Το τοπωνύμιο «Σιάτιστα»

         Το κείμενο που ακολουθεί είναι μια περιληπτική απόδοση εκτενούς άρθρου  του καθηγητή Πανεπιστημίου κ. Νικολάου Ψημμένου με τίτλο: Το τοπωνύμιον «Σιάτιστα». Προσπάθεια ετυμολογήσεως, το οποίο δημοσιεύτηκε το 1972 στο Λεύκωμα του Συλλόγου Σιατιστέων Θεσσαλονίκης «Σιατιστέων Μνήμη». 
      Στο πρώτο μέρος  του άρθρου αυτού  ο συντάκτης του παραθέτει   τα διάφορα τοπωνύμια που χρησιμοποιήθηκαν κατά καιρούς για την πόλη μας , δικαιολογεί  την καθιέρωσή τους και δίνει το χρόνο της ζωής τους / τη διάρκεια χρήσης τους. Βασική θέση του για την αιτιολόγηση του τοπωνυμίου είναι η άποψη ότι το όνομα της πόλης   εκφράζει      και το κύριο χαρακτηριστικό της    και  αλλαγή  του τοπωνυμίου σημαίνει και αλλαγή  του χαρακτηριστικού της.
    Το πρώτο, λοιπόν, όνομα της πόλης μας ήταν Καλύβια, γιατί τα καλύβια ήταν το χαρακτηριστικό της. Όταν  δημιουργείται  ο  οικισμός, είναι οικισμός ποιμένων που κατοικούν σε καλύβια. Με αυτό το όνομα αναφέρεται στα αρχεία της Μονής Ζαβέρδας (Ζάμπουρντα).
    Το δεύτερο τοπωνύμιο για τη Σιάτιστα είναι το τουρκικό όνομα  Armud- Koy(= Αρμούτ- Κιόι = Αχλαδότοπος) και το συναντούμε στα τέλη του 16ου αιώνα στα βιβλία της πρώτης τουρκικής απογραφής πληθυσμού. Δεν είναι εύκολο να διαπιστώσουμε μέχρι πότε  χρησιμοποιήθηκε αυτό το τοπωνύμιο και από ποιους. Είναι πολύ πιθανό ότι  οι Έλληνες δεν το χρησιμοποίησαν καθόλου, γι’ αυτό και γρήγορα ξεχάστηκε  και αντί γι’ αυτό  χρησιμοποιούσαν  το Σιάτιστα  και Φλωροχώρι. Πάντως η καθιέρωση του Armud- Koy    και η χρήση   – για όσο χρόνο  -  σημαίνει πως η πόλη μας από τα μέσα του 16ου αι. είχε αλλάξει  χαρακτήρα, δεν ήταν πια χωριό ποιμένων. 
     Και  η ιστορία μας λέει πως πράγματι  την περίοδο αυτή  και η σύσταση του πληθυσμού της έχει μεταβληθεί, αφού πολλοί Έλληνες και από διάφορα μέρη της χώρας βρήκαν καταφύγιο στην  ορεινή και άγονη Σιάτιστα,  και  πως γρήγορα  οι Σιατιστινοί ασχολήθηκαν με το  εμπόριο, ταξίδεψαν κι εγκαταστάθηκαν  σε πόλεις της  Ευρώπης και ίδρυσαν  εκεί εμπορικούς οίκους αξιόλογους. Έτσι από το τέλος του 16 αι. ως τα μέσα του 19ου  η Σιάτιστα είναι η πόλη του πλούτου. Ο πλούτος είναι το διακριτικό της γνώρισμα και έτσι μπορεί να δικαιολογηθεί  το τοπωνύμιο Φλωροχώρι.  Για την ίδια περίοδο (17ο αι.) αναφέρεται ότι είναι σε χρήση και το τοπωνύμιο Σιάτιστα. Και είναι πολύ πιθανό  το κύριο τοπωνύμιο να είναι το Σιάτιστα και παρωνύμιο το Φλωροχώρι ή να εκφράζουν και τα δυο το ίδιο χαρακτηριστικό γνώρισμα της πόλης και  να προηγήθηκε  -ως τοπωνύμιο-   το Φλωροχώρι και να ακολούθησε  το  Σιάτιστα. Αυτό ερευνά    στο τελευταίο μέρος του άρθρου του ο κ. Ψημμένος. 
    Στο δεύτερο μέρος του άρθρου του ο κ. Ν. Ψημμένος παραθέτει  τις προσπάθειες  ετυμολόγησης του τοπωνυμίου Σιάτιστα. Τις αναφέρει και τις ελέγχει με βάση νόμους  της Γλωσσολογίας αλλά και με τα στοιχεία της ιστορικής πραγματικότητας, για να καταλήξει στο ότι δεν μπορεί να ευσταθούν. Εμείς παραθέτουμε μόνο τις προτεινόμενες  ετυμολογήσεις και αποφεύγουμε να μπούμε στη διαδικασία του ελέγχου, γιατί κάτι τέτοιο θα ήταν ίσως  δύσκολο και κουραστικό.
