλοί επαγωγικοί συλλογισμοί και συγκρίσεις λανθάνουν μέσα στη φαινομενικά απλοϊκή διατύπωση κάποιου που λέει π.χ.: «ήταν  πολύ βροχερός ο περασμένος χειμώνας». (Θυμάται τις βροχές πολλών χειμώνων, θυμάται για τον καθένα κάποιο ύψος  βροχόπτωσης, συγκρίνει τη βροχόπτωση του περασμένου χειμώνα προς εκείνες των προηγούμενων χρόνων και βγάζει τελικό συμπέρασμα ότι αυτός ο χειμώνας ήταν πολύ βροχερός).

          -Όταν ένας συγγραφέας γράφει στο προοίμιο ενός έργου του: «οι άνθρωποι γεννιούνται ελεύθεροι, μα είναι παντού αλυσοδεμένοι»[7], δεν εκφράζει μόνο μια διαπίστωση αλλά και:  δηλώνει αγάπη για την ελευθερία, αποδοκιμασία για το αλυσόδεμα. (Αυτά όμως είναι θέσεις αξιολογικές).

          -Πιο εκδηλωτικός αξιολογικά είναι ο συγγραφέας που γράφει: αδικημένοι όλου του κόσμου εξεγερθείτε, συντρίψετε τις αλυσίδες που σας τυλίγουνε βαριά!

 

          Επίλογος

Νομίζω ότι ο δάσκαλος που εφαρμόζει αυτές τις αρχές επιτυγχάνει πολλούς στόχους υπέρ των ακροατών του :

 α.΄ Επικοινωνεί άμεσα και διευκολύνει τη μαθησιακή διαδικασία ό,τι κι αν διδάσκει.

 β΄. Πλουτίζει καθημερινά  και συστηματικά τη γλωσσική έκφραση των  ακροατών.

 γ΄. Εθίζει τους ακροατές του να διεισδύουν βαθιά στο νόημα των λέξεων, φράσεων της γλώσσας γενικά.

 δ΄. Καλλιεργεί συστηματικά την κριτική ικανότητά τους και την αξιολογική ευαισθησία τους, όταν τους  μαθαίνει να προσέχουν τη λογική και αξιολογική  δομή της γλώσσας.

 ε΄. Έμμεσα καλλιεργεί στις συνειδήσεις σεβασμό για τη γλώσσα ως μέσο επικοινωνίας και όργανο και  όχημα σκέψης, συναισθημάτων, αξιολογικών επιλογών.

 στ΄. Ταυτόχρονα υποβάλλει γνήσιο σεβασμό για την πολιτισμική κληρονομιά, που έκφρασή της ή μέσο έκφρασής της  είναι η γλώσσα. Αυτός ο σεβασμός μπορεί να οδηγήσει  τους νέους, όταν  πια νιώθουν γλωσσική ευστάθεια και επάρκεια μέσα στα πλαίσια της ζωντανής γλώσσας (γύρω στα 15-16 χρόνια τους κατά τη γνώμη αυτού που γράφει  το κείμενο αυτό), να  ζητήσουν να μελετήσουν συστηματικά  πια την πολιτισμική κληρονομιά τους και τη γλώσσα στις παλιότερες μορφές της [8]

          Όταν επιχειρούμε πορεία αντίστροφη (πρώτα τα παλιά σε πρόωρη στιγμή), παραβιάζουμε την παιδαγωγική και, όταν βυθίζουμε τα παιδιά πρόωρα την κολυμβήθρα του παρελθόντος, από αγαθή διάθεση, πνίγουμε  τη μαθησιακή έφεσή τους και αναχαιτίζουμε την  πνευματική τους εξέλιξη. Αυτό είναι το πάθημα του Ελληνισμού τα τελευταία 200 χρόνια. Η  γλωσσική νοσταλγία για το παρελθόν  προκαλεί  μυωπία για  το παρόν και έλλειμμα αυτοπεποίθησης.

 

-----------------------------------------------------------------------------------------

               Θα επανέλθουμε στο θέμα με αναλυτικότερη αναφορά στα ακόλουθα ζητήματα:

          -εκμάθηση λέξεων - φράσεων - προτάσεων (ορθοέπεια και   πληρότητα  λόγου).

- Ετυμολογία και σύνθεση λέξεων : διείσδυση στο νόημα του  λόγου.

          - Λογική και αξιολογική δομή της γλώσσας.

- Μορφωτική αξιοποίηση της μακραίωνης γλωσσικής κληρονομιάς μας (και ειδικά της αρχαίας γραμματείας).

-----------------------------------------------------------------------------------------


[1] Δ. Γληνού, πρόλογος στην έκδοση του πλατωνικού διαλόγου Σοφιστής (1940).

 Ι. Θ. Κακριδή, Ανθρωπιστική Παιδεία, (1937).

Φ. Κ. Βώρου, Εμείς και ο Αρχαίοι (1985).

 

[2] Δ. Ζαχαρής, Από την Ψυχολογία στην Παιδαγωγική (1989).

[3] Κατά την  άποψή μου μια τέτοια εκδοχή μπορεί να ικανοποιηθεί στο επίπεδο του Λυκείου με ένα πρόγραμμα επιλογών. Για λεπτομέρειες: Φ. Κ. Βώρος, Δρόμοι Ελληνικής Παιδείας (1991).

 

[4] H. Diels- W. Kranz, Die Fragmente der Vorsokratiker, 22B91

[5] Σε σχέση προς τις δυο  τελευταίες αρχές (ετυμολογικές αναδρομές και  επιγραμματικές ρήσεις) μπορεί να διατυπωθεί ένσταση: μπορούν  όλοι οι εκπαιδευτικοί να ανταποκριθούν  σε αυτές τις προσδοκίες; Όχι, αλλά μπορούμε σε όλα τα βιβλία του Γυμνασίου να προβλέψουμε υποσελίδιες σημειώσεις (μια κάθε δυο σελίδες) που θα λειτουργούν ως πληροφόρηση για τα παιδιά, ως υπόμνηση για τους δασκάλους.

 

[6] Φράση του Θουκυδίδη, επίλογος στα «Κερκυραϊκά», ύστερα από αφήγηση φρικαλεοτήτων εμφύλιας σύγκρουσης.

 

[7]   Με αυτά τα λόγια ο Ρουσσώ άρχισε τη συγγραφή του  γνωστού  και φημισμένου έργου του «Κοινωνικό Συμβόλαιο».

[8] Φ. Κ. Βώρος, Δρόμοι Ελληνικής Παιδείας, όπου προτείνεται και δομή του Λυκείου τέτοια, ώστε να μπορούν όσοι επιθυμούν να ακολουθήσουν  ως προσωπική επιλογή τη σπουδή λ.χ. Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας - Γραμματείας.

 

 

Copyright © 2008 F. K. Voros

url: www.voros.gr     e-mail:  vorou@otenet.gr

Τεχνική/Διαφημιστική Υποστήριξη: www.fora.gr

 

 

 
 

 

 
Κεντρική /Εισαγωγικό σημείωμα / Επικαιρότητα / Εκπαιδευτική διαδικασία / Παιδαγωγική / Διδακτική Πρακτική /Επιστήμη / Ιστορία / Φιλοσοφία / Φιλοσοφία της Εκπαίδευσης/ Θέματα Γενικής Παιδείας/ Βιογραφικό / Ψηφιακή Βιβλιοθήκη / Επικοινωνία