     .α΄.  Ο Γάλλος περιηγητής Pouqueville  το 1806 - με βάση προφορικές αφηγήσεις των κατοίκων -  ερμηνεύει το όνομα Σιάτιστα από τη συγχώνευση  δυο λέξεων: της τουρκικής chatir (= σιατήρ = σκηνή, τσαντίρι) και της ελληνοβλάχικης tiritza (=τύριζα, από το ελληνικό τυρός). Το Σιάτηρτυρίτσα γίνεται Σιατυρίτσα  --  Σιάτιτσα  -- Σιάτιστα με μια σειρά φωνητικές μεταβολές,   οι οποίες  όμως δεν  ευσταθούν επιστημονικά ,  γι’ αυτό και η ετυμολόγηση αυτή  απορρίπτεται.
    .β΄.  Άλλοι υποστηρίζουν ότι προέρχεται από το σλαβικό ρήμα setsiam (=χωρίζω). Από το θέμα του setsi- και την κατάληξη - sta  προήλθε η λέξη Σέτσιστα και με μετατροπή, από τους Τούρκους, του ε σε α     έγινε Σάτσιστα , έπειτα Σιάτιστα.
Η πρόταση απορρίπτεται, γιατί μια τέτοια μετατροπή δεν μπορούσε να προέλθει από τους Τούρκους αλλά από τους Σιατιστινούς που το χρησιμοποιούσαν  και  μάλιστα Σιατιστινούς που ήταν εγκατεστημένοι σε  σλαβικές περιοχές. Και  αν προερχόταν από αυτούς, δεν μπορούσε να συμβεί αυτή  η μετατροπή του ε σε α , γιατί από άποψη γλωσσική δε συμβαίνει στη γλώσσα μας και για διάφορους λόγους, όπως  μας λέει η επιστήμη της γλωσσολογίας.
   .γ΄. Μια άλλη άποψη υποστηρίζει ότι η λέξη έχει σχέση με το λατινικό sitis=δίψα, που το πήραν οι Βλάχοι και το πρόφεραν ως siati . Με την προσθήκη της κατάληξης -στα  έχουμε το τοπωνύμιο Σιάτιστα, που πράγματι δίνει και το γνώρισμα της πόλης, την έλλειψη νερού. Η αντίρρηση του συντάκτη του άρθρου προέρχεται κύρια από το: « γιατί δεν χρησιμοποίησαν εξ αρχής αυτή την ονομασία της  πόλης  εκείνοι που τη δημιούργησαν (δηλ. οι  ποιμένες - βλάχοι) παρά χρησιμοποιήθηκε τον 17ο  αι , όταν υπερείχε το ελληνικό στοιχείο»;
    .δ΄. Άλλη εκδοχή θέλει να  προέρχεται από το τουρκικό Set (=οχυρό)  και την κατάληξη –ιστα Το Σέτιστα με μετατροπή του ε σε α  έγινε Σάτιστα, έπειτα με ανάπτυξη ενός  ι, Σιάτιστα. Η πόλη πράγματι είναι φυσικά  οχυρωμένη από τη θέση της, αλλά αυτό οι Τούρκοι το κατάλαβαν πολύ αργότερα (τέλη του 18ου αι), όταν η πόλη αντιστάθηκε στις τουρκαλβανικές επιδρομές,  αλλά  ήδη τότε η πόλη ονομαζόταν Σιάτιστα.
   .ε΄. Μια άλλη εκδοχή θέλει  το τοπωνύμιο να προέρχεται από τη λέξη «στάσις», μάλιστα από το ασθενές θέμα του ρήματος ίστημι = στέκομαι  (Στα+τ+ιστα    και με σχετικές μεταβολές έγινε =Σάτιστα  Σιάτιστα).
Οι προτεινόμενες  όμως  μεταβολές και στην περίπτωση αυτή γλωσσολογικά δεν δικαιολογούνται και η πρόταση απορρίπτεται.
    .στ΄. Και η  λαϊκή ετυμολογική ερμηνεία από το ρήμα  σάστισα (σιάστισα, Σιάτιστα ) δε θεωρείται σοβαρή. 

       Στο τρίτο μέρος  της εργασίας  ο κ. Ψημμένος  δίνει τη δική του άποψη:
       Θεωρεί ότι  το τοπωνύμιο Σιάτιστα  επικράτησε  στη θέση  του παρωνυμίου  Φλωροχώρι  για δυο λόγους, ένα  γλωσσικό και έναν ιστορικό.
       Ξεκινάμε από το δεύτερο, τον ιστορικό:  Είναι γνωστή  η στενή σχέση που είχαν οι κάτοικοι της  Σιάτιστας με   την Κεντρική Ευρώπη, με λαούς που μιλούσαν Γερμανικά. Η εγκατάσταση πολλών οικογενειών λόγω εμπορικών δραστηριοτήτων  στην Αυστρία και άλλες χώρες είχε επίδραση   στην κοινωνική   ζωή των Σιατιστινών, στη  γλωσσική συμπεριφορά τους. Πολλοί έμαθαν τη γερμανική γλώσσα και στη Σιάτιστα μαζί με τα διάφορα αγαθά που εισάγονταν από την Ευρώπη  ήρθαν και τα ονόματά τους. Αυτή τη γλωσσική επίδραση τη βλέπει στη χρήση κάποιων επωνύμων με γερμανική ρίζα (Γκερεχτές, Μπρούχος κ.α.), στην ύπαρξη κάποιων φθόγγων που θυμίζουν τους γερμανικούς b, d, ?, ? (ντιούλκας, ντιόντιος, σιούρδος κλπ.),  στη χρήση κάποιων λέξεων που δηλώνουν αντικείμενα και είναι λέξεις γερμανικές π.χ.  στρύφια από το Str?mpfe = κάλτσες, στόφα από Stoff= ύφασμα,  στιβάλια από το Stiefel =μπότες, κ.ά. τέλος στο ίδιο το όνομα της πόλης,  Σιάτιστα.
      Η προφορά του τοπωνυμίου Σιάτιστα από τους ντόπιους,  παρατηρεί ο κ. Ψημμένος, είναι δισύλλαβη, Σιάτστα, και μάλιστα γίνεται έτσι που να  τονίζονται οι δυο συλλαβές, σαν να ξεχωρίζουν και να υπάρχουν ανάμεσα του δυο σσ, όχι ένα. Όσοι γνωρίζουν καλά τα γερμανικά, και ο συντάκτης του άρθρου είναι ένας από αυτούς,  και ακούν την προφορά  του ονόματος, οδηγούνται στην ορθή κατά την άποψή του, ετυμολόγηση του τοπωνυμίου. Προέρχεται  από  σύνθεση δυο γερμανικών λέξεων, της Schatz (=θησαυρός) και της Stadt (=πόλη) . Από τη Γερμανική  σύνθετη λέξη αποβάλλεται το τελικό dt στην ελληνική απόδοση , αφού οι ελληνικές λέξεις δεν καταλήγουν σε τ και αργότερα αναπτύχθηκε (από τους εγγράμματους ) το ι και έδωσε το Σιάτιστα.
      Η σημασία της γερμανικής σύνθετης λέξης SchatzStadt είναι Θησαυρόπολη, και αποδίδει  κατά κάποιο τρόπο αυτό που δήλωνε  και το Φλωροχώρι. Είναι όμως ως έννοια ευρύτερη από αυτό, αφού αναφέρεται σε θησαυρό και όχι μόνο σε φλουρί. Έτσι  η λέξη Σιάτιστα ως έννοια γίνεται πλατύτερη, ισχυρότερη. 
     Επιπλέον είναι σαφέστερη, αφού αποδίδει και την ιστορική πραγματικότητα: η Σιάτιστα δεν είναι χωριό πια, είναι πόλη.
     Και από την άποψη της προφοράς της η λέξη Σιάτιστα είναι γλωσσικά ισχυρότερη, γιατί  έχει ένταση στην προφορά (με τους δυο τόνους της δισύλλαβης και δίτονης γερμανικής  λέξης). Αυτά τα στοιχεία αποτελούν και το δεύτερο λόγο επικράτησης. Ένας κανόνας της γλωσσολογίας λέει ότι ανάμεσα σε δυο λέξεις, εν προκειμένω τα τοπωνύμια Σιάτιστα και Φλωροχώρι , επικρατεί το ισχυρότερο και σαφέστερο.
      Γνωρίζει βέβαια  ο συντάκτης του άρθρου ότι  μια  τέτοια ετυμολόγηση  του ονόματος  δε γίνεται εύκολα δεκτή από τους σημερινούς Σιατιστινούς: ξένοι να δώσουν το όνομα στην πόλη μας; Δε γίνεται.
       Το ξέρει και για το λόγο αυτό σπεύδει να υποστηρίξει τη θέση του με τα παρακάτω:  από τα τέλη του 16ου αι. και ως τις αρχές του 19ου ο χαρακτήρας της πόλης ήταν κοσμοπολίτικος και κατά τον Α. Βακαλόπουλο «όλοι τους μιλούσαν γερμανικά ή ιταλικά…» (δηλαδή είχαν εξοικείωση με τη γλώσσα, δεν τους ήταν ξένη).
      Επιπλέον, παρατηρεί, την ονομασία δεν την έδωσαν ξένοι, οι οποίοι άλλωστε ποτέ δεν έζησαν  στη Σιάτιστα, αλλά Σιατιστινοί που ζούσαν στην Ευρώπη και είτε μετέφραζαν ελεύθερα  το παρωνύμιο Φλωροχώρι  είτε με τη σύνθετη λέξη που δημιούργησαν (SchatzStadt ) εξέφραζαν το θαυμασμό  για την πλούσια και ευημερούσα πατρίδα τους.
Για τους λόγους αυτούς δεν αντέδρασαν οι ντόπιοι στη χρήση της  και  την προτίμησαν από το Φλωροχώρι.
Επιπλέον η παραγωγή της λέξης  από τη σύνθετη γερμανική δεν προσκρούει σε κανένα κανόνα της ελληνικής.

(Για την περίληψη: Θ.Ζωγράφου- Βώρου